AdigöZƏl bəy qarabağnamə
Yüklə 1,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜNDƏRİCAT Tərtibçidən ................................................................................................ 5 Mirzə Adıgözəl bəy
- Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği Qarabağ tarixi.............................................................................................117 Əhməd bəy Cavanşir
|
V Qarabağ xanlığının gələcəkdə müstəqil qalması məsələsini fikrə gətirmək belə mümkün olmadığına görə Şuşada xanın qocalığından istifadə edən əyanlar bütün idarə işlərini öz əllərinə alaraq biri-birinə düşmən olan iki dəstəyə bölünmüşdülər. Bu dəstələrdən biri rusların Zaqafqaziyanın işlərinə qarışmasını gözləyərək heç bir vəchlə İrana tabe olmaq istəmir, digəri isə əksinə, Məhəmməd bəy kimi bir düşmənin aradan çıxmasından sevinərək, İran hökmdarını hər vasitə ilə razı salmağa çalışır. Bu dəfə İran tərəfdarları xanı da 1 Məlum olduğu üzrə, bütün Şərq işğalçıları, etibarlı oturaq yerləri olmadığına görə, qiymətli şeylərini həmişə öz yanlarında saxlayırdılar. Buna görədir ki, Məhəmməd bəy Ağa Məhəmmed xanın iqamətgahını elə keçirərək oradan hədsiz- hesabsız sərvət, o cümlədən qiymətli daş-qaş, qızıl, gümüş, şal, silah və s. tapmışdı. Öz qardaşlarına, bacılarına və İbrahim xana verdiklərindən başqa, qalan qiymətli şeylər Şuşada, şəhərin kənarında, Kirs dağında basdırılmışdı, qalanları isə onun yanında idi; gözü ilə görənlərdən eşitdiyimə görə o, Kələntərliyə 80 yüklə gəlmişdi. Məhəmməd bəyin bu sərvəti basdırması barəsində xalq arasında deyirlər ki, o bu işi ermənilərə gördürür və sonra da onları öldürürdü. Biz onu şəxsən tanıyan qocalardan bu barədə soruşduqda, onlar bu deyilən böhtanlardan acınacaqlı halda şikayətlənərək cavab verdilər ki, o doğrudan da bu işi gözübağlı ermənilərə və iranlı əsirlərə gördürürdü. Lakin o qədər ehtiyatlı hərəkət edirdi ki, onlardan heç biri sərvətin hansı tərəfdə basdırıldığını müəyyən edə bilməzdi. Lakin o, həmin adamlardan bir nəfərini belə öldürməyi fikrinə də gətirməmişdi. 2 Onun kədərli ölümü barəsində yaranmış çoxlu xalq mahnılarından, Valeh təxəllüslü gülablı Molla Səfinin ən mühüm hadisələr haqqında söylədiklərindən aşağıdakı parçanı misal göstərək: Məhəmməd bəy kimi cəllad xunfəşan Görməmişdi hər güzidə bir cahan. Heyif ki, başadək sürmədi dövran, Getdi ürəyində arzuman hanı! 203 öz tərəflərinə çəkərək üstünlük əldə etdilər. Bu dəstənin nümayəndələrindən Mirzəli bəy, Feyzi bəy və başqaları Fətəli şahın iradəsini yerinə yetirərək pişxidmət Səfərəlini Nuxa xanımdan tələb edib 1 , onu at kimi nallayaraq, habelə Ağa Məhəmməd xanın tikə-tikə olmuş nəşini zər-zibaya bükərək, bunların hamısını müti bir itaətkarlıqla Tehrana göndərdilər. Bir müddətdən sonra, yenə də Fətəli şahın arzusuna görə, daha böyük bir ixlas ilə xanın oğlu Əbülfət xanı ona girov göndərdilər, xan qızı Ağabəyim ağanı (30) isə onu ərə verdilər. Şaha tam itaətkarlıq göstərmək əlaməti olaraq, Şuşada onun adına 30 qəpik qiymətində olan gümüş pul (1 sahib-qran) kəsməyə başladılar. Fətəli şah onun ən böyük arzularını yerinə yetirməkdə belə canfəşanlıq göstərilməsi müqabilində mükafat olaraq, xana Qarabağ xanlığının gəlirindən başqa, Qaradağ xanlığının gəlirindən də istifadə etmək hüququ verdi. 