Adabiyotshunoslik asoslar

NAZORAT SAVOLLARI: 
1. Adabiyotshunoslik - fan sifatida. 
2. G`arb mutafakkirlari adabiyot haqida. 
3. Sharq adabiyotshunosligi. 
4. O`zbekistonda adabiyotshunoslik. 
5. XX asr adabiyotshunosligi. 
6. Arastu va uning «Poetika» asari. 
7. Alisher Navoiyning adabiy-nazariy qarashlari. 
8. Fitrat va o`zbek adabiyotshunosligi. 
9. Tazkiralar va ularning adabiyotshunoslik rivojidagi o`rni va roli. 
10. O`zbek adabiyotshunoslarimizdan kimlarni bilasiz? Ularning
faoliyatlari haqida ma’lumot bering.
TAYANCH IBORALAR: 
1. Adabiyotshunoslik - fan. 2. G`arbiy Ovrupo adabiyotshunosligi.
3. Markaziy osiyo adabiyotshunosligi. 4. Tazkirachilik. 5. O`zbekistonda 
adabiyotshunoslik. 6. Hozirgi adabiyotshunoslik. 
A D A B I YO T L A R: 
1. N.SHukurov va b. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkenti, 1979. 
2. T.Boboev. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent, 1980. 
3. Aristotelp. Poetika. Toshkent, 1980. 
4. Oybek. Mukammal asarlar to`plami. 20 tomlik, 17-tom. Toshkent,1981.
 
ADABIYOT - SO`Z SAN’ATI. 
R e j a: 
1. Ijtimoiy ong va badiiy adabiyot. 
2. San’atning ijtimoiy ong turlaridan farqi. 
3. San’at va fan. 
4. Adabiyot - so`z san’ati. 
San’at turlaridan biri sifatida adabiyot ham ijtimoiy ong Shaklidir. Ijtimoiy ong 
ijtimoiy turmushning in’ikosi, mahsuli sifatida maydonga keladi. Ijtimoiy turmush 

---

jamiyatning moddiy hayoti, ishlab chiqarish jarayonida kishilar o`rtasida vujudga 
keladigan munosabatlar majmuidir. Ijtimoiy ong jamiyatning siyosiy, etik, estetik, 
huquqiy, diniy qarashlari, tasavvurlari, g`oyalari, nazariyalari va bular ifodalagan 
falsafa, ahloq, din kabi tafakkur Shakllarini o`z ichiga oladi. Ijtimoiy ong, shu 
jumladan, adabiyot va san’at ob’ektiv borliqni aks ettiradi. Ijtimoiy turmushdagi 
o`zgarishlar ijtimoiy ongda ham o`zgarishlarni keltirib chiqaradi. Biroq ijtimoiy ong 
nisbiy mustaqillikka ega bo`ladi. Bir tuzumning emirilishi bilan adabiyot ham 
emirilib ketmaydi. CHunki adabiyot va san’at o`z qonuniyatlari asosida rivojlanadi. 
Biroq adabiyot va san’at jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida davr taqozosi 
bilan o`zgacha xususiyatlarga ega bo`ladi. 
Ijtimoiy turmush ijtimoiy ongga ta’sir ko`rsatadi. Biroq bu ta’sir bevosita emas, 
bilvositadir. Ijtimoiy ongni bevosita jamiyatning ishlab chiqarish munosabatlaridan 
keltirib chiqarish masalani vulpgarlashtiradi. Ijtimoiy ong bilan jamiyatning moddiy 
asoslari orasida vositachi qismlar bo`ladi, ijtimoiy tuzum va uning huquqiy, siyosiy 
qarashlari orqali ta’sir etadi. 
Ijtimoiy ong Shakllari: siyosat, huquq, ahloq, din, falsafa, fan, ijtimoiy 
psixologiya, san’at. 
San’atga ijtimoiy ongning boshqa Shakllari katta ta’sir ko`rsatadi. Xususan, 
adabiyotning taraqqiyotiga fan va texnika, mafkura, ijtimoiy psixologiya katta ta’sir 
ko`rsatadi. 
Adabiyotga fan va texnika ta’siri: optika va texnikaning taraqqiyoti natijasida 
san’atning yangi turi bo`lgan kino bilan televidenie paydo bo`ldi. 
Adabiyotga jamiyatning ahloqi ham katta ta’sir ko`rsatdi. Adabiyot jamiyat 
ahloqi bilan bog`liq bo`ladi, o`zida zamonning ahloqiy me’yorlarini targ`ib qiladi, 
ularning qaror topishi, rivojlanishiga ta’sir qiladi. Masalan, L.Tolstoy ijtimoiy 
kurashni ko`rsatmadi, uni ahloqsizlik deb bildi. M.Gorpkiy esa aksincha, o`Sha davr 
ishchilari axloqini o`z qahramonlariga mujassamladi. Lekin badiiy asar ahloq 
me’yorlarini tashviq qilmaydi, u badiiy obrazlarning mohiyatiga aylanadi, ularning 
xatti-harakatiga singib ketadi, o`Sha xatti-harakatlar mohiyatidan kelib chiqadi. 
Ba’zilar san’at va fanning predmeti bir bo`lganligidan kelib chiqib, ularning 
har ikkisi ham borliqni jonlantiradi, deydilar. Boshqalar esa san’atni fanga qarshi 
qo`yganlar, uning bilishdagi rolini inkor etganlar. V.G.Belinskiy ta’kidlaganidek, 
«san’at ham hayotning barcha tomonlarini ifodalashda fandan qolishmaydi». 
Fan tabiat, jamiyat va tafakkur haqidagi bilimlar yig`indisi bo`lib, u tabiat va 
jamiyat hodisalarining qonuniyatlarini o`rganadi. San’at ham xuddi fandek hayotni 
aks ettiradi va hayot jumboqlariga javob beradi. SHuning uchun ham u ijtimoiy 
ahamiyat kasb etadi. 
Fan borliqda sodir bo`layotgan jarayonlarni birlikda o`rganadi. Biroq unda 
o`rganuvchining Shaxsi aralashmaydi. Fan predmet va hodisalar mohiyatini ochib, 
olamning bir butun manzarasini yaratadi, uning sirlaridan odamni voqif qiladi. Fan 
odamni ham ana shunday borliqning tarkibiy qismi sifatida o`rganadi. 
Fan yaShashning eng maqbul me’yorlarini ishlab chiqishga intiladi. San’at esa 
insonga o`zligini tanitadi. Fan olamni o`rgatadi, san’at odamni o`rgatadi. Fan odamni 
odamga moslashtiradi, san’at odamni olamga moslashtiradi. Fan odamni olam nuqtai 
nazaridan o`rganadi, san’at esa olamni odam nuqtai nazaridan o`rganadi. Fan bilish 

