AdigöZƏl bəy qarabağnamə

MƏRHUM İBRAHİM XANIN QARABAĞ VİLAYƏTİNƏ 
HAKİM OLMASI, HÖKUMƏT TAXTINA OTURMASI 
VƏ XANLIĞI DÖVRÜNDƏ ƏMƏLƏ GƏLƏN 
HADİSƏLƏR HAQQINDADIR 
Pənah xan ölüb, Allah-təalanın rəhmətinə getdikdən sonra, böyük və igid oğlu 
İbrahimxəlil xan 1173-cü ildə
1
 Qarabağ vilayətinə hakim oldu. Xalqın işini nizama 
salmağa başladı.  İran, Rum (Türkiyə) padşahlarına və sair ölkələrin hökmranlarına 
boyun  əyməyərək, Qaradağ,  Şəki,  Şirvan, Gəncə, Təbriz, Naxçıvan,  Ərdəbil, Xoy, 
Marağa,      
                                                 
1
 
Hicri 1173 (1759)-cü il avqustun 25-də başlanmış, 1760-cı il avqustun 12-də qurtarmışdır. 
 
 
56 

İrəvan və  hətta  İraqla Azərbaycan hüdudunda olan Qaplankuya qədər hökmran 
oldu. Bu vilayətlərin hakimlərini işdən götürmək və yenisini təyin etmək də onun 
hökm və fərmanı ilə icra edilirdi
1
. Bundan başqa o, Dağıstan ölkəsinin Avar vilayəti 
hakimi Nüsal xan oğlu Ümmə xanla da qohum olmuşdu. Onun hörmətli və əziz bacısı 
xanım Bikəağanı almışdı. 
Lazım gəldiyi zaman, Dağıstanın müzəffər qoşunlarının köməyilə  ətrafdakı 
düşmənləri məhv edir və üsyan edənlərə qalib gəlirdi. O öz qoşunu və zəfər nişanəli 
Dağıstan əsgərlərinin köməyilə Qaradağ mahalını aldı və Kürdəşt vilayətini... alt-üst 
etdi. Bu vilayətin divar, bürc və hasarlarının xarabaları indi də durur. Əhalisi qaçıb 
Əhərdə yerləşdi. Kürdəşt xanı Mustafa xan isə əsir düşdü. Qaradağ, Şahsevən və başqa 
tayfaların xanlarından bəzisi qohum olduqları üçün, bəzisi də zorla onun hökmünə tabe 
və fərmanına itaət etdilər. (İbrahim xan) bəzi vaxt ayrı-ayrı mahalları töhfə olaraq öz 
sərkərdələrinə bağışlayırdı ki, onlar bu yerlərin mədaxilindən mənfəətbərdar 
olsunlar. 
Mərhum  İbrahim xan padşah adlanmasa da, onun cah-calalı müasiri olan İran 
padşahlarından daha çox idi. Yuxarıda adları  çəkilən vilayətlərin xanları  və 
xanzadələri, həmişə gözəl xasiyyətli xan cənablarının hüzurunda girov olardılar. Bu hal 
Ağa Məhəmməd xanın Tehranda taxta oturmasına qədər davam etdi. Qacar Ağa 
Məhəmmədhəsən xanın oğlu Ağa Məhəmməd xan Şirazda girov idi. Kərim xan Zənd 
vəfat edəndən sonra
2
, o, girovdan qaçdı. İraq səltənətini ələ keçirmək fikrinə düşdü. 
Fars ölkəsinin dövlət atına minmək istədi. İraq və Farsı aldı. Darülxilafə - Tehranı 
özünə paytaxt etdi. 1176-cı ildə
3
 Azərbaycana daxil oldu. Araz çayının cənubunda 
olan vilayətləri alıb çayın bu tərəfinə keçdi. Talış və İrəvan vilayətlərini    
 
 
                                                 
