AdigöZƏl bəy qarabağnamə

AĞA MƏHƏMMƏD ŞAHIN TƏKRAR QARABAĞ 
ÜSTÜNƏ YERİYİB ONU ALMASI, MƏRHUM 
İBRAHİM XANIN BALAKƏNƏ GETMƏSİ 
VƏ AĞA MƏHƏMMƏD ŞAHIN BAŞINA 
GƏLƏN SON HADİSƏ HAQQINDADIR 
Ağa Məhəmməd  şah, sərdarın qayıtması  xəbərini eşidincə, yenə Qarabağ 
vilayətini almaq fikrinə düşdü. Bahar çağı
1
 yağış qətrələri və ağac yarpaqlarının 
sayından artıq qoşunla Azərbaycan tərəfinə bayraq qaldırdı. Qarabağ vilayətində 
yerin-göyün bəla və müsibəti nəticəsində üç il taxıl bitmədi. Dənəli bitkilər 
gözəllərin müşk iyli xallarından da əziz tutulurdu. 
Qızılbaş qoşunu Ağa Məhəmməd  şahla bərabər Araz kənarına gəldi. Buna 
görə,  Şuşa qalasında dayanıb,  əldə olan qüvvə ilə qan-içən bir düşmənlə 
vuruşmaq mümkün deyildi. Uca mərtəbəli xan, əhli-əyal, övlad və  nəvələrini, 
canlarından keçən bəylərin  əhli-əyalını götürüb Car və Talaya hərəkət etdi. 
Mərhum  İbrahim xanın kürəkəni Nəsir xan, Şahsevən  Əta xan, mərhum xanın 
kürəkəni şəkili Səlim xan və Qarabağın sair məşhur bəyləri də behiştlik İbrahim 
xanla bir yerdə səfər etdilər. 
Ağa Məhəmməd şah Araz kənarında bu xəbəri eşitdi, onların ardınca qoşun 
göndərdi ki, bəlkə gedib behiştlik xanı yaxın adamları və qəbiləsilə tutsun. Ağa 
Məhəmməd  şahın  əsgərləri Tərtər çayı körpüsü ətrafında onların köçünə rast 
gəldilər. Müharibəyə girişə- 
                                                 
1
 
1797-ci il. B a x: Н.Дубровин. "История войн и владычества русских на Кавказе", с. Ill, SPb, 1886, səh. 209.
 
66 

rək zərərdən başqa bir şey  əldə etmədilər. Mərhum  İbrahim xan başında olan 
adamları ilə Kür çayından keçdi, sağ-salamat Car və Balakənə  gəldi. Yolda 
ləzgilərdən bəzisi Ağa Məhəmməd şahın hökm və fərmanına görə, İbrahim xanın 
qabağını kəsərək, onu tutub Ağa Məhəmməd şahın yanına aparmaq istədilər. Az 
qalmışdı ki, hər iki tərəf müharibəyə girişsin. Mərhum xanın arvadı  və Avar 
hakimi Ümmə xanın bacısı olan Bikə  ağa onlara nəsihət edib, vuruşmalarına 
mane oldu. Bu əsnada qarabağlı  Məhəmmədrəfi bəy, Ağa Məhəmməd  şahın 
başını  gətirdi. Onun öldürülməsi xəbərini Balakəndə uca şanlı behiştlik xana 
yetirdi. Bu hadisənin təfsilatı belədir: 
Ağa Məhəmməd şahın Şuşa şəhərinə daxil olmasından bir həftə keçmişdi. Bir 
gecə yaxın adamlarından və  nədimlərindən Səfərəli bəy və Abbas bəyə 
(gördükləri)  əhəmiyyətsiz bir xətadan ötrü dedi: "Səhərçağı, fələkin qüdrətli 
padşahı - işıqlı günəş, cəsədsiz başını  məşriqdən çıxardar. Fələkin mina rəngli 
ətəyini (üfüqü) gül təki qızardar. Mən də sizin başınızı - baxanlara ibrət olmaq 
üçün - alçaq olan vücudunuzdan bir cida boyu ayırram. Gül rəngli qanınızla 
Qarabağ gülzarını laləzara çevirrəm". 
Onlar yəqin bilirdilər ki, Ağa Məhəmməd şah sözünü dəyişməz. Vasitəçilərin 
isti nəfəsi onun dəmir kimi olan soyuq ürəyinə təsir etməz. Çarəsiz qalıb haman 
gecə onun işini bitirmək fikrinə düşdülər. Səhərə yaxın Ağa Məhəmməd  şah 
yuxunun bihuş edən piyaləsindən xumarlanmaqda idi. Onlar hərəmsaraya daxil 
oldular. Qan saçan xəncərlə onun cəsədini Davudun zirehitək deşik-deşik etdilər. 
Şahın qaş-daşla bəzədilmiş bazubənd, tac və  həmailini götürüb özlərini  Şəqaqi 
Sadıq xanın yanına yetirdilər.  Əhvalatı olduğu kimi ona bildirdilər. Sadıq xan 
onların sözlərinə inanmadı və dediklərinə etimad etmədi; çünki o, öz barəsində 
şahdan xatircəm olmayıb həmişə qorxuda idi. Buna görə, onların sözlərini Ağa 
Məhəmməd  şahın hiyləsi hesab etdi. Axırda qəliz andlar içib Sadıq xanı 
inandırdılar. Onu min qorxu və vahimə ilə  İbrahim xanın oğlu mərhum 
Məhəmmədhəsən ağanın imarətində olan Ağa Məhəmməd  şahın mənzilinə 
gətirdilər.  Əvvəlcə  Səfərəli bəy otağa girdi. Yorğanın ucunu şahın üstündən 
qaldırdı. Yenə od yağdıran xəncərilə onun sinəsindən qan çayları axıtdı. Sadıq 
xan bu halı görcək, tab və taqətdən düşdü. Dərhal bazubənd, tac və  həmaili 
götürüb öz mənzilinə  gəldi.  Şəqaqi qoşunlarını  yığıb Qaladan köçdükdə dedi: 
"Şah məni 
 