---

san’ati bo`lsa, san’at hayot ilmidir. Biroq fan yutuqlari yangi kashfiyotlar soyasida 
eskirib qoladi, san’at yutuqlari esa o`z ahamiyatini yo`qotmaydi. A.Pushkin 
ta’kidlaganidek, «Zamon oldinga qarab ketaveradi, fan, falsafa va fuqarolik 
takomillashib o`zgaraveradi. SHe’riyat esa o`z o`rnida qolaveradi. Uning maqsadi 
ham bitta, vositalari ham o`Shanday qolaveradi. SHunday bir holda, qadimgi 
astronomiya, fizika, tibbiyot va falsafaning buyuk vakillari yaratgan tushunchalar, 
tadqiqotlar, kashfiyotlar eskiradi va har kuni yangilari bilan almashtirib turiladi. 
Haqiqiy shoirlarning asarlari esa yangiligicha qoladi va abadiy navqiron turadi». 
Fan tashqi olamni aks ettirar ekan, xususiy alohidaliklardan uzoqlashib, 
voqealar 
mohiyatini 
ifodalaydigan 
umumlashmalarga 
asoslanadi, 
umumiy 
qonuniyatlar beradi. San’at ham hayotni umumlashtirib, tipiklashtirib ifodalaydi. 
Biroq san’at hayotni obrazlar vositasida aniq, hissiy va jonli Shakllarda aks ettiradi. 
San’at hayotni obrazli aks ettirish Shaklidir. Obrazda esa hayotning muhim 
tomonlari, xarakterlar, kishilarning kechinmalari, tabiat va hayot manzaralari tarzida 
ifodalashdir. San’at hayotdagi eng xarakterli voqealarni oladi, xarakterlar va ular 
harakat qiladigan Sharoitni quyuqlashtirib, tipiklashtirib aks ettiradi. San’at masalan, 
tarix fani singari tarixiy voqealar haqida ma’lumot beradi, hayotni o`rgatadi. Biroq 
san’at fandan farqli ravishda hayotni quruq dalillar vositasida emas, jonli manzaralar 
tarzida tasvirlab bilim beradi. 
Fan tushunchalar bilan ish ko`radi, san’at obrazlar bilan ish ko`radi. San’at 
asari turli sohalar haqida ma’lumot beribgina qolmasdan, insonda oliyjanob tuyg`ular 
va fikrlar uyg`otadi. N.CHernishevskiy ta’kidlaganidek, «Ilmiy asarlarning asosiy 
maqsadi u yoki bu fan bo`yicha aniq ma’lumotlarni bayon qilishdan iborat. Badiiy 
asarlarning mohiyati shundaki, ular kitobxonning ongiga, hayoliga ta’sir qilish va 
unda oliyjanob hislar va fikrlar uyg`otishi kerak. Yana boshqa bir farq shundaki, 
ilmiy asarlarda haqiqatda bo`lib o`tShan voqealar aynan bayon etiladi. Hayotda 
mavjud bo`lgan predmetlar tavsif qilinadi. Badiiy adabiyot asarlari kishilar u yoki bu 
holatda qanday harakat qilishlari va his qilishlarini jonli misollarda tasvirlab va 
ko`rsatib beradi». 
V.G.Belinskiy ham ushbu fikrni davom ettirib, aytadiki: «Faylasuf sillogizmlar 
orqali fikr yuritsa, shoir - obrazlar va kartinalar vositasida gapirada va ularning har 
ikkisi ham ayni bir narsani aytadi. Siyosiy iqtisodchi statistika raqamlari bilan 
qurollanib, o`z o`quvchi yoxud tinglovchilarining zehniga ta’sir etib, jamiyatdagi 
ahvolning yaxshi yoki yomonligini isbotlaydi. SHoir voqelikning jonli va yorqin 
tasviri bilan qurollanib, o`z o`quvchisining hayoliga ta’sir etib, jamiyatda kishining 
ahvoli haqiqatan ham yaxshi yoki yomonligini haqiqiy suratlarda ko`rsatadi. Demak, 
«biri isbotlaydi, ikkinchisi ko`rsatadi - ikkalasi ham ishontiradi. Bunga ularning bir 
mantiqiy asoslash, boshqasi ko`rsatish orqali eriShadi». 
Tarixga murojaat qilar ekan, tarixchi ham san’atkor ham voqealarning ijtimoiy 
mohiyatini ochadi. Biroq biri ta’kidlash, aytib berish va mulohaza yuritish bilan, 
ikkinchisi esa obrazlar vositasida o`Sha voqealarni jonlantirib, unga hissiy 
munosabat bildirish bilan ochadi. Masalan, Bertelps «Navoiy», Oybek «Navoiy». 
San’at fan turlaridan predmeti bilan ham farqlanadi: tibbiyot inson organizmi 
va undagi kasalliklarni, astronomiya koinotning tuzilishi va qonuniyatlarini, botanika 
o`simliklar hayotini, zoologiya hayvonlarni o`rganadi. Har bir fan tabiat va 

---

jamiyatning biror tomonini o`rganadi. San’at esa dunyoning barcha tomonlarini 
o`rganadi. Biroq san’atning predmeti butun olam emas, hayotning hamma tomoni 
emas. San’atning predmeti, ob’ekti insondir, uning ma’naviy dunyosidir, intilishlari 
va kurashidir. 
Olim materiyaning tuzilishi va tabiatning taraqqiyot jarayonini o`rgansa, 
san’atkor esa insonning tuyg`ulari bilan qiziqadi. Masalan, sistematikada na’matakka 
- ra’nodoshlar (atirgullilar) oilasiga mansub, butalar turkumi. Bargi toq, patsimon 
murakkab, poyada ketme-ket joylaShadi. Guli xushbo`y, yakka yoki 2-3 tadan 
o`rnashgan. O`rmonlarda, ariq yoqalarida, butalar orasida, tog` yon bag`irlarida 
o`sadi. Guli chiroyli»,- deb ta’rif berilgan. Bu ta’rif bilan Oybekning «Na’ma-tak» 
she’ridagi tuyg`ulari albattaki bir-biridan farq qiladi. 
Demak, san’at predmet va voqealarni tushuntiribgina qolmay, insonda 
muhabbat va g`azab uyg`otadi. Fan ham, san’at ham bilim bera-di. Biroq san’atning 
predmeti 
inson 
hayotidir. 
SHuning 
uchun 
ham 
M.Gorpkiy 
adabiyotni 
«insonshunoslik», «xalqshunoslik» deb atagan. Ko`rinib turibdiki, san’atning 
predmeti, adabiyotning predmeti - in-son, uning ichki va tashqi hayoti, inson bilan 
bog`langan barcha narsadir. 
Mehnat taqsimoti natijasida san’at inson ma’naviy faoliyatining alohida 
ko`rinishi sifatida ajralib chiqdi. O`Sha ilk davrlardayoq san’at turlari paydo bo`ldi. 
San’atning bu turlari bir- biri bilan bog`liqdir. Biroq ular borliqni quyidagi o`ziga xos 
vositalar bilan aks ettiradilar: 
•
bo`yoqlar, 
•
tovush va ohanglar, 
•
harakat, 
•
tabiat va qurilish materiallari, 
•
gips, bronza, marmar va h.k. 
Ammo voqelikni obrazli aks ettirish, inson faoliyatiga, uning ichki dunyosiga 
ta’sir qilish ularning barchasi uchun umumiy bo`lgan xususiyat hisoblanadi. 
Inson ongida hayotning badiiy - obrazli ifodalanishi san’at turlari vositasida 
amalga oshiriladi. Obraz san’atning konkret turida namoyon bo`ladi. Badiiy niyatning 
o`zi ham ma’lum san’at turiga xos takrorlanmas Shaklda tug`iladi. 
San’atning har bir turi borliqning ma’lum jihatlarini jonlantiradi. San’atning 
har bir turida obraz yaratishning turli vositalari va materialidan foydalaniladi. 
Tasviriy san’atda - rang va bo`yoqlar orqali, adabiyotda - so`z orqali. O`zining estetik 
mohiyati va voqelikni aks ettirish xususiyati, g`oyaviy mazmuni bilan san’atning 
barcha turlari birdir. Ular badiiy tasvir imkoniyatlarining o`ziga xosligi bilan bir-
birini to`ldiradi. 
Inson estetik faoliyati ikki turlidir: