Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

...sobiq buxgalter, ishdan ketgan yurist, xullas, nimaiki kasb
egasi bo ‘Isa bor, malakali mutaxassis y o q.
Mantiqan shunday savol tug‘iladi: 
sobiq buxgalter, ishdan
ketgan yurist
mutaxassis emasmi?
Muharrir yo'q.
B a’zi xususiy nashriyotlarda 
“...nimaiki kasb
egasi bo ‘Isa”
muharrirlik lavozimida ishlamoqdalarmi?
Nihoyat, 
“...malakali mutaxassis y o 'q ? ”
Malakali mutaxassis
-
kim? 
Muharrirmi, 
musahhih(a)mi, 
dizaynermi. 
texnik 
muharrirmi, badiiy muharrirmi, grafikachi, rassommi, bosh 
muharrir yo direktormi...
Yuqorida bildirilgan mulohazalar (aslida, bular adabiy tahrir 
mezonlari) asosida matn qayta ishlansa hamda m uallif matni bilan 
qiyoslansa, shu narsa ayon b oiad iki, muallif, avvalo, bunday 
matnni yaratmagani m a’qul. Hamon yaratgan ekan u tahrirdan 
chiqarilishi lozim edi. Yuqoridagi matnni tahrir qiluvchi esa adabiy 
nutq, adabiy nutq uslubiyati va matn mantiqiy tahlili bo'yicha 
chuqur nazariy bilimni amalda q o ila y olishi kerak. Ba’zilar agar 
tahlilga asosan matnga yondashiladigan bo‘lsa, matnni deyarli 
boshqatdan tuzish kerak bo'ladi-ku, deyishlari mumkin. Ha, 
shunday b o iish i mumkin. Bunda ikki y o id a n biri tankmadi: 
matnni muallifga qayta ishlash uchun qaytarish; m uallif roziligi 
bilan muharrir tomonidan qayta ishlash. Qay biri m a’qul?
143

---

Agar muharrir matnni qayta ishlashga kirishsa, unda m uallif 
bajarishi lozim bo‘lgan bir qator ishlami amalga oshirishiga to ‘g ‘ri 
keladi.
1.Respublikada faoliyat olib borayotgan barcha, davlat 
tasarrufidagi va xususiy nashriyotlar umumiy hamda har bir tur 
sonini aniqlash;
2.Qoralamalar, rnadhiyalar, “oilaviy albom” - kitoblar, 
‘ zakaznoy’’ she’riy kitobchalar va hokazolar nomi, muallifming 
ismi-familiyasi, uni chop etgan xususiy nashriyot nomi, muharrir, 
musahhihi ismi-familiyasi va boshqalarni aniqlash;
3.Тап berilgan, qoyil qolingan kitob nomini, muallifi kimligini, 
albatta, bu kitobni chop etgan nashriyot nomini qayd etish;
4. Qaysi nashriyotda sobiq buxgalter, ishdan ketgan yurist, 
nimaiki kasb egasi qanday ish (balki muharrirlik) bilan 
shug‘ullanayotganini aniq aytish;
5. Qanday malakali mutaxassisga talab qandayligini (miqdori 
jihatdan) ko‘rsatish.
Shular e ’tiborga olinadigan bo‘Isa, birinchi y o in i tanlash -
yuqoridagi shartlar asosida matn (qo‘lyozma)ni muallifga qaytarish 
adabiy tahrir qoidasiga muvofiq bo‘ladi. Chunki yuqoridagi asos 
unsurlarni aniqlash, matnga kiritish muallifning zimmasidagi 
vazifa, 
ulami 
tekshirish 
( 
chin, 
yolg‘onligini 
aniqlash) 
muharrirning vazifasi. Asam ing sifatli bo‘lishi tomonlarning har 
biri o ‘z vazifasini aniq bajarishiga bog‘liq. Adabiy tahriming talabi 
ham shu!
4-§. Yuqoridagi tahlillardan shu narsa ayon b o iad ik i, har ikki 
tur tahrir amalda bir-biri bilan jips bog‘liq. Lekin bugungi kun 
tahrir amaliyotida asosiy e ’tibor matnga qaratiladi, mikrotahrir, 
makrotahrir jarayonida y o ‘l-yo‘lakay, shunchaki, imloviy, tinish 
belgilari b o ‘yicha xatolarni tuzatib ketish, b a ’zi so ‘zlami 
uVg'rilash, almashtirish, o ‘mini o ‘zgartirishdan iborat deb 
tushuniladi. Bunday tahrim i amalga oshirish uchun punktuatsiya, 
imlo, leksikologiya va grammatikadan o ‘zlashtirilgan bilimlar 
kifoya qiladi. Shunga ko‘ra, mikrotahrirga adabiy tahrir ilmini 
o'zlashtirishning birinchi bosqichi sifatida qarash kerak. Keyingi
144