1804-cü ilədək vaxt Qarabağda heç bir diqqətəlayiq dəyişiklik olmadan keçdi. Lakin bir müddət ərzində qonşuluqda baş verən çox mühüm hadisələr Qarabağ xanı və onun əyanlarını təfəkkür tərzinə bilavasitə təsir göstərdi. Çoxdan bəri qonşu dövlət və xalqların basqınlarından əzab çəkən Gürcüstan, hər dəfə münasib fürsət düşdükdə, ona həmməzhəb olan Rusiya ilə birləşmək istəyirdi. O vaxtadək Gürcüstanın bu arzusu ona görə yerinə yetməmişdi ki, Rusiya ilə Gürcüstan arasında müstəqil və hərbçi çərkəz tayfaları yerləşmişdi və rusların onların ərazisindən keçib gürcülərə kömək əli uzatması asan deyildi. Lakin rus qoşunları Qafqaz dağlarının şimal ətəklərini tutduqdan sonra, onların Qafqaz sıra dağlarından keçməsi asanlaşdı. Buna görə də Ağa Məhəmməd xan axırıncı dəfə gürcülərin paytaxtını dağıtdıqdan sonra, onlar qüdrətli Rusiya imperatorunun təbəəliyini qəbul etdilər. Rus qoşunları Tiflisi tutdu və onların sərkərdələri Gürcüstan sərhədlərini düşmən hücumlarından qorumaq haqqında sərəncam aldılar. Dağıstandakı ləzgilərin, İsveçrədəki kantonlar kimi, federativ cəmiyyət qurmaları və onların bərabərlik əsasında müstəqil olmaları yadların hücumunu ümumi qüvvələrlə, birlikdə dəf etməyə kömək edirdi. Buna görə də nə Çingiz xanın, nə Teymurun, nə osmanlıların və nə də Nadirin qoşunları onları öz zülmünə tabe edə 1 Səfərəlinin bir dustaq kimi Nuxadan aparıldığını, bizə bunu gözü ilə görmüş köçəri İmamqulubəyli Haqverdi kişi söyləmişdir. 204 bilməmişdilər. Bu rəvayətə və qonşu xalqlara nisbətən onların yuxarıda göstərilən daxili üstünlüklərinə görə, ləzgilər bütün Qafqaz ölkəsində üstünlüyü öz əllərinə almışdılar. Buna görə də onlar rus qoşunlarının Tiflisi tutması xəbərini aldıqda avarlı Ümmə xanın başçılığı ilə çoxlu adam toplayıb Gürcüstan sərhədlərinə soxularaq, rusları tamamilə qovmaq və ya qırmaq istəyirdilər. Bundan xəbər tutan general Lazarev ləzgilərin qarşısına çıxdı və sayca üstün olmalarına baxmayaraq, qanlı döyüşdə onları geri oturtdu (31). Sonra rus qoşunlarının baş komandam knyaz Sisianov 1 ikinci dəfə ləzgiləri cəzalandırıb onların dayağı olan Balakəni dağıtdı (32). İndi növbə ləzgi yırtıcılarına sığınacaq verən gəncəli Cavad xanın idi. Bu vaxta qədər o, rus təbəəliyini qəbul etməyə hazır olduğunu bildirmişdisə də, sonralar İrandan ona tezliklə kömək göstəriləcəyini vəd etmiş İran agentləri tərəfindən şirnikləndirilərək müqavimət göstərməyə hazırlaşırdı. Knyaz Sisianov onu Gəncə qalasında (Yelizavetpol) mühasirəyə aldı və bir ay davam edən mühasirədən sonra, 1804-cü il yanvarın 3- də hücum edib qalanı tutdu. Bədbəxt xanın özü öldürüldü. Bu vaxtlar İrəvan və Naxçıvan hakimləri - Məhəmməd xan və Kalbah xan İran hökmdarı qarşısında nə üçünsə müqəssir olduqlarına görə, İrəvan qalasında möhkəmlənərək, knyaz Sisianovdan tezliklə köməyə gəlməsini xahiş etdilər. Lakin həmin ilin yazında knyaz Sisianov çoxlu qoşunla İrəvana yaxınlaşdıqda, onlar nədənsə öz vədlərindən döndülər və İran vəliəhdi şahzadə Abbas Mirzəni köməyə çağırdılar. Fətəli şah, görünür, hökmən qazanılacaq qələbənin şərəfini öz oğluna vermək istəməyərək, çoxlu qoşunla Abbas Mirzənin ardınca