67 

İbrahim xanın ardınca göndərir". Şahın qatillərindən Abbas bəyi özü ilə bərabər 
apardı. Səfərəli bəy isə Qalada qaldı. Sadıq xan qaladan çıxandan iki saat sonra, 
şahın öldürülməsi xəbəri şəhərə yayıldı. 
Qızılbaş xanları bu hadisədən qorxuya düşüb özlərini itirdilər. Hər biri öz 
adamları ilə dəstə-dəstə qaçıb dağıldılar. Şəhər əhalisi tam bir izdiham və ümumi 
bir hücumla şahın yaşadığı imarətə daxil oldu. Qızılbaş qoşunundan  əsir 
düşənləri soyundurdular... Bu zaman, mərhum  İbrahim xanın qardaşı  oğlu 
Məhəmməd bəy imarətə daxil oldu. Şahlıq xəzinəsinə aid şeylərin yerdə 
qalanlarını zəbt etdi. Qızıl-gümüş qabları, alətləri və qiymətli cavahiratı mərhum 
Məhəmmədhəsən ağanın imarətindən öz sarayına göndərdi. Səltənət və riyasət 
işilə  məşğul oldu. Ağa Məhəmməd  şahın başını da Məhəmmədrəfi bəylə 
Balakənə göndərdi. Behiştlik İbrahim xan, Ağa Məhəmməd şahın təhlükəsindən 
asudə olunca, onun başını bir sovqat kimi Gürcüstan valisinə göndərdi. Bir neçə 
gündən sonra öz igid oğlu və vəliəhdi cənab Mehdiqulu ağanı Qarabağa göndərdi 
ki, əhalisini sakit edib şəhərdə asayiş bərpa etsin. Onun ardınca  ən böyük oğlu 
Məhəmmədhəsən ağanı da Qarabağ tərəfinə göndərdi... 
Bir neçə müddətdən sonra, behiştlik xan özü də Qarabağa gəldi və keçmişdə 
olduğu kimi, yenə hökumət taxtında oturdu... 
DOQQUZUNCU FƏSİL 
RUSİYA QOŞUNLARININ QAFQAZIN BU 
TƏRƏFİNƏ TƏKRAR GƏLMƏSİ VƏ ƏMƏLƏ 
GƏLƏN HADİSƏLƏR HAQQINDADIR 
Georgi xan müstəqil vali oldu, valilik taxtı onun vücudu ilə zinət tapdı. İran 
padşahı  Ağa Məhəmməd  şah öldürüldü və  Fətəli  şah Qacar səltənət taxtına 
oturdu
1
. 
Vali bir tərəfdən Rumdan (Türkiyədən), digər tərəfdən  İrandan və bir 
tərəfdən də Dağıstandan qorxuya düşdü. Qardaşlarının ədavə- 
                                                 
1 Artıq 1800-cü ilin əvvəllərində  Fətəli  şah taxt-tacında möhkəmlənmiş  və ona düşmən olan bir çox xanları 
asdırmışdı. B a x: Xoylu Cəfərqulu xanın general-leytenant Knorrinkə yazdığı məkrub (AKAK, c. I, sənəd 961, səh. 675). B 
a x: Statski sovetnik Kovalenskinin Gürcüstan xatirələri (AKAK, c. I, sənəd 34, səh. 113). 
 