1 Müəllif böyük mübaliğəyə yol verir. İbrahim xanın ancaq Qaradağ, Ərdəbil, Naxçıvan və Gəncə hakimləri üzərinə 
bəzən  şiddətli təsiri olmuşdur.  Şəki,  Şirvan, Təbriz, Xoy, Marağa və  İrəvan xanları heç bir vaxt İbrahim xandan asılı
 
olmamışlar. 
2 Kərim xan Zənd ) 779-cu ilin fevral ayında olmusdur (П.Г.Бутков. Материалы для новой истории Кавказа 1722
 
по 1803 г., II hissə, səh. 70). 
3
 
 Müəllif yanılır, çünki hicri 1176-cı il tariximizin 1762-1763-cü ilinə mütabiqdir, lakin bu zaman vəkil Kərim xan 
Zənd hələ sağ idi. Ağa Məhəmməd xan Azərbaycanın cənub hissələrini ancaq 1791-ci ildə öz hakimiyyətinə tabe etmişdir (B 
a x: Rövzətüssəfa, Tehran, hicri 1270-ci il çapı, c. IX, səh. 96 (səhifələr bizim tərəfimizdən nömrələnmişdir). Müqayisə et: 
Nasixüttəvarix, Təbriz, hicri 1292-ci il, c. I, səh. 30, 31. Hər iki əsər fars dilindədir). 
 
 
57 

almaq üçün
1
: "Kim isə qapını döydü və  mırıldandı" sözünün məzmununca, 
dəfələrlə hərb qapısını döydü. Lakin fəth qapısını açmaq ona mümkün olmadı. 
O, mərhum İbrahim xana qabaqcadan xələt və qılınc göndərib onu öz tərəfinə 
çəkmək istədi. Lakin aralarında zahiri tanışlıq və mehribanlıqdan başqa bir şey 
yox idi. 
Ağa Məhəmməd  şah o ildə (1176-cı ildə)
2
, Azərbaycandan qayıtdıqdan 
sonra, öz vücudunu padşahlıq libası ilə zinətləndirdi. Hökmranlığın kafuri 
şamını
3
 səltənətin darayı çadırında yandırdı. Ruzgarın gərdişi və gecə-gündüzün 
törətməkdə olduğu hadisələr nəticəsində, Ağa Məhəmməd  şahla mərhum 
İbrahim xanın arası pozuldu. Onların məhəbbət və ittifaq məclisində solğunluq 
əmələ gəldi. 
Ağa Məhəmməd şah, Fars və Şiraz tərəflərində əmələ gələn qarışıqlıq və çal-
çapa görə, bu tərəflərə fikir verə bilmədi. Atının cilovunu o tərəflərə çevirdi. O 
tərəflərin işini nizama salıb baş qaldıranların boynunu itaət ipinə bağladı. Sonra, 
1209-cu ildə
4
 çoxlu qoşun və saysız cəmiyyətlə Gürcüstan, İrəvan, Talış  və 
Qarabağı almağa gəldi. Azərbaycanı dünyanı  gəzən atlarının cövlangahı  və 
mənzil kəsən bayraqları üzərindəki mahçənin (ayparanın) doğan yeri etdi. Ağa 
Məhəmməd  şah qardaşı, baş  sərkərdəsi və ehsan süfrəsinin duzu ilə  bəslənən 
Əliqulu xanı, sair xanlar və çoxlu cəmiyyətlə İrəvanı almağa göndərdi. Özü isə 
İraq, Fars, Xorasan və Azərbaycanın ulduzlar kimi calallı və parlaq dəstələri ilə 
gəlib, Şuşa şəhərinin bir ağaclığında ordugah qurdu
5
. 
 
  
                                                 
1
 
Bu hadisələr 1791-ci ildə baş vermişdir (B a x: П.Г.Бутков.  Материалы  для  новой  истории  Кавказа 1722 по 
1803  г., II hissə, səh. 321). Müqayisə et: General-anşef
 
Qudoviçin 1791-ci il noyabrın 7-də çara göndərdiyi raport 
(Кавказский сборник, c. XVIII, Tiflis, 1897, səh. 421).
2
 