---

bosqichga o ‘tish uchun punktuatsiya, orfografiya, morfologiya 
sintaksis va uslubiyat bo‘yicha matnda uchraydigan barcha xato, 
kamchiliklami to ‘liq idrok etish lozim. Chunki bularsiz keyingi 
bosqich b o ‘yicha adabiy tahrir ilmini o ‘zlashtirib b oim ay d i. 
Chunki mikrotahrir jarayonida matn bir butunlikda yaxlit yoki 
b o im a sa muayyan qismlar bo'yicha to ‘liq tasavvur etilishi 
muharrirning tahrirdagi mahoratining asosini tashkil etadi.
5-§. Muharrir tahrir jarayonida faqat matnda uchraydigan 
ayrim-ayrim qismlarni tuzatish. to ‘g ‘rilash bilan shug‘ullanmaydi, 
balki muallifga bu xatolar, kamchiliklami tushuntiradi va ularni 
bartaraf etish zarurligini ham isbotlaydi. Aks holda, m uallif 
muharrir fikriga qo‘shilmasligi, kamchiliklar tuzatilmay qolishi 
mumkin. Demak, muharrir matn bilangina emas, balki m uallif bilan 
ham ishlashi kerak.
6-§. Adabiy tahrir matnni nashrga tayyorlash b o ‘yicha amalga 
oshiriladigan tahriming bir turi. K o‘pincha uni qisqacha tahrir deb 
qo‘ya qolinadi. Vaholanki, shunday nashrlar borki, ularni nashrga 
tayyorlashda ilmiy muharrir, maxsus muharrir, m as’ul muharrirlar 
qatnashadi. B a’zi asarlar kimningdir umumiy tahriri ostida chop 
etiladi. Ularning barchasi o ‘ziga xos vazifani - tahrimi amalga 
oshiradi. Adabiy tahrir shulaming biri, ammo eng m as’uliyatlisi. 
Chunki adabiy tahrimi amalga oshiruvchi muharrir matnni nashrga 
tayyorlar ekan, nashrga aloqador boshqa barcha mutaxassislar 
bajargan ishlaming sifati uchun javobgar hisoblanadi. Adabiy tahrir 
bilan shug‘ullanuvchi muharrir matnni nashr etishga rahbarlik 
qilmaydi. Matn ustida (m uallif bilan birgalikda) ishlaydi.
7-§. Matn tahrir qilishdan oldin tanqidiy tahlil etiladi. Sifatli 
tahlil esa asaming mohiyatim, auditoriyasini, vazifasini va nashr 
etishdan maqsadni yaxshi bilishga bog‘liq.
Tanqidiy tahlil asosida asar baholanadi, uning taqdiri hal 
etiladi. Agar asar qoiyozm asi xususidagi fikrlar taqozo etsa, asami 
qayta ishlash muallifga taklif etiladi hatto qo‘lyozma nashrga loyiq 
emas deb topiladi.
8-§. Q o iy ozm a tahrir uchun qabul qilinsa, tuzatishlami, 
asosan, ikki muharrir amalga oshiradi. Ilmiy muharrir muayyan
145

---

soha b o ‘yicha mutaxassis hisoblanadi, u ilgari surilayotgan g ‘oya, 
keltirilayotgan asos materiallar (dalillar), xulosa va natijalar va 
h.larning to‘g ‘ri ekanligini ilmiy baholaydi va ilmiy tahrimi amalga 
oshiradi. Adabiy tahrirda matn asar tuziJishi (kompozitsiyasi), tili, 
uslubiga ko‘ra tahlil etiladi, baholanadi va takomillashtiriladi.
9-§.
Ilmiy, adabiy, badiiy, texnik tahrirdan so‘ng muallifning 
qo‘lyozmasi nashriyot asl nusxasiga aylanadi. Matnni bosish, 
sahifalash jarayonida matnda y o ‘l qo'yilgan xato va kamchiliklarni 
tuzatish uchun musahhihlik o ‘qishi amalga oshiriladi.
10-§.
Bugungi kun noshirlilc ishidagi musahhihlik amaliyotida 
universallik vuz bermoqda: musahhih muharrir vazifasini. muharrir 
musahhih vazifasini bajarish kuzatilmoqda. Aslida, har bir 
mutaxassis o ‘z ishini qilgani m a’qul.
M usahhih 
-