68 

tini də buna əlavə etmək lazımdır. (Buna görə) o, öz böyük oğlu pavud mirzəni
1
 
yalvarıcı  ərizələr və  səmimi məktublarla böyük iınperator, hörmətli  şahənşah, 
bütün xalqların başının ağası, ulduz calallı, əzəmətli padşah Pavel Petroviçin uca 
dərgahına və  işıqlı asitanəsinə göndərdi. Məktublarda deyilirdi: "Mən bu qədər 
xarici məzhəblər arasında tək qalmışam, hər saat birindən ehtiyat etməkdən cana 
gəlmişəm. Vəziyyətim hüzurunuza yaxın olan əmirlərinizə  məlumdur. Başıma 
gələn hadisələr onların işıqlı qəlblərinin aynasına əks etmişdir. Ağa Məhəmməd 
şahın haqqımızda rəva gördüyü zülm, əziyyət və əmələ gətirdiyi fəsad və fənalığı 
ikidilli qələm təsvir etməkdən acizdir. 
Aləmlər padşahı  və dünya hökmdarından xahişimiz budur ki, millətimizin 
hörməti və dinimizi müdafiə etmək xatirəsi üçün, bizləri öz himayələri altına 
alsınlar. Aləmi bəzəyən bayraqları üzərindəki mahçənin (ayparanın) nurilə, pis 
xasiyyətli düşmənlərin zülmünün zülmətini üzərimizdən qaldırsınlar". 
Sonra, Gürcüstanın seçilmiş, etimadlı  və  nəcib tavadlarından eşikağasıbaşı 
Kərsəvan bəyi, Davud mirzənin ardınca, fələk dəstgahlı padşahın dərgahına
2
 
yola saldı. Kərsəvan bəy keçmişdə aləmlər padşahının şərafətli asitanəsində olub, 
knyaz Çavçavadze adilə məşhur idi. Şir qeyrətli böyük imperatorun və kəramətli 
padşahın mərhəmət dəryası cuşa gəldi. General-mayor Lazarevi bir polk qoşunla 
göndərdi ki, gedib Gürcüstan hüdudunu var qüvvəsilə mühafizə etsin. Statski 
sovetnik (mülki müşavir) Kovalenskini də Gürcüstan valisinin yanında qalmaq 
üçün ministr (nazir) təyin etdi. 
Yuxarıda adları çəkilən əmirlər Tiflisə gəlib valinin yanında qaldılar
3
. 
Bir ildən sonra Ümmə xan Dağıstandan iyirmi min qoşun götürüb gəldi. 
Ümmə xan belə düşünürdü: "Madam ki, vali rus qoşununa 
                                                 
1
 
Davud mirzə - David Georgiyeviç, padşah XII Georginin birinci arvadından olmuş böyük oğludur. B a x: "Gürcü 
padşahı xanədam" (AKAK, c. I, sənəd 161, səh. 200). 
2 
 
Rusiya imperatorları sarayı nəzərdə tutulur. 
3 Rus ordusu polku general-mayor Lazarevin komandanlığı ilə 1799-cu il noyabrın 26-da Tiflisə daxil olmuşdur. 
Nazir Kovalenski həmin 1799-cu il noyabrın 8-də Tiflisə varid olmuşdur. B a x: Statski sovetnik Kovalenskinin general-
leytenant Knorrinkə 1799-cu il 2 dekabrda yazdığı məktub. Tiflis (AKAK, c. I, h. II, sənəd 6, səh. 98). 
 
 
69 

pənah gətirmiş, deməli o, keçmiş  məhəbbət və dostluq hüququnu ürəyindən 
çıxarmışdır. Mən də gedib rus (qoşunlarını) o vilayətdən çıxardar və keçmişdə 
olduğu kimi Darüssüruru (Tiflisi) xaraba qoyub talan edərəm". 
Vali bu hadisəni eşitcək, həyəcana düşdü. Halı pərişan oldu. O, qorxudan boş 
xəyalata düşdü, çünki Ağa Məhəmməd  şahın Tiflisə vurduğu zərərlərdən gözü 
qorxmuş  və o ürəkyandıran hadisələrdən ödü yanlmışdı. Tiflis əhalisi də 
canlarını qorumaq istədiklərindən qaçmağı  qərara aldılar. Hər biri bir tərəfə 
getmək istədi. 
Yuxarıda adı  çəkilən general hədsiz səy və qeyrət etdi. Darüssürur (Tiflis) 
əhalisini sakit etməyə çalışdı. Axırda şəhər əhalisi yenə onun sözünə baxmadılar; 
çünki onlar bu vaxta qədər rus qoşununun hünərini sınaqdan çıxarmamışdılar. 
General bu mətləbi başa düşdü. Bildi ki, onun nəsihətlərinin atəşi, Tiflis 
əhalisinin dəmirtək soyuq olan (ürəyinə) təsir etməz və qorxuducu vədlərinin 
damcıları, o camaatın daş bağrını  dəlməz. Car çəkdirib Gürcüstan əhalisinə 
mərdanəliklə bildirdi ki, siz şəhərdən qaçmayın, nahaq yerə  vətəninizi tərk 
etməyin. Mən Rusiyanın xoşbəxt qoşunları ilə  hərəkət edib, onların qarşısına 
gedirəm.  Əgər qalib gəldim heç, istədiyimiz də odur. Əgər, Allah eləməmiş, 
məğlub olsam və düşmənin qarşısından qayıdıb qaçsam, ondan sonra siz də qaçın 
və istədiyiniz yerə gedin. 
Gürcüstan əhalisi bu sözləri eşidib sakit oldu və könüllərinin hürküyə düşən 
quşları aram tapdı. Bundan sonra adı  çəkilən general, öz qalib qoşunlarını 
götürüb Ümmə xanın qabağına getdi. Suqracu (?) kəndinin altında, Qıbır çayının 
üstündə, axşamçağı, iki qan içən ordu və iki əzəmətli dəstə bir-birinə yaxınlaşdı. 
Dağıstan qoşunu baxıb gördü ki, Rusiya qoşunu olduqca azdır. Çox təəccüb 
etdilər, ürəklərində heyrət  əmələ  gəldi (və öz-özlərinə dedilər): onlar bu az 
cəmiyyətlə  hərbə  və döyüşə necə cürət edirlər? Taxta ayaqları
1
 ilə bu çətin 
keçidli məmləkətdən necə keçərlər? 
Sonra hər iki tərəf haman yerdə yüklərini açıb düşdülər və çadırlarının mıxını 
yerin qəlbinə möhkəm vurdular. 
Ləzgi sərkərdələrinin bəzisi bu cür məsləhət gördülər ki, axşamın xeyrindən 
sabahın şəri yaxşıdır. Ümmə xan və bəzi sərkərdələr isə dedilər:  
                                                 
1 Çar soldatları ağır çəkmələr geydikləri üçün, ləzgilər onlara taxtaayaq demişlər. 
 
70 

Beyt 
Allahdan başqa kim bilər ki, 
Sabah ruzgar başımıza nə oyun açacaqdır. 
- Məsləhət budur ki, bu andan vuruşma məclisinə rövnəq verək, dava və 
döyüş meydanının zinətini artıraq, top və tüfəng sədası ilə dünyaya vəlvələ salaq. 
Parlaq qılıncın piyaləsindən bu zalımlara ölüm şərbəti içirək. 
Bundan sonra Ümmə xan öz qoşununun yarısma  əmr etdi ki, generalın 
ordusunu dörd bir tərəfdən  əhatə edib üzük qaşı kimi mühasirəyə alsınlar və 
hamısını əsir etsinlər. 
Dağıstan qoşunları öz komandanlarının fərmanını  həyata keçirməyə  səy 
etdilər
1
. Onlar rus qoşunlarına yaxınlaşınca, general (Lazarev) o saat əmr etdi ki, 
əjdaha heybətli, od yağdıran topları fitilləsinlər və  zəfərnişan soldatlar "hurra" 
çəkib hücuma keçsinlər. Dağıstan ordusu baxıb gördü ki, top atəşi aləmi od 
dəryasına çevirdi. Rus qoşunlarının üst-başları bunların qanından qıpqırmızı 
oldu. Qarşı durmağa taqətləri qalmadı. Davam gətirməyib qaçmağa üz qoydular. 
Hədsiz zərər çəkdilər. Ölənlərin sayı-hesabı yox idi. Qılınc ağzından canını 
qurtaranlar qaçdılar və çox çətinliklə özlərini qalan qoşuna yetirdilər. Başlarına 
gələn  əhvalatı olduğu kimi danışdılar. Onlar bu hadisəni eşidib, son dərəcə 
pərişan oldular və qorxuya düşüb dedilər: 
Salari 
 
Biz də namus üçün, ad qazanmaq üçün 
Ədavət qılıncını qınından çəkərik.  
Bu döyüş meydanında at qovar,  
Oxla, nizə ilə və iti qılıncla  
Nəhəng kimi, qan dəryasına baş vurarıq, 
                                                 
1
 
General-mayor Lazarevin və şahzadə İoannın komandası altında olan rus və gürcü qoşunları ilə avarlı Ümmə xanın 
(Ömər xanım) və  şahzadə Aleksandrın başçılığı altındakı Dağıstan qoşunları arasında vuraşma  İora çayının kənarında, 
Kakabetu kəndinin yaxınlığında 1800-cü il noyabrın 7-də baş vermişdir. General Lazarevin verdiyi xəbərə görə, dağıstanlılar 
çoxlu tələfat vermiş və təkcə ölənlərin sayı 2 minə qədər olmuşdur. Ruslardan və gürcülərdən isə 13 nəfər ölmüşdür. B a x: 
General-mayor Lazarevin general-leytenant Knorrinkə göndərdiyi 1800-cü il 8 və 14 noyabr tarixli 67 və 68 nömrəli 
raportlar (AKAK, c. I, sənəd 109 və 111, səh. 168, 170-175).
 