Bu tarix təhrif edilmişdir. Yuxarıdakı qeydlərə bax. 
3
 
Kafurdan qayrılmış saf və parlaq şam. 
4
 
Hicri 1209-cu il, 1794-cü il iyulun 29-da başlanmış, 1795-ci il iyulun 17-də qurtarmışdır. 
5  İran qoşunları  Ağa Məhəmmed  şahın başçılığı ilə 1795-ci ilin iyul və avqust aylarında, 33 gün
 
Şuşa qalasını 
mühasirə etdilər
 
(B a x: "Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся до Грузии", c. II, 
h. II, 1769-cu ildən
 
1801-ci ilədək, sənəd 73, səh. 93, SPb, 1902. Müqayisə et: А.Бакиханов. Гюлистан-Ирам, səh. 143; 
Rövzətüssəfanın yuxarıda göstərilən çapı, c. IX, səh. 110). 
 
 
58 

Gürcüstan valisi İrakli xan, İrəvan hakimi Məhəmməd xan, Talış hakimi Mir 
Mustafa xan mərhum  İbrahim xanla and içib müahidə bağladılar ki, Ağa 
Məhəmməd  şaha itaət etməsinlər, mümkün olduğu qədər bir-birinə kömək və 
yardım etməkdə süstlük göstərməsinlər. Vaxtlı-vaxtında bir-birinin 
vəziyyətlərindən xəbər tutsunlar. 
Sonra, mərhum İbrahim xan Qarabağ elatının bir parasını Gürcüstan səmtinə, 
bəzisini də şirvanlı Mustafa xanın yanına göndərdi. Mustafa xan onun tərəfindən 
təyin olunmuş xanlardan biri idi. 
Alicənab mərhum İbrahim xan, (divanxanasının) dəftər və kitablarında qeyd 
edilmiş yerdə qalan elat və  kəndlilərin bəzisini Qarabağ dağlarında yerləşdirdi, 
bir qismini də şəhərin içində öz yanında saxladı. Elat və kənd əhalisindən saysız 
atlılar cəm edib çoxlu tədarük gördü. Ağır toplar və qüvvətli qumbaralarla hərbə 
və döyüşə hazır oldu. 
Ağa Məhəmməd  şah otuz üç gün Şuşanı mühasirə etdi. Qalanın  ətrafını 
əzəmətli qoşununa ordugah edərək, çadırlar qurdurub oturdu. O, elçi və 
məktublar göndərdi. Çalışdı ki, cürbəcür yollarla İbrahim xanı özünə tabe etsin 
və Qarabağ əhalisini itaətə gətirsin. Lakin mümkün olmadı. 
Axırda,  şirazlı Seyid Məhəmməd Ürfinin incə  təbinin məhsulu olan 
qəsidələrdən bir beyti məqam və vaxta münasib bildi. Bu beytin bəzi sözlərini 
dəyişərək xanı qorxutmaq üçün yazıb göndərdi. 
Şeir 
Fələkin məncənəqindən fitnə daşı yağır,  
Sən axmaqcasına Şişə içərisinə sığınmısan. 
Bu məktub mərhum xana yetişən kimi, mübarək gözlərilə onu mütaliə etdi. 
Hüzuruna yaxın, qulluğunun nədimi, baş katibi və dövlətinin möhkəm bir sütunu 
olan qazaxlı Molla Pənah Vaqifi yanına çağırdı. 
Vaqif kəmal, ədəb və elm sahibi bir sima idi. Əgər Çinin fəsahət səhrasının 
ahusu, onun səlis təbinin sümbülüstanında pərvəriş tapan qəzəllərin maralı ilə 
bərabərlik iddiası etsə, tamamilə səhvdir. 
Əgər bəlağət Bədəxşanının ləli, onun sinəsinin xəzinəsində toplanmış parlaq 
beytlər və çox az tapılan qiymətli mirvarilər qarşısında xəcalətindən qızarsa, 
tamamilə düzgündür. 
 
59 

Salar i 
 
Şeir söylədiyi zaman ona söz ustası adı verirlər. 
Ağıl onun qələmi ucunun zümzüməsindən bihuş olur. 
Ahu kimi, onun qələmindən kağızın üstünə müşk damcılayır.  
Davatının çeşməsindən kövsərin saf şərabı qaynayır. 
 
Düzgün boy-buxun sahibi olan gözəllər onun fikrinin qarasını geyirlər.  
Gözəllərin gözünə sürmə və zülfünə rəng verən (onun qələmidir). 
Əgər onun təbinin gəlini cilvələnsə, 
Qaş-göz atan gözəllərin ürəyini cəlb edər. 
Onun incə və səlis təbinin cəld süvarisi, 
Heyran qalan Sədidən fəsahət topunu qapmışdır. 
Molla Pənah Vaqif o saat Ağa Məhəmməd  şahın məktubunun dalına  ənbər 
qoxulu qələmilə bu şeri yazıb göndərdi: 
 
Əgər məni qoruyan, mənim bildiyimdir,  
(O), şişəni daşın qoltuğunda mühafizə edər. 
Ağa Məhəmməd şah məktubunun cavabını nəzərdən keçirdi. 
Qəzəbinin buxarı başına vurub, ağlı başından çıxdı. Əmr etdi ki, od səpən toplar 
şərarələr saçmağa, ildırım yayan qumbaralar atəş yağdırmağa başlasınlar. 
Bir müddət keçdikdən sonra, (Ağa Məhəmməd şah) gördü ki, Nəmrudun
1
 odunu 
alovlandırıb kin atəşini qızdırdıqca,  İbrahim xan Səməndər
2
 kimi, bəlkə  də 
İbrahimxəlil peyğəmbər kimi, odun şöləsindən qorxmur. O, işıqlanan külü və  şölə 
çəkən odu, gül yarpağından başqa bir şey saymır. 
Ağa Məhəmməd şah baxıb gördü ki, burada durduqca qalibiyyət gözəli yoxluq 
pərdəsi dalından çıxmır. Əsgərləri də Qarabağ qoşunlarının mərdanə hücumlarından 
və  cəsarətli çarpışmalarından qorxuya düşürlər.  Əgər bir neçə gün belə keçsə, 
qoşunu məğlub olar. Buna görə, dövlətinin əmirləri, məmləkətinin böyük adamları   
                                                 
1
 
N  ə m r u d - Babilistan padşahlığının  əsasını qoyan və Bibliya Avraamını  (İbrahimxəlil peyğəmbəri) oda atan 
əfsanəvi bir simadır. Bu əfsanəyə görə, od Avraama heç bir zərər yetirməmişdir.
2 Səməndər- qədim əfsanələrə görə, odda yaşayan mövhumi bir heyvandır. 
 