gəldi. Knyaz Sisianov hadisələrin belə bir şəkil alacağını irəlicədən görə bilməzdi; rus qoşunları üçün ərzaq gətirilməsi məsələsi böyük çətinliklərlə əlaqədar olduğuna görə, o bir neçə qanlı vuruşmadan sonra Gürcüstana çəkildi. Lakin rusların iranlılarla bu ilk toqquşmasında bütün ölkə üçün belə bir fakt aydın oldu ki, şah və onun vəliəhdi İranın bütün qüvvələri ilə sayca nisbətən az olan rus dəstəsinin öhdəsindən gələ bilmədilər. Rus dəstələri isə nəinki döyüşə-döyüşə onların düşərgəsini tutmuşdu, hətta onların gözləri qarşısında uzun müddət İrəvanı mühasirədə saxlamışdı. Belə bir şəraitdə, Qarabağda ruslara hüsn-rəğbət bəsləyən Məhəmmədhəsən ağanın dəstəsi üstün gəldi. Həm də qeyd etmək 1 Bizim xalq arasında ona Şıpıxtur, yəni "inspektor" deyirlər. 205 lazımdır ki, o zamankı İran sərkərdələrinin və o cümlədən şahın özünün rəyinə görə, alınmaz qala olan Şuşa şəhəri iranlılar üçün Zaqafqaziyanın açarı, ruslar üçün isə İranın qapısı hesab edilirdi. Fətəli şah İbrahim xanla qohum olmaqdan başqa onun oğlu Əbülfəti öz yanında böyük hörmətlə girov saxlamasına, xana hər cür hörmət göstərməsinə baxmayaraq, Şuşanın İran qarnizonu tərəfindən tutulmasına təkid edə bilmirdi. Buna görə də onun yeganə çarəsi Əbülfətin əli ilə fitnə-fəsad törədib, belə bir mühüm məntəqəni ələ keçirmək idi. Fətəli şah belə də hərəkət etdi. O, İrəvandan, knyaz Sisianova qarşı yürüşdən geri qayıdarkən Əbülfət xanı güclü qoşun dəstəsi ilə orada saxladı ki, o həm Qarabağ xanlığının özünə irsən çatan hissəsini ələ keçirsin, həm də bu iş baş tutarsa, yeni əməliyyatla asanlıqla gəlib, indiki Zəngəzur qəzasının bir hissəsini ələ keçirsin. Bundan bir az sonra o, xanın Məhəmmədhəsən ağa və başqaları ilə birlikdə Tuğ kəndində olmasından xəbər tutub, güclü dəstə ilə xanı və Məhəmmədhəsən ağanı həbsə almağa cəhd etdi. Lakin bədbəxtlikdən gecə xanın oğlanları Mehdiqulu xan və Xanlar ağa güclü süvari və piyada dəstələri ilə özlərini xana yetirdilər. Bunların heç birindən xəbəri olmayan Əbülfət xan öz iranlı dəstələri ilə Tuğa yaxınlaşır və onu hər tərəfdən mühasirəyə almaq haqqında əmr verdi. Lakin döyüş başlanarkən iranlılar hər tərəfdən qəti müqavimətə rast gəldilər və geri çəkilməyə başladdar; həm də elə bir nizamsızlıqla geri çəkildilər ki, Əbülfət xan on-on beş atlı ilə birlikdə çətinliklə Arazın o tayına keçə bildi. Onun düşərgəsi və yükləri isə çoxlu əsirlə birlikdə qaliblərin əlinə keçdi. Bu hadisədən sonra Məhəmmədhəsən ağa öz tərəfdarları ilə birlikdə qəti qələbə çaldı. Onun təkidi ilə bir neçə nəfər adlı-sanlı bəy adından knyaz Sisianova məktub apardılar. Həmin məktubda xan iranlıların pis niyyətlərindən şikayətlənib, rus imperatorunun təbəəliyinə daxil olmaq haqqında özünün, öz əyanları və təbəələrinin qəti arzusunu bildirirdi. Məktubun cavabını bir nəfər qərargah zabiti gətirdi; haman cavabda müqavilə bağlanmasının vaxtı və yeri haqqında əvvəlcədən razılığa gəlmək təklif edilirdi. Beləliklə, 1805-ci ilin mayında, xanlığın sərhədində, Kürəkçay sahilindəki düşərgədə, Yelizavetpolun (20 verstliyində) knyaz Sisianov Qarabağ xanlığının rus imperatoruna sədaqəti haqqında andını qəbul etdi. Bağlanan şərtlərə görə: 206 1. Şuşalı və qarabağlı İbrahim xan iranlı və hər hansı bir başqa dövlətdən hər cür vassallıq və asılılıqdan həmişəlik imtina edir və yalnız rus imperatorunun hakimiyyətini qəbul edir. 2. Xan qonşu hakimlərlə heç bir əlaqə saxlamamağı öz üzərinə götürür. Onlardan alınan məktublardan öz məzmunu etibarı ilə daha mühüm olanları baş komandanın həllinə göndərilməli, az mühüm olanları haqqında isə Gürcüstandakı baş hakimin İbrahim xanın yanındakı nümayəndəsinə xəbər verilməli və bu barədə ondan məsləhət alınmalıdır. 