Turaqlı sóz dizbekleri
(Frazeologizmler)
Leksikalıq mánisi bir sózge bara bar bolǵan eki yamasa bir neshe sózlerdiń dizbegi turaqlıq sóz dizbegi (frazeologizm) dep ataladı. Turaqlı sóz dizbegine birikken sózlerdi gáp aǵzalarına ajıratıwǵa bolmaydı. Olar neshe sózden dúzilse de, leksikalıq mánisi jaǵınan bir sózdiń mánisin bildiredi hám bir gáp aǵzasınıń xızmetin atqaradı. Turaqlıq sóz dizbekleri jeke (leksikalıq mánige iye) sózler menen sinonimles bolıp keledi. Mısalı, Awıldıń dógeregi pıshıq murnı batpaytuǵın (qalıń) toǵaylıq edi.
Turaqlı sóz dizbegi
|
Leksikalıq mánisi
|
Turaqlı sóz dizbegi
|
Leksikalıq mánisi
|
kóz saldı
|
Qaradı
|
tóbe shashı tik turıw
|
ashıwlanıw
|
qulaq túrdi
|
Tıńladı
|
bir qısım bolıw
|
uyalıw
|
iyt ólgen jerde
|
alısta, uzaqta
|
túyeden postın taslaǵanday
|
turpayı
|
lal boldı
|
Sóylemedi
|
qoy awzınan shóp almaytuǵın
|
juwas
|
awzın ashpadı
|
Úndemedi
|
murtın balta shappaw
|
tarıqpaw
|
qolqa salıp qalajaq
|
aytıp qala jaq
|
kók eshekke teris mindiriw
|
jamanlaw
|
qulaq aspaw
|
Tıńlamaw
|
úydi basına kóteriw
|
Baqırıw
|
beldi buwıw
|
Ǵayratlanıw
|
ıǵbalı janbaw
|
baxtı kelispew
|
ala jipti kesiw
|
Qatnasıw
|
miyzan taqır
|
giyasız (jer)
|
iyne menen qudıq qazıw
|
Qıyın
|
áńgime dúkan qurıw
|
gúrrińlesiw
|
ókeshesin kóteriw
|
Ketiw
|
bel baylaw
|
Kirisiw
|
tóbesi kókke jetiw
|
Quwanıw
|
ayaq astı qılıw
|
Qorlaw
|
jaman kózi menen qaraw
|
Jaqtırmaw
|
dize búgiw
|
Otırıw
|
Awzı bir, lal bolıw, bawır basıw, janı ashıw, aq kewil, araǵa ot taslaw, gúdibuzar, kópti kórgen, quwanıshı qoynına sıymaw, izep baspaw, ulı-dúpildi bolıw, as batpaw, betine qan juwırıw, boyına as taraw, kózge túsiw, júregi dawamaw, aldı-artın ólshestiriw t.b.
Turaqlı sóz dizbekleri awızeki sóylewde hám kórkem shıǵarmalarda keń qollanıladı. Olar gápke ótkirlik, tásirlilik máni beredi. Mısalı: Biziń áskerler dushpannıń kúlin kókke ushırdı. Bundaǵı kúlin kókke ushırdı sóz dizbegi gápke kúsheytiwshilik máni berip kelgen.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ushın tán belgiler: tilde tayar túrde ushırasıwı, neshe sózden turıwına qaramastan bir gáp aǵzasınıń xızmetin atqarıwı, quramındaǵı hárbir sózdiń turaqlı ornına iye bolıwı, ayırıqsha máni ańlatıwı hám basqa tilge sózbe sóz awdarılmawı bolıp esaplanadı.
Turaqlı sóz dizbekleri dúzilislik jaqtan erkin sóz dizbegine uqsas bolıp keledi. Biraq olar bir-birinen tómendegi belgileri menen ajıralıp turadı.
Turaqlı sóz dizbeklerindegi sózlerdiń orın tártibi turaqlı boladı. Olardı basqa sózler menen almastırıwga bolmaydı.Mısalı: túye ústinen iyt qabıw, jerden jeti qoyan tapqanday. Al erkin sóz dizbeklerindegi sózlerdiń orın tártibi turaqlı bolmaydı. Basqa sózler menen almastırıwǵa boladı. Mısalı: ádepli bala, aqıllı bala, shaqqan bala, bilgish bala, uzın bala t.b
Turaqlı sóz dizbekleri quramındaǵı sózlerdiń mánileri gúńgúgirtlenip bir mánide, awıspalı qollanıladı. Mısalı: awzınan sarısı ketpegen – jas, janın qoyarǵa jer tappaw – taqatsızlanıw, kelte jip gúrmewge kelmew – jetispew t.b. Al erkin sóz dizbeklerindegi sózlerdiń mánileri tolıq saqlanadı. Mısalı: fermer xojalıǵın basqarıw, jańa imaratlardı salıw t.b.
Turaqlı sóz dizbeklerin basqa tilge tikkeley awdarıwǵa bolmaydı. Tek mánilik tárepke qaray
awdarıladı.
Turaqlı sóz dizbekleriniń quramındaǵı sózlerdiń hámmesi bir gáp aǵzası xızmetinde qollanıladı. Erkin sóz dizbeklerinde dara gáp aǵzası boladı.Mısalı: Hámme oǵan qarap qulaǵın túre qaldı.(Bayanlawısh)
Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ańlatatuǵın mánileri, quramındaǵı sózlerdiń pútin mánige qatnası, baylanısı boyınsha hártúrli boladı. Usıǵan baylanıslı qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri tórt túrge bólinedi. 1) frazeologiyalıq ótlesiwler, 2) frazeologiyalıq birlikler, 3) frazeologiyalıq dizbekler,
4) frazeologiyalıq sózler
Dostları ilə paylaş: |