 
60 

və vəzirləri ilə məşvərət etdi. (Axırda) məsləhət görüb dedi ki, zərərin yarısından 
qayıtmaq da mənfəətdir. Müsibətlə dolu olan bu təhlükəli yerdən at başı qaytarmaq 
nicat xəzinəsinin açarıdır. Yoxsa, çox çəkməz bütün qoşunumuz və heyvanlarımız bu 
dərin xunxarlıq dəryasında məhv olub gedər. Bizlərdən bir nəfər də olsun İrana salamat 
qayıtmaz. 
Sonra, qayıtmaq bayrağını hərəkətə gətirdilər (yəni İran qoşunu geri çəkilməyə 
başladı)... 
Ağa Məhəmməd  şah... Gürcüstan tərəfinə getmək barəsində  əmr verdi. 
Səhralar üzərində dalğalanan bayrağı ilə irəliyə doğru hərəkət etdi. 
Mərhum İbrahim xan da itigedən çapar vasitəsilə Gürcüstan valisinə xəbər verdi ki, 
Ağa Məhəmməd  şah  Şuşa  şəhərini almaqdan aciz qalıb, Darüssürura - Tiflisə 
hərəkət etmişdir. Lazımi tədarük və hazırlıq görsün. Onu dəf etməkdə vaxt 
itirməsin. 
Vali bu xəbəri eşitcək, öz nəvəsi olan Başaçıq valisi Solomon xana və 
Gürcüstanı aralarında bölüşdürmüş olduğu övlad və nəvələrinə xəbər verib onlardan 
kömək istədi; çünki vali qoca və xəstə bir şəxs idi. Yaşı yetmişdən keçmişdi. Buna 
baxmayaraq düşməni dəf etmək üçün var qüvvəsilə çalışırdı. 
Oğlanları arasında ziddiyyət və düşmənçilik olduğundan, Başaçıq valisi Solomon 
xandan başqa heç biri ona kömək etmədi. O, dörd min nəfər əsgər göndərdi. Vali 
şiddətli hökmlər yazdı, ötkəm və tələbkar yasavullar göndərdi. Lakin o hünərsizlər 
qoşun verməyib, çal-çağır və eyşi-işrətlə məşğul oldular. Vali çarəsiz qalıb o dörd 
min nəfər  əsgər, öz adamları  və Qazax mahalının müsəlman elatından yığdığı 
süvarilərlə, düşməni qarşılamaq üçün təcili surətdə yola düşdü. O bununla Ağa 
Məhəmməd şahın Gürcüstana girməsinə mane olmaq istəyirdi. Vali Qazax mahalına 
gəldi və İncə çayı kənarında düşdü. Burada, övladından kömək gələr deyə, bir qədər 
gözlədi. Lakin bir əsər görünmədi. (Digər tərəfdən də) Ağa Məhəmməd  şah gəlib 
Gəncə vilayətinə daxil oldu. Vali çarəsiz qalıb geri qayıtdı. Ehtiyat üçün arvadı 
Deda
1
-Valonu çətin keçidli Tuşetə  
                                                 
1
 
D e d a - gürcücə "ana" deməkdir. II İraklinin ikinci arvadı çariça Dariya Georgiyevna nəzərdə tutulur. 
 
 
61 

göndərdi. Özü isə o az adamla Tiflisdə qaldı. Ağa Məhəmməd şah da irəliləyərək 
gəlib Soğanlıqda düşdü. Gecəni orada keçirib səhər Tiflisə yürüş etdi. Vali 
haman qoşunla, top və cəbbəxana ilə, indi Karantin adı ilə məşhur olan Qızrans 
suyuna yetişdi.  İki qoşun bir-birinə yaxınlaşıb üz-üzə  gəldilər. Çarxçılar 
meydana atıldılar və böyük bir müharibə oldu. 
Ürəyi alovlu və  əl-ayaqlarından od tökülən topçular çox cəldlik göstərib 
Qızılbaş qoşununu məəttəl qoydular. Təsadüfü olaraq bir hadisə üz verdi. Səhər 
vaxtı havanın saf aynasını duman elə bürüdü ki, göz görməkdən aciz qaldı. 
Qızılbaş qoşunu nabələd olduğundan dağ yuxarı yeridi. Elə ki duman dağümağa 
başladı və aləmin tutqun aynası  işıqlandı, vali baxıb gördü ki, Qızılbaş qoşunu 
onların arxasına və  şəhərin üst tərəfinə keçmişdir. Vali bu halı görüncə geri 
qayıtdı. Öz imarətinə girməyə fürsət tapmadı, bir atlı və bir qatırçı ilə Hallavar 
körpüsündən keçib Qaraqalxan dağlarına qaçdı. 
Qızılbaş  əsgərləri Tiflisə daxil oldular
1
. Darüssüruru (Tiflisi) matəm evinə 
döndərdilər.  Əhalinin bəzisini qılıncdan keçirib, bəzisini də  əsir etdilər. Hər 
pəriüzlü (gözəl) bir divmənzərə əsir və hər simbər (qadın) bir sitəmgərə dəstgir 
oldu. Hər laləüzlünün ürəyinə bir əzizin dağı çəkildi, hər gülüzlünün ağ sinəsi bir 
qönçə  ağızlının qəmindən yaralandı  və  hər sərvi-xuramanın  şəhla gözləri bir 
yasəmən üzlünün yasında qan ağladı. 
Salari 
Tərsinə dönən fələyin hiyləsindən əmin olma. 
(Bu müharibədə iş belə düşdü ki), piyada (ən bacarıqlı) 
süvariyə hücum etdi.  
Onun hər bir tərəfini (altı tərəfini) o cür tutdular (dövrəyə aldılar) ki,  
Acizlik girdabında mat qoydular.  
(Hərbin nəticəsində) hamısı fil və tədbir sahibi oldular. 
Yəhərli atlara yiyələndilər. 
(Onlar) kilsələrdə olan qiymətli şeyləri qarət və sair imarətlərdəki malları çal-
çap etdilər. Yeddi gün şəhərdə qaldılar. Ondan sonra bu uca imarətləri və geniş 
binaları zülm odu ilə yandırdılar. Şəhərin     
                                                 