71 

Onlara dava meydanını təng edərik 
Əgər biz mərdliklə ad çıxarmasaq 
Qoy başımızdakı bu papaq bizə haram olsun. 
General fərəh verən bu hadisəni görüncə, istirahət təbilini vurdurdu. Ondan 
sonra, zəfər nişanəli qoşununu götürüb özünü onların sığınağına yetirdi. Mərdanə 
həmlələr və igidcəsinə hücumlarla düşmən qoşununu dağıtdı. Ümmə xan və sair 
sərkərdələr artıq səy və qeyrət göstərdilər. Çalışdılar ki, bəlkə hiylə ilə öz vəhşi 
əsgərlərini qaçmaqdan saxlasınlar. Bir daha müharibəyə girişsinlər. Lakin mümkün 
olmadı. Çünki ləzgi  əsgərləri rus qoşununun birinci öd yaran zərbəsindən 
qorxmuşdular. 
Gündüz pərisinin işıqlı üzü, Ümmə xanın taleyi kimi, qaralmağa başlayınca, 
ləzgilər üzüqaralıq etdilər. Hərəkət kəcavəsini fərar dəvəsinə yükləyib qaçdılar. 
Gəncə torpağınacan, tərsinə əsən yel kimi heç bir yerdə bənd olmadılar və heç bir 
mənzildə durmadılar. Fikirləri bu idi ki, oradan keçib Qarabağa gəlsinlər. Qışı 
burada keçirib bahar fəsli öz vətənlərinə qayıtsınlar. Dağlar qar olduğundan, bu fikri 
həyata keçirmək mümkün olmadı. Gəncə  əhli bu əhvalatdan xəbərdar oldu. O az 
camaatın üstünə tökülüb
1
 rəhmsizcəsinə qılıncdan keçirdilər. Ləzgilər daha heç bir 
yerə sığına bilmədilər. Yüz min müsibətlə Cara qaçdılar. (Oranı) özlərinə qışlaq edib 
oturdular
2
. İttifaq belə düşdü ki, Ümmə xan orada naxoşlayıb dünyadan getdi
3
. Nəşini 
orada dəfn etdilər. Onun matəmində ləzgilərin ürəyi yenə qana döndü.      
                                                 
1
 
General-mayor Lazarevin general-leytenant Knorrinkə göndərdiyi 1800-cü il 4 dekabr tarixli raportunda deyilir: 
"Ümmə xanın Samux torpaqlarına getmiş qoşunlarının bəzi dəstələri qənimət  ələ keçirmək üçün gəncəli Cavad xanın 
mülklərinə basqın etdilər. Xan isə bu basqından xəbər tutaraq onların qabağına qoşun göndərdi". (B a x: AKAK, c. I, sənəd 
127, səh. 183).
2 General-mayor Lazarev general-leytenant Knorrinke göndərdiyi 1800-ci il 21 dekabr tarixli raportunda belə yazır: 
"Gizlicə Cara göndərdiyim adam xəbər gətirdi ki, Ömər xan həqiqətən də oraya gəlmiş və qarlı dağları keçmək mümkün 
olmadığından, qışı Balakəndə qalmaq niyyətindədir; yanında qoşunu yoxdur, adamları dağılıb öz evlərinə getmişlər" 
(AKAK, c. I, sənəd 132, səh. 187). Müqayisə et: Cavad xanın general-mayor Lazarevə göndərdiyi məktub (AKAK, c. I, 
sənəd 812, səh. 606). 
3  Avarlı Ömər xan 1801-ci il martın 10-da Balakəndə ölmüşdür. B a x: General-mayor Lazarevin general-leytenant 
Knorrinke göndərdiyi 1801-ci il 16 mart tarixli 174 nömrəli raport (AKAK, c. I, sənəd 424, səh. 332). 
 
72 

General (Lazarev) dərhal adamlar yolladı. Bu xəbəri Gürcüstana yetirdi. Lakin, 
kimsə buna inanmadı. Hətta o, öldürülənlərdən bir neçəsinin başını da göndərdi. 
Yenə heç kəs xatircəm olmadı. 
O zaman, mən özüm də Darüssürurda (Tiflisdə) idim. Cənab general bir neçə 
gündən sonra böyük izzət, ehtiram, son dərəcə dəbdəbə və calalla Gürcüstana daxil 
oldu. Tiflis əhalisi çox şadlıqlar etdi. Rusiya qoşununun igidliyinə  və o müzəffər 
əsgərlərin rəşadətinə Gürcüstan əhalisinin və sair şəxslərin etiqadı çox-çox artdı
1
, 
çünki (bu hadisə) çox az ittifaq düşən, çətin və müşkül bir iş idi. 
Bundan sonra, generalın hörməti, qoşununun hünəri və şöhrəti dilə-ağıza düşdü. 
Doğrudan da, generalın vəsfə gəlməyən bu igidliyi bütün Qafqaza yayıldı. Onun bu 
qəhrəmanlığını qələmin dili təsvir etməkən acizdir. 
Bu hadisədən sonra, vali bir il də yaşadı. O, qış fəslində vəfat etdi
2
. Qardaşları 
təcili surətdə hazırlıq görərək, Kartliyadan çoxlu qoşun və camaat toplayıb, Tiflis 
üzərinə  gəldilər. Onlar böyük qardaşları Yulon Mirzəni vali, yuxarı  və  aşağı 
təbəqəyə hakim təyin etmək istədilər. Tiflisin üstündə olan Habucala kəndinə 
gəldilər və orada durdular. General, komandası altında olan zəfər nişanəli  əsgərləri 
götürüb onların qabağına getdi. Onları Başaçığacan qovdu. Qayıdıb gələndən sonra, 
valinin böyük oğlu Davud Mirzəni müvəqqəti olaraq vali qoydu
3
. Bahara qədər bu 
qayda ilə keçdi. Qızıl taclı  işıqlı Günəş  Həməl bürcünə
4
 daxil olub, öz yaz 
mənzilinə yetişdi. Bu zaman, torpağın tumurcuq məməli qızları olan bitkilər dirçəlib,       
                                                 
1
 
Fətəli şah avarlı Ümmə xan üzərində çalınmış qələbədən xəbərdar olan kimi, Gürcüstana qoşun dəstələri göndərmək 
niyyətindən vaz keçdi. B a x: General-leytenant Knorrinkin çara göndərdiyi 1801-ci il 8 fevral tarixli raport (AKAK, c. I, 
sənəd 969, səh. 683). 
2
 
Gürcüstan padşahı XII Georgi 1800-cü il dekabrın 28-də ölmüşdür. B a x: General-mayor Lazarevin general-
leytenant Knorrinkə göndərdiyi 1800-cü il 28 dekabr tarixli 93 nömrəli raport (AKAK, c. I, sənəd 137, səh. 188). 
3
  
Mirzə Adıgözəl bəy bu xüsusda yanılır. Çünki şahzadə David Georgiyeviç rəsmi surətdə Gürcüstan padşahı və ya 
hakimi təyin edilməmişdi. B a x: Çarın general-leytenant Knorrinkin adına göndərdiyi 1801-ci il 20 yanvar tarixli fərmanı 
(AKAK, c I, sənəd 520, səh. 413). B a x: General-leytenant Knorrinkin cara göndərdiyi 1801-ci il 1 fevral tarixli raport 
(AKAK, c. I, sənəd 407, səh. 319-323). Müqayisə et: şahzadə Davidin katolikos Antoniyə göndərdiyi 1801-ci il 7 fevral 
tarixli məktub. Burada Şahzadə David özünü Gürcüstanın hakimi adlandırır (AKAK, c. I, sənəd 408, səh. 323). 
4 
 
 Həməl bürcü mart ayına mütabiqdir. 
 
 
73 

böyüyərək güllükdə görünməyə başladılar. Bülbüllər ağaclıqlarda və bağlarda 
qönçə  ətrafına hərlənərək ağır-ağır "qələbə çalındı" nəğməsini oxudular. 
Qumrular da fərəh və  şadlıqlarından "müxəmməs" havasında zəngulə vurdular. 
Sübhün xəfif küləyinin məşşatəsi
1
 gözəl və  qəşəng çiçəklərə  təravət verir, gül 
qönçələri üzərinə  sənət kirşanı  və qüdrət  ənliyi çəkirdi. Bu zaman Liniyada 
yaşayan və inspektor mənsəbində olan piyada qoşun generalı Knorrink Tiflisə 
gəldi
2
. O, burada öz divanxanasını qurdu. Tavadzadələrdən dörd nəfərini seçib 
dövlətin dörd əsas rüknü, divanbəyi təyin etdi
3
. General Knorrinkin göstərişilə 
hökumətin mühüm işlərinə və bürün vacibli ərizələrə orada (dördlər məclisində) 
baxılmalı idi. Özü isə yuxarıda adı çəkilən generalın göstərişilə geri qayıtdı. Bir 
il bu qayda ilə keçdi. Sonra knyaz Sisianov Qafqazın bu tərəfində olan 
vilayətlərə (Zaqafqaziyaya) sərdar təyin edildi
4
. O, bu yerləri idarə etmək işində 
geniş ixtiyar sahibi oldu. 
Knyaz Sisianov özü ilə lazım olan vəsaiti gətirib, Tiflisdə quberniya əsasını 
qoydu və divanxanalar təsis etdi. Bu zaman valizadələrin hamısı
 
Gürcüstanda 
idilər. Onlar bu işlərə razı olmayıb keçmiş nizam və qaydaları  tələb edirdilər. 
Onlar puç və lüzumsuz xəyalata düşmüşdülər. Knyaz Sisianov xeyirxahlıq 
üzündən onlara gözəl nəsihətlər etdi. Lakin onlar qəbul etməyib öz fikirlərindən 
dönmədilər. 
Axırda knyaz baxıb gördü ki, çarə yoxdur və onların könüllərinin qönçəsi 
nəsihət nəfəsilə açılmır. Onların hamısını zorla Rusiyaya göndərdi
5
. O cümlədən, 
valinin arvadı Deda-Valonu da göndərməli idilər... Lakin o getmək istəmədi və 
knyazın sözünə              
                                                 
1
 
M ə ş ş a t e – gəlinə bəzək verən xüsusi qadınlara deyilir. 
2 General-leytenant Knorrink Qafqaz Liniyasından Tiflisə 1801-ci ilin may ayında gəlmişdir. B a x: General-mayor 
Lazarev tərəfindən general-leytenant Knorrinke verilən müxtəlif suallar və onun cavabları (AKAK, c. I, sənəd 537, səh. 
420).
3 1801-ci ilin iyun ayında gürcü hökuməti yaranmışdı ki, bunun da heyətinə dörd divanbəyi daxil idi. Bu hökumət 
Gürcüstanda mədaxil və məxaric, eləcə də mülki işlərlə məşğul olmalı idi. B a x: Gürcü divanbəyləri knyaz Zaal Baratova, 
knyaz İoan Çolakayevə və knyaz İqnati Tumanova göndərilmiş 1801-ci il 6 iyun tarixli, 308 nömrəli məktub (AKAK, c. I, 
sənəd 542, səh. 425).
4
 
Knyaz Sisianov Gürcüstanı idarə etməyə 1803-cü ilin fevral ayından başlamışdır (AKAK, c. II, sənəd 1, səh. 4). 
5  Şahzadə Vaxtanq İrakliyeviç və  şahzadə David Georgiyeviç 1803-cü ilin fevral ayında Peterburqa 
göndərilmişdilər. B a x: Knyaz Sisianovun general-mayor Qulyakova yazdığı 1803-cü il 19 fevral tarixli, 137 nömrəli əmr 
(AKAK, c. II, sənəd 112, səh. 69). 
 
 
74 

qulaq asmadı. Knyaz Sisianov general Lazarevi göndərdi ki, mehribanlıqla 
nəsihət edib, onu da bu işə razı etsin. General getdi və çox yalvardı, lakin çarə 
olmadı. Arvad generalın təklifini qəbul etmədi. Onun bütün Gürcüstan əhalisi 
boynunda olan haqqına və etdiyi yaxşılıqlara göz yumdu. Gizlicə xəncərini çəkdi 
və onu yaralayıb öldürdü
1
. Knyaz bu hadisəni eşitcək əmr verdi ki, onu da zorla 
aparsınlar
2
. Bundan sonra, vali övladından o ölkədə kimsə qalmadı. Gürcüstan 
işlərində arxayınlıq və xatircəmlik hasil oldu. 
O zaman Car və Balakən ləzgiləri, əski adətləri üzrə, Gürcüstan vilayətlərinə 
basqın edərdilər.  Əhalisini  əsir edib aparardılar. Özlərinin bu kimi çirkin 
işlərindən  əl çəkməzdilər. Knyaz ənbər iyli qələmilə  məktublar yazdı, onlara 
nəsihət edib bildirdi ki, keçmiş zamanda hökumət başında vali dururdu. İndi isə 
Cəmşid mərtəbəli və yüksək dərəcəli bir padşah durur. Bu cür işlərdən əl götürüb 
rahat otursunlar. Nalayiq işləri tərk etsinlər; çünki bu cür hərəkətlər 
peşmanlıqdan başqa bir nəticə verməz. 
Knyaz bu barədə onlara dəfələrlə müraciət etdi. Lakin onlar ayılmadılar. 
Axırda onları cəzalandırmağı qərara aldı. Cüzi qoşun götürüb Dağıstan tərəfinə 
hərəkət etdi. Ləzgilər bu hadisəni eşidincə  yığışdılar, məsləhətləşib müdafiəyə 
hazırlandılar. Gəlib Qanıq çayının kənarında çadırlarını qurdular və Rusiya 
qoşunlarının gəlməsini gözlədilər. Onlar belə  tədbir qurmuşdular ki, Rusiyanın 
zəfər nişanəli qoşunlarını Car torpağına girməyə qoymasınlar. Onların qarşısına 
çıxıb müharibə etsinlər. Lakin bilmədilər ki, od yağdıran ildırıma kol-kos mane 
ola bilməz və göydən enən bəlanı tədbir qalxanı dəf edə bilməz. 
Rusiya qoşunları Qanıq çayına yetişən kimi, ova həris olan şahintək çaydan 
keçdilər. Onların (ləzgilərin) tüfənglərindən atılan güllələrin səsini istiqbal 
nəğməsi və qılınclarının parıltısını cahangirlik aynasının əksi bildilər. Bir anda o 
azğın  əsgərlərdən bir əsər qoymadılar. Balakənə  qədər heç bir mənzildə düşüb 
istirahət etmə- 
                                                 
1
 
General-mayor Lazarev 1803-cü il aprelin 21-də çariça Dariya Georgiyevna tərəfindən öldürülmüşdür. B a x: 
Gürcüstan haqqında qeydlər (AKAK, c. III, sənəd 1, səh. 5). 
2 Çariça Dariya Georgiyevna 1803-cü il oktyabrın 25-də Rusiyaya yola düşdü. B a x: Knyaz Sisianovun çara yazdığı 
1803-cü il 27 oktyabr tarixli, 98 nömrəli raport (AKAK, c. II, sənəd 167, səh. 102-103). 
 
 
75 

dilər. (Ləzgilərin) möhkəm aman evi və ümidgahı olan Balakəni... dağıtdılar
1
. 
Onlara gözəl bir qulaqburması verdilər ki, Gürcüstandan bir daha əsir aparmağa 
cürət etməsinlər. Qedim və onlardan ötrü çox təhlükəli olan bu məmləkətə 
qədəm qoymasınlar. 
Knyaz Sisianov Car torpağında qoşun qoydu, general-mayor knyaz 
Orbelianovu (Orbelianini) və general-mayor Qulyakovu sərkərdə  təyin etdi. 
Onlara tapşırdı ki, əgər ləzgilər düşməncəsinə hərəkət edib azğınlıq göstərsələr, 
onlara qarşı lazımi ölçü götürsünlər. Onları Gürcüstan əhalisinə əziyyət verməyə 
qoymasınlar. 
Özü qayıdıb gəldi və ertəsi il Gürcüstana daxil oldu. Gəncə xanı Cavad xana 
kağız yazdı  və  təklif etdi ki, Rusiya dövlətinə itaət etsin, uca olan dövlət 
məmurlarının hökmünə tabe olsun. Düşmənçilik etməsin və üsyan sahəsinə 
qədəm qoymayıb itaət etsin. Yoxsa şanlı bir səltənət və  qədim bir dövlət 
məmurlarının düşmənçilik bağçasından zərər çiçəyindən başqa bir gül dərə 
bilməz. Ziddiyyət toxumu da peşmançılıqdan başqa bir bar verməz. 
Cavad xan mehribanlıq yolu ilə edilən bu nəsihətlərə əhəmiyyət vermədi və 
onun (Sisianovun) sözlərinə qulaq asmadı. Knyaz Sisianov dəryatək coşan 
qoşunlarla Gəncə  tərəfinə  hərəkət bayrağı qaldırdı. Tavad, Aznaur və Qazax-
Şəmsəddinli süvarilərini yığıb cəm etdi. Səfərə hazır oldu. Zəfər nişanəli orduları 
Gəncə torpağına girib
2
,  ətrafı tutdu. (Bu zaman) Cavad xan öz adamlarını  və 
qoşununu götürüb onların qabağına gəldi. Gəncənin iki verstliyində, Qulu-qobu 
(Quru-qobu) adlı yerdə iki ordu üz-üzə gəldi və hərb atəşi alovlandı. Cavad xan 
bir qədər hay-huydan sonra qaçdı. Yarımcan və pozğun bir halda qalaya daxil 
oldu və qalanı müdafiə etməyə başladı. Zəfər nişanəli qoşunlar şəhərə girib içəri 
qalanı  (ərki) dörd bir tərəfdən, sıxı surətdə mühasirəyə aldılar. Bir ay orada 
qaldılar. Orucluq bayramının gecəsi nərdivanla bir neçə tərəfdən      
                                                 
1
 
Rusiya qoşunlarının Car vilayətinə yürüşü, knyaz Sisianovun əmri ilə 1803-cü ilin aprel ayında general-mayor 
Qulyakovun komandanlığı altında olmuşdur. B a x: Knyaz Sisianovun çara yazdığı 1803-cü il 17 aprel tarixli, 42 nömrəli 
raport (AKAK, c. II, sənəd 1387, səh. 685 və ardı). Həmin raporta Car vilayətinin Rusiya tabeliyinə daxil olması şərtləri 
əlavə edilmişdir. 
2 Knyaz Sisianovun Cavad xana yazdığı 1803-cü il 29 noyabr tarixli məktub
 
(AKAK, c. II, sənəd 1172, səh. 588); 
həmçinin müqayisə et: Knyaz Sisianovun Cavad xana göndərdiyi 1803-cü il, 9, 11, 26, 28 və 29 dekabr tarixli məktublar 
(AKAK, c. II, sənədlər 1175, 1179, səh. 590-591).
 
 
76 

bayıra çıxmağa başladılar. Cavad xan bayıra çıxanları, igidlik və qoçaqlıqda dəf 
edirdi. 
Axırda mayor Lisaneviçin bir gülləsilə  həyat barısından yıxılıb, ölüm 
diyarına düşdü. Soldatlar dərhal dörd tərəfdən hücum edib şəhərə daxil 
oldular...
1
 Uca mərtəbəli və qüdrət sahibi sərdarın hökmündən sonra, şəhər 
əhalisinin köç-külfətini  şəhərə, Cavad xanın ailəsini isə  məscidə apardılar. 
Məsciddən də bir evə  gətirib, üstündə qarovullar qoydular. Knyaz orada 
(Gəncədə) hökumət qurub komendant təyin etdi. Vilayətin  əhalisinə  təsəlli və 
arxayınlıq verib Gürcüstana qayıtdı. 
ONUNCU FƏSİL