3. Onun ərazisində saxlanılan rus qoşunları üçün baş komandan tərəfindən təsdiq edilən qiymətlərlə ərzaq tədarük edilməlidir. 4. Qoşunlar üçün bina ayrılmalı və odun verilməlidir. 5. Yelizavetpoldan Şuşaya gedən yol arabaların rahat getməsi üçün qaydaya salınmalıdır. 6. Sədaqət əlaməti olaraq, xan böyük oğlandan olan nəvəsini həmişəlik Tiflisdə yaşamaq üçün girov verməlidir. 7. Xan hər il 8 min çervon bac verməli və bunu iki müddətdə: fevralın 1 -də, sentyabrın 1 -də ödəməlidir. Bunun müqabilində xana aşağıdakılar vəd edilmişdir: 1. Onun mülki salamat saxlanılır, xanlığın idarəsi irsi, böyüklüyə görə nəsildən-nəslə keçir və bunu rus imperatoru təsdiq edir; məhkəmə işləri, cəza vermək və vergi toplamaq xanın ixtiyarında saxlamlır. 2. Xanın evində daimi saxlamaq üçün üzərində rus gerbi olan bayraq bağışlanır, xanın əmanət təyin edilən nəvəsinin gündəlik xərci 10 manat gümüş pul ilə müəyyən edilir (33). İbrahim xanın təkidi ilə həmin yerə, bir qədər bundan əvvəl Nuxa xanlığını idarə etməyə təyin edilmiş kürəkəni Səlim xan da gəlir. O da həmin şərtlərlə və öz himayəsindəki camaatla birlikdə rus imperatorunun təbəəliyini qəbul edir. Həmin il oktyabrın 25-də şuragəlli Budaq-Sultan və dekabrın 25-də şirvanlı Mustafa xan da rus təbəəliyini qəbul edirlər. Bundan sonra Arazın o tayındakı xanların elçiləri bir-birinin ardınca baş komandanın yanına gəlib, eyni şərtlərlə rus təbəəliyinə daxil olmağı təklif etdilər. Şuşa şəhəri, 1883-cü il Əhməd bəy Cavanşir 207 QEYDLƏR 1. Keçən əsrin sonları dedikdə, XVIII əsrin sonu nəzərdə tutulur. 2. Mirzə Camal (1773-1774-1853) fars dilində yazılmış "Qarabağ tarixi" adlı əsərin müəllifidir. Mirzə Camalın həyat və fəaliyyəti tarix ədəbiyyatında az işıqlandırılmışdır. XIX əsrin ortalarında məşhur qafqazşünas Adolf Berje "Tarixi-Qarabağ tarixi" əsərini rus dilinə tərcümə edərkən Mirzə Fətəli Axundzadəyə müraciət edərək, Mirzə Camalın bioqrafiyası haqqında məlumat verməsini ondan xahiş etmişdi. Mirzə Camalı şəxsən tanıyan M.F Axundzadə onun oğlu ilə məktublaşıb, atası haqqında məlumat toplayaraq, nəşr olunmaq üçün A.Berjeyə verir (bax: "Kavkaz" qəzeti, 1855-ci il, № 61). Bu məlumatdan aydın olur ki, Mirzə Camal Cavanşir nahiyəsinin Xocalı kəndində, xan xidmətçilərindən olan Məhəmmədxan bəyin ailəsində anadan olmuşdur. Müəllifin atası Məhəmmədxan bəy öz atası minbaşı Səlif bəyin ölümündən sonra Cavanşir tayfasının başçısı, sonra da Şuşanın qalabəyisi (komendantı) olmuşdur. Mirzə Camal müəyyən təhsil aldıqdan sonra İbrahim xanın arvadı Bikəxanımın işlər müdiri vəzifəsinə təyin olunur və həmin vəzifədə ikən təhsil almaq üçün Dağıstanın Xunzax kəndinə göndərilir. O, burada 6 il qalaraq ərəb dilini öyrənir. Ağa Məhəmməd şahın öldürülməsindən sonra Mirzə Camal Dağıstandan qayıdır və Bikəxanımın zəmanəti üzrə xanın etimadını qazanır. İbrahim xan onun atasının xidmətini nəzərə alaraq, Mirzə Camalı Qarabağ xanlığının vəzir-katibi təyin edir. Mirzə Camal bu vəzifədə İbrahim xanın ölümünə qədər (1806) qahr və sonralar J.L.Nebolsinə bilavasitə tabe olan Məhəmmədhəsən ağanın yanında xidmət edir. 1822-ci ildə Qarabağ xanı Mehdiqulu xan İrana qaçdıqdan sonra o, A.P.Yermolovun göstərişi ilə dəftərxana katibi təyin olunaraq P.