1
 
Ağa Məhəmməd şahın qoşunları 1795-ci il sentyabrın 12-də Tiflisə girmişlər.
 
62 

bürc və barılarını  yıxdılar. (Sonra) qayıtmaq təblinin səsini göylərə çatdırdılar. 
Bu qışı Muğan qışlağında keçirdilər. Sonra Duşetdə olan vali yerdə qalan 
tavadları
1
, öz övlad və  nəvələrini yığıb müşavirə  məclisi qurdu. Məsləhət 
mizrabını  tədbir sazına vurdu. Bu sözləri onlara dedi: "Ruzgarın saqisi mənim 
ömrümün kasasını doldurmuş  və  həyatımın piyaləsi dodağıma yetişmişdir. 
Bundan sonra mənə layiq deyil və qəbul edə bilmərəm ki, Ağa Məhəmməd şahın 
itaət məclisində guşənişin olub qəm artıran əmrlərini eşidəm. 
Salar i 
Bilirəm ki, məndə quru nəfəsdən başqa bir şey qalmamışdır.  
Belə olan surətdə mən necə şad nəfəs ala bilərəm! 
İncəlikləri dərk edən ağıl yanında, nicat qapısı  qıfılının açarı budur ki, öz 
övladımın birini sizinlə  Ağa Məhəmməd  şahın hüzuruna göndərim, sülh və 
sazişdən ötrü girov verim". 
Bu əsnada Ağa Məhəmməd şahın qayıtmaq xəbəri valiyə gəlib çatdı. Vali bu 
xəbərdən sonra, əhvalatı müfəssəl bir surətdə yazıb, imperatriçə Yekaterinanın 
hüzuruna göndərdi.  İmperatriçə acizlərə kömək və  zərərçəkənlərin dərdinə 
qalmaq məqsədilə  cənab general-anşef qraf Valerian Zubova fərman verdi ki, 
saysız-hesabsız qoşunla valini himayə  və  Ağa Məhəmməd  şahın  şərrini dəf 
etməyə getsin. 
O böyük  cənab gəlib Dərbənd  ətrafında düşdü
2
. Babüləbvab 
(Dərbənd) səhrasını müzəffər ordunun cövlangahı etdi. Zaqafqaziya vilayətlərini 
Qarabağ  sərhədinədək aldı... Səlyanda qışlaq edib əyləşdi. Bu xəbər mərhum 
İbrahim xana çatdı. Oğlu Əbülfət xanı çoxlu hədiyyə və sovqatlarla böyük sərdar 
qraf Valerian Zubov cənablarının möhtərəm hüzurlarına göndərdi. Uca Rusiya 
dövlətinə ixlas və  sədaqətini bildirdi. İmperatriçə Yekaterina həzrətlərinin 
müqərrəblərinə qaneedici və 
təvazö bildirən məktublar yazdı. 
İqtidar sahibi olan sərdar da Əbülfət xana qarşı  hədsiz hörmət və 
mehribanlıq göstərdi.    
                                                 
1
 
Tavad - "gürcü knyazı" deməkdir.
2
 
Rusiya qoşunları qraf V.Zubovun komandanlığı altında 1796-cı il mayın 2-də
 
Dərbəndin  şimal tərəfinə 
yaxınlaşdılar. 
 
 
63 

Behiştlik, mərhum (İbrahim) xanın  ərizəsini Dərbənd və  Qızlar yolu ilə ixtiyar 
sahibi padşahın fələklər qədər yüksək olan dərgahına göndərdi. Mərhum Pənah 
xan üçün də, bir nəfər knyaz vasitəsilə çoxlu bəxşiş və töhfələr yolladı. Padşahın 
ona qarşı  hədsiz lütf və  mərhəməti olduğunu bildirdi. Mövlana Molla Pənah 
Vaqifə də qiymətli daşlarla bəzədilmiş bir əsa göndərdi. 
Elə ki, ətrafda olan xanlar bu əhvalatı eşidib cənnətlik mərhum xanın Rusiya 
dövlətinə itaət etdiyini bildilər, onlar öz səfirləri vasitəsilə  məktublar göndərib 
behiştlik xana xəbər verdilər: "Biz uca şanlı xanın itaət libasını çiynimizə alaraq 
bəndəlik halqasını qulağımıza asmışıq, həmişə onun sədaqətini özümüzə iftixar 
sərmayəsi bilmişik və tünd yel kimi gedən atının ayağının tozunu bəsirət 
gözümüzə sürmə etmişik. İndi o, uca Rusiya dövlətinə tabe olub itaət etmişdir. 
Biz də cənabınızın fikrinə müxalif deyilik". 
Mərhum  İbrahim xan o xanlardan: talış Mir Mustafa xan, şirvanlı Mustafa 
xan, gəncəli Cavad xanın və  hətta  İrəvan, Naxçıvan və Qaradağ hakimlərinin 
məktublarını da sərdarın hüzuruna göndərdi. 
Gürcüstan valisi başqa xanlara nisbətən dəbdəbəli və qədim bir ocaqdan idi. 
Lakin yenə böyük və kiçik işlərdə  mərhum  İbrahim xanın məsləhət və 
məşvərətindən çıxmağa qüdrəti yox idi; çünki Avar hakimi Ümmə xan və sair 
Dağıstan əmirləri, qohumluq səbəbilə, cənnətlik xana tabe idilər... 
Behiştlik xanın cah-calah, təntənə və dəbdəbəsi belə idi: Şəki, Şirvan, Gəncə, 
Qarabağ, İrəvan, Xoy, Talış, Naxçıvan, Təbriz, Şahsevən və Şəqaqi xanları onun 
hökmünə tabe idilər. Tiflis valisi də ehtiyatla hərəkət edərək, dostluq yolu ilə 
gedirdi. İstər-istəməz onun itaətinə hazır idi. 
Bu zaman gözlənmədən ulduz dəstgahlı Rusiya padşahı  vəfat etdi
1
. Buna 
görə uca mərtəbəli sərdarın Rusiyaya qayıtması haqqında fərman çıxdı. O da bu 
ali  əmrə tabe olaraq, öz əsgərlərilə qayıdıb getdi. Mərhum  İbrahim xan bu 
hadisəni eşidincə, Gürcüstan valisinə bildirdi; zəfər nişanəli Qarabağ və Dağıstan 
qoşunları ilə  Gəncə  tərəfinə hücum bayrağı qaldırıram. Siz də Gürcüstan 
qoşunlarını toplayın və bizimlə yoldaş olmaqda gecikməyin. O tərəfə  hərəkət 
edin, əlbir olaraq Gəncəni alaq və onlara yaxşı bir qulaqburması verək...      
                                                 
1
 
II Yekaterina 1796-cı il noyabrın 6-da ölmüşdür.  
 
