Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti



Yüklə 0,6 Mb.
səhifə38/248
tarix02.12.2022
ölçüsü0,6 Mb.
#71983
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   248
Abituriyentler ush n Qaraqalpaq tili p ninen qollanba quwat Jare

Turaqlı sóz dizbekleri
(Frazeologizmler)
Leksikalıq mánisi bir sózge bara bar bolǵan eki yamasa bir neshe sózlerdiń dizbegi turaqlıq sóz dizbegi (frazeologizm) dep ataladı. Turaqlı sóz dizbegine birikken sózlerdi gáp aǵzalarına ajıratıwǵa bolmaydı. Olar neshe sózden dúzilse de, leksikalıq mánisi jaǵınan bir sózdiń mánisin bildiredi hám bir gáp aǵzasınıń xızmetin atqaradı. Turaqlıq sóz dizbekleri jeke (leksikalıq mánige iye) sózler menen sinonimles bolıp keledi. Mısalı, Awıldıń dógeregi pıshıq murnı batpaytuǵın (qalıń) toǵaylıq edi.



Turaqlı sóz dizbegi

Leksikalıq mánisi

Turaqlı sóz dizbegi

Leksikalıq mánisi

kóz saldı

Qaradı

tóbe shashı tik turıw

ashıwlanıw

qulaq túrdi

Tıńladı

bir qısım bolıw

uyalıw

iyt ólgen jerde

alısta, uzaqta

túyeden postın taslaǵanday

turpayı

lal boldı

Sóylemedi

qoy awzınan shóp almaytuǵın

juwas

awzın ashpadı

Úndemedi

murtın balta shappaw

tarıqpaw

qolqa salıp qalajaq

aytıp qala jaq

kók eshekke teris mindiriw

jamanlaw

qulaq aspaw

Tıńlamaw

úydi basına kóteriw

Baqırıw

beldi buwıw

Ǵayratlanıw

ıǵbalı janbaw

baxtı kelispew

ala jipti kesiw

Qatnasıw

miyzan taqır

giyasız (jer)

iyne menen qudıq qazıw

Qıyın

áńgime dúkan qurıw

gúrrińlesiw

ókeshesin kóteriw

Ketiw

bel baylaw

Kirisiw

tóbesi kókke jetiw

Quwanıw

ayaq astı qılıw

Qorlaw

jaman kózi menen qaraw

Jaqtırmaw

dize búgiw

Otırıw

Awzı bir, lal bolıw, bawır basıw, janı ashıw, aq kewil, araǵa ot taslaw, gúdibuzar, kópti kórgen, quwanıshı qoynına sıymaw, izep baspaw, ulı-dúpildi bolıw, as batpaw, betine qan juwırıw, boyına as taraw, kózge túsiw, júregi dawamaw, aldı-artın ólshestiriw t.b.


Turaqlı sóz dizbekleri awızeki sóylewde hám kórkem shıǵarmalarda keń qollanıladı. Olar gápke ótkirlik, tásirlilik máni beredi. Mısalı: Biziń áskerler dushpannıń kúlin kókke ushırdı. Bundaǵı kúlin kókke ushırdı sóz dizbegi gápke kúsheytiwshilik máni berip kelgen.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ushın tán belgiler: tilde tayar túrde ushırasıwı, neshe sózden turıwına qaramastan bir gáp aǵzasınıń xızmetin atqarıwı, quramındaǵı hárbir sózdiń turaqlı ornına iye bolıwı, ayırıqsha máni ańlatıwı hám basqa tilge sózbe sóz awdarılmawı bolıp esaplanadı.
Turaqlı sóz dizbekleri dúzilislik jaqtan erkin sóz dizbegine uqsas bolıp keledi. Biraq olar bir-birinen tómendegi belgileri menen ajıralıp turadı.

  1. Turaqlı sóz dizbeklerindegi sózlerdiń orın tártibi turaqlı boladı. Olardı basqa sózler menen almastırıwga bolmaydı.Mısalı: túye ústinen iyt qabıw, jerden jeti qoyan tapqanday. Al erkin sóz dizbeklerindegi sózlerdiń orın tártibi turaqlı bolmaydı. Basqa sózler menen almastırıwǵa boladı. Mısalı: ádepli bala, aqıllı bala, shaqqan bala, bilgish bala, uzın bala t.b

  2. Turaqlı sóz dizbekleri quramındaǵı sózlerdiń mánileri gúńgúgirtlenip bir mánide, awıspalı qollanıladı. Mısalı: awzınan sarısı ketpegen – jas, janın qoyarǵa jer tappaw – taqatsızlanıw, kelte jip gúrmewge kelmew – jetispew t.b. Al erkin sóz dizbeklerindegi sózlerdiń mánileri tolıq saqlanadı. Mısalı: fermer xojalıǵın basqarıw, jańa imaratlardı salıw t.b.

  3. Turaqlı sóz dizbeklerin basqa tilge tikkeley awdarıwǵa bolmaydı. Tek mánilik tárepke qaray

awdarıladı.

  1. Turaqlı sóz dizbekleriniń quramındaǵı sózlerdiń hámmesi bir gáp aǵzası xızmetinde qollanıladı. Erkin sóz dizbeklerinde dara gáp aǵzası boladı.Mısalı: Hámme oǵan qarap qulaǵın túre qaldı.(Bayanlawısh)

Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ańlatatuǵın mánileri, quramındaǵı sózlerdiń pútin mánige qatnası, baylanısı boyınsha hártúrli boladı. Usıǵan baylanıslı qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri tórt túrge bólinedi. 1) frazeologiyalıq ótlesiwler, 2) frazeologiyalıq birlikler, 3) frazeologiyalıq dizbekler,
4) frazeologiyalıq sózler

Yüklə 0,6 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   248




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin