Adabiyotshunoslikka kirish

AL-FANNU-S-SONIY FI-L-QOFIYA VA-R-RADIF⁶
(26a) Bilgilkim, majmu’i ulamo va fuzalo mazhabinda ahli tab’g‘a qofiya ilmin bilmak muhimdir. Zeroki, tab’ning natijasi she’rdur. Va she’rning asli qofiya. Va qofiyasiz she’r mumkin ermas. Magar bir tariqa she’r bo‘lurkim, oni harora⁷ derlar, anda qofiya bo‘lmas. Va zurafo baytni xaymag‘a nisbat qilibturlar va qofiyani stung‘a. YA’ni xayma stun birla barpoydur. Va qofiya fanida ulamo ko‘p ixtilof qilipturlar. Va ba’zi harfi ravi⁸ni yalg‘uz va ba’zi so‘ngg‘i misra’ni tamom qofiya sanarlar va ba’zi baytning oxir juzvin, netokkim, bahri tavil-din "mafoiylun"ni. Va rajazdin "mustaf’ilun"ni. Va ramaldin "foilotun"ni. Va lekin arab va ajam ulamosining jumhurining va Mavlono Xalil⁹ning (rahmatillohi alayhi) ittifoqinda uldurkim, sokinikim, "harfi raviy"¹⁰g‘a yo "harfi ridf"¹¹qa yovuqtur, "mo qablu"ning harakati birla oxir harfqacha bir qofiya tutarlar.
Fasl. Arab ulamosining jumhuri qofiyani besh qism qilib-turlar. Avval – mutavotir¹². Ikkinchisi – mutarodif¹³. Uchinchi – mutarokib¹⁴. To‘rtinchi – mutadorik¹⁵. Beshinchi – (27a) mutakovis. Va ajam fuzalosining mashhuri yana uch qism ziyoda qilibturlar. Avval – mutasovi. Ikkinchi – mutarojih. Uchinchi – mutazoyid.
Fasl. Bu to‘qquz hurufkim, zikr qilduq, andin boshqa qofiya-din so‘ngra kalima keltirurlar (39a) kim, oni radif derlar. Va bu ajam shuarosining maxsusidir va muni arab bilmas. Va bu aningtek bo‘lurkim, bir g‘azalda boshdin ayoq har baytning oxi-rinda qofiyadin so‘ngra bir kalimani takror qilurlarkim, barchasi surat va ma’noda muttafiq bo‘lg‘ay.
“Fununu-l-balog‘a”da aruz.
Bilgilkim, arab ulamosining ittifoqi birla bahr o‘n olti kelibtur. Ajam ulamosi so‘ngra oriy turub, yigirma to‘rt qilib-turlar. Faammo, bu zaif tiladikim, ul azizlarning paydo qil-g‘an bahrlarini qalamg‘a keltursa va turkiy iborat birla bayon aylab, har vazng‘a turkiy bayttin misol keltursa.
Bu havastin ko‘p nusxalarni mutolaa qildiq, netokkim "Aruzi Qustos"¹⁶ va "Aruzi Andalusiy"¹⁷ va "Me’yoru-l-ash’or"¹⁸ va bu tariqa nusxalarning bahrlarinda ko‘p g‘avvosliq qildiq.
Fasl. Bilgilkim, bahrning binosi arkon uzadur. Va arkon aslidin qo‘par. Va aruz ahlining istilohi birla asl olti kelibtur. Oni usuli sitta o‘qurlar. Ondin ikkisini sabab derlar. Va ikkisin vatad o‘qurlar. Va ikkisini fosila.
Fi asmoru-l-buhur: mutaqorib, mutadorik, hazaj, ramal, rajaz, vofir, komil, saqil, muqorin, muvofiq, tavil, jazil, farid, mazid, mutarokib, mutadovil, mutaloyim, mutanosif, jadid, madid, muhit, basit, muzore’, mushokil, sahih, sarih, xafif, mujannas, ajib, g‘arib, muntaxab, muqtazab, muzhar, muzmar, munsarij, mundarij, sare’, bade’, qarib, salib.