Adabiyotshunoslikka kirish

Tayanch tusunchalar: metod, adabiy yo‘nalish, tendensiozlik, mumtoz adabiy yo‘nalishlar, klassitsizm, sentimentalizm, romantizm, realizm, ma’rifatchilik realizmi, tanqidiy realizm, adabiy oqim, modernizm, simvolizm, syurrealizm, ratsionalizm, postmodernizm, strukturalizm, poststrukturalizm.

Metod yunoncha so‘z bo‘lib, “tadqiqotga yo‘l”, “tahlil usuli” ma‘nolarini bildiradi. Metod ikki sohaga bog‘liq holda qo‘llanigan: ilmiy va ijodiy. Ilmiy metod deyilganda biror obyektning tahlil usullari, uning o‘rganish vostilari nazarda tutiladi. Ilmiy metod tushunchasi har qanday fan uchun zarur ilmiy istiloh hisoblanadi. Metodlar, uslublar yig‘indisi esa metodologiya yoki metodlar haqidagi ta’limot deb yuritiladi. Ijodiy metod tushunchasi sho‘ro davrida badiiy ijodga munosabatda qo‘llanilgan bo‘lib, ijodkorlarni yagona umimiy metodga birlashtirish iddaosi bilan sotsialistik realism tushunchasiga nisbatan qo‘llanilgan. Hozirgi kunda ijodiy metod tushunchasi borliqni tasvirlash va ifodalash tamoyili sifatida qabul qilinadi. Shundan kelib chiqib realistik va romantik metod tushunchalari iste’molda bor. Realistik tasvirda yozuvchi nimani ko‘rsa yoki tasvirlasa o‘z holida o‘z shaklida ko‘rsatish yo ifodalash tamoyili ustun turadi. Romantik tasvirda esa muallif borliqni qanday tasavvur qilsa uni o‘z ijodiy imkoniyatidan kelib chiqib tasvirlash yo‘sini ustun turadi. Zamonaviy adabiyotshunoslikda metod tahlil usullarining yig‘indisi sifatida tavsiya etiladi. Ularga nisbatan ijod tiplari kabi istilohlar qo‘llaniladi.

Badiiy ijodda fikrlash tarzi, fikrlash tamoyili va boshqa badiiy xususiyatlar jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan ijodkorlar yoki ularning asarlariga nisbatan yo‘nalish istilohi qo‘llaniladi. Adabiy jarayonda yo‘nalish tushunchasi XVII asrdan boshlab G‘arb adabiyotshunosligida qo‘llanila boshlagan. Dastlab tan olingan yo‘nalish klassitizm yo‘nalishi bo‘lib, u namuna, ibrat yoki namuna bo‘larli asar me’yoridagi, risoladagi adib ma’nolarida qo‘llanilgan. Fransuz klassitisti Nikolo Bualo klassitizm asosiga 3 birlik qonunini joriylashtirilishga harakat qilgan. Dramaturgik asarlar ko‘proq bu yo‘nalish orqali makon-zamon-harakat birligi me’yorlashtirilgan. Klassitizm adabiyotda ko‘p yashamadi. XVII asrning so‘nggiga kelib unga qarshi turgan sintementalizm (tuyg‘u, kechinma) yo‘nalishi vujudga keldi. Klassitizm ratsional aqlga asoslangan bo‘lsa, sintementalizm tuyg‘u, kechinmalar tabiatini o‘ziga asos qilib belgiladi. Agar klassitizmning namunasi sifatida Kornel Molyer va Rasin asarlari misolga olingan bo‘lsa, sintementalizm namunasi sifatida “Yosh Verterning iztiroblari” (Gyote), Hayne dostonlari “Qish ertaklari”, rus adabiyotida Karamzinning “Bechora Liza” kabi asarlari misol qilib keltirilgan. O‘zbek shoirlaridan Cho‘lpon, U.Nosir, A.Oripov, Rauf Parfi ijodiga nisbatan ham sintementallik, yig‘loqilik, mahzunlik kabi “ayblar” qo‘yilgan.
Ma’rifatchilik G’arbda adabiy yo‘nalish sifatida klassitizm va sintementalizmni rad etish barobarida vujudga kelgan bo‘lib, adabiyot insonni ma’rifatli qilish kerak degan talabidan kelib chiqqan holda ish ko‘rgan. Fransuz adabiyotida Volter, Russo, Didro ijodiga nisbatan qo‘llanilgan. Adabiy yo‘nalish metodga nisabatan kichikroq hodisa bo‘lgani uchun bir metodning ko‘rinishlari sifatida masalan, surrealizm (yuksak), hududsiz realizm, neorealizm kabi yo‘nalishlarga ega bo‘lgan. Shuningdek, XIX, XX asr adabiyotida naturalizm, modernizm, futurizm kabi adabiy yo‘nalishlar ham mavjud.
Adabiy oqim yo‘nalishga nisbatan torroq tushuncha bo‘lib, ma’lum bir adabiy yo‘nalishning ko‘rinishlari, tabiatan bir-biriga yaqin bo‘lgan asarlarning umumiy xususiyatlari tarzida yuzaga chiqqan. Masalan, modernizm adabiy yo‘nalish bo‘lsa, uning tarkibida simvolizm, egzistensioligizm, postmodernizm, poststrukturalizm, dekonstruktizm kabi adabiy oqimlarni uchratish mumkin. Ijodkorlar va ularning asarlarini adabiy yo‘nalish va oqimlarga taqsimlash har doim ham yaxshi natijaga olib kelmaydi. Lekin ilmda har bir hodisaning o‘z xususiyatlari orqali tanitish tamoyili majud bo‘lgani uchun mavjud yoki muayyan har bir adabiy hodisani izohlash ma’nosida adabiy oqim va yo‘nalishar xilma-xilligiga o‘rin berilgan.
O‘zbek adabiyotshunosligida adabiy yo‘nalish va oqimlarga nisbatan qo‘llanilgan istilohlarni sharhlash birinchilardan bo‘lib amalga oshirilgan. Biroq, har bir oqimning lug‘aviy ma’nolaridan kelib chiqqan holda unga mumtoz adabiyotdan misollar keltirish o‘zini oqlamagan.
Zamonaviy adabiyoshunoslikda mavjud bo‘lgan yo‘nalish va oqimlarni birini yuqori qo‘yib ikkinchisini tubanlashtirish tamoyiliga yo‘l qo‘yilmasligi kerak. Har bir ijodkor va badiiy asar yashashga haqli bo‘lgani kabi har bir yo‘nalish va adabiy oqim ham o‘z tamoyillari doirasida hayot kechirishi mumkin.