 
64 

Vali də  tədarük görüb, qoşun yığdı. Onlar gəlib Gəncəni mühasirə edərək 
aldılar. Məlik Məcnun da o davada öldürüldü. Cavad xan tabe olduğunu bildirdi, 
öz qızını  və  oğlunu  İbrahim xana girov verdi. Ona xidmət və itaət etməyi 
öhdəsinə aldı. 
Ağa Məhəmməd şah hadisəsindən sonra, vali qətiyyən Darüssürura (Tiflisə) 
daxil olmayıb, Kaxetdə sakin olurdu. İki ildən sonra da vəfat etdi
1
  və  səltənət 
taxtını qəbir kərpicilə əvəz etdi. 
Valinin vəliəhdi olan böyük oğlu Georgi xanı dualadılar. Onun qardaşları: 
Yulon xan, Parnaoz xan və Aleksandr Mirzə bu işə razı olmadılar
2
, çünki bunlar 
bir anadan olmuşdular. Georgi xan isə başqa bir arvaddan dünyaya gəlmişdi. Hər 
biri bir tərəfdən üsyana başlayıb vali ilə ədavət və düşmənçilik etdi. O cümlədən 
Aleksandr Mirzə
3
 Qazax, Borçalı və Şəmsəddinli mahallarına yiyələnib Georgi 
xana  əhəmiyyət vermirdi. Yeni vali Georgi xan da çarəsiz qalıb adamlar 
göndərdi və məvaciblə Dağıstandan özü üçün kömək gətirtdi. Dağıstan qoşunu, 
Kaxet və gürcü alaylarının köməyilə  Kəsəmən qışlağından keçdi, Qazax 
torpağına daxil oldu. Aleksandr Mirzə özünün gücsüz olduğunu hiss edərək 
qaçdı; Qarabağ vilayətinə gəldi
4
. Vali Qazax və Borçalının bir para fəsad törədən 
adam- 
                                                 
1
 
Gürcüstan padşahı II İrakli 1798-ci il yanvarın 11-də Kaxetiya padşahlığının keçmiş paytaxtı Telav şəhərində 
ölmüşdür (B a x : Н.Дубровин. "Георгай XII, последный чарь Грузии и присоединение ее к России", səh. I; 2-ci cap, 
SPb, 1897); bax
 
yenə onun: "История войн и владычества русских на Кавказе", с. Ill, SPb, 1886, səh. 215. 
 
2
 
Şahzadə Yulon, İrakli padşahın ikinci arvadı çariça Dariya Georgiyevnadan olmuş böyük oğlu idi. Təsvir edilən 
hadisələr zamanında onun yaşı 40-a yaxın idi. 
Şahzadə Parnaoz çariça Dariya Georgiyevnanın altıncı oğlu idi. Təsvir edilən hadisələr zamanında bunun yaşı 26-ya 
yaxın idi. 
Şahzadə Aleksandr çariça Dariya Georgiyevnanın beşinci oğlu idi. Təsvir edilən hadisələr zamanı onun yaşı 32-yə 
yaxın idi (B a x: "Грузинский царский дом",  AKAK, c. I, sənəd 161, səh. 199). 
3
 
Şahzadə Aleksandr 1801-ci il yanvarın 8-də Şəmsəddinliyə, yanvarın 11-də isə Qazaxa gəldi (şahzadə Aleksandrdan 
Tamaz Orbelianiyə 8 və 11 yanvar tarixli məktublar. AKAK, c. I, sənəd 163, səh. 203, 204). Müqayisə et: general-mayor 
Lazarevin general-leytenant Knorrinkə göndərdiyi 1801-ci il 20 və 24 yanvar tarixli, 47 və 55 nömrəli raportlar. AKAK, c. I, 
sənəd 314 və 315, səh. 283-284.
4
 
Şahzadə Aleksandr Qarabağda 1801-ci il mart ayının  əvvəllərində olmuşdur (B a x: General-mayor Lazarevin 
general-leytenant Knorrinke göndərdiyi 1801-ci il 15 mart tarixli, 168 nömrəli raport. AKAK, c. I, sənəd 320, səh. 284-285).  
 
 
65 

larını  cəzalandırdı. Haman qoşunlara  əmr etdi ki, Qars vilayətinə soxulsunlar, 
bacardıqları  qədər o şəhərin  ətrafını çalıb-çapsınlar.  Əmrə görə, zəfər nişanəli 
qoşunlar çapqın etdikdən sonra, valinin hüzuruna gəldilər. Oradan da köçüb 
Tiflisə daxil oldular. Aleksandr Mirzə Qarabağa qaçandan sonra, sair valizadələr 
də öz başlarını qorumağa çalışırdılar. 
SƏKKİZİNCİ F Ə S İ L