İ.Magilevskinin, Madatovun, Reuttun və başqalarının yanında xidmət edir. Mirzə Camal 1840-cı ilə qədər qulluq etdikdən sonra istefaya çıxmış və 1853-cü il aprelin 8-də vəfat etmişdir. Mirzə Camalın "Qarabağ tarixi" əsərində Qarabağın 1813-cü ilə, yəni Gülüstan sülh müqaviləsi bağlanana qədər tarixi əhatə edilir. Bu əsər qiymətli tarixi faktlarla çox zəngindir. Mirzə Camalın əsərinin bir hissəsinin rus dilinə tərcüməsi "Kavkaz" qəzetinin 1855-ci il 61, 62, 63, 67 və 69-cu nömrələrində Camal Cavanşir Qarabaği adı ilə dərc edilmişdir. Əsərin çap olunmuş həmin hissələri yeni- 208 dən 1884-cü ildə "Kavkaz" qəzetinin 139, 150, 154, 167-ci nömrələrində dərc edilmişdir. 3. Mirzə Adıgözəl bəy (1770-1848) Haqverdiyev oğlu Qarabağ bəy- ləri nəslindən olub, öz dövrünün savadlı adamlarından biri idi. 20 yaşında Tiflisdə gürcü çarının sarayında olan Rusiya naziri Kovalenskinin yanında qulluğa girən Mirzə Adıgözəl bəy sonralar müxtəlif vəzifələrdə çalışmış və rus ordusu kapitanı rütbəsinə qədər yüksəlmişdi. Öz əlinə böyük var-dövlət keçirmiş Mirzə Adıgözəl bəy 1830-cu ildə istefaya çıxır. O, ömrünün son illərində Qarabağ məhkəməsində iclasçı vəzifəsində olmuş və xanlığın bütün siyasi işlərinə qarışmışdı. 1845-ci ildə Mirzə Adıgözəl bəy Tiflisin vitse-qubernatoru podpolkovnik Mixail Petroviç Kolyubakinin tapşırığı üzrə Qarabağın tarixini yazmış və "Qarabağnamə" adlanan bu əsərdə xanlığın 1736-cı ildən 1828-ci ilə qədər siyasi tarixini əks etdirməyə çalışmışdır. Müqəddimə, on iki fəsil və müəllifin öz yazdığı tərcümeyi-halından ibarət olan bu əlyazması ilk dəfə Azərbaycan və rus dillərində 1950-ci ildə Azərbaycan SSR EA Tarix İnstitutu tərəfindən nəşr olunmuşdur. 4. Mir Mehdi Xəzani (1811-1893) Axund Seyid Mir Mehdi Həşim bəy oğlu Müsəvi Qarabaği "Kitabi-tarixi Qarabağ" əsərinin müəllifidir. O, Zəngəzur qəzasının Mamırlı kəndində anadan olmuş, sonralar isə Tuğ kəndinə köçmüşdür. Ərəb və fars dillərində təhsil alınış Mir Mehdi "Xəzani" təxəllüsü ilə bir şair kimi məşhur idi. Onun Azərbaycan dilində yazılmış "Kitabi-tarixi Qarabağ" əsəri bu vaxta qədər çap olunmamışdır. Müəllif bu əsərində Mirzə Camaldan və Mirzə Adıgözəl bəydən fərqli olaraq bəzi iqtisadi məsələlərə və Qarabağın xanlıq dövründəki inzibati bölgü məsələlərinə toxunur. Bu əsərdə Şuşa şəhərinin binasının qoyulması, Vaqifin həbs olunması, öldürülməsi və bir neçə mühüm məsələlər yuxarıda adları çəkilən müəlliflərə nisbətən daha ətraflı şərh olunmuşdur. "Kitabi-tarixi Qarabağ" Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Respublika Əlyazmalan Fondunda saxlanılır (inv. № 14). 5. Pənah xanın Hülakü xanın (1256-1265) nəvəsi Arqun xanın (1284- 1291) nəslindən olması haqqında müəllifin ehtimalını mənbələr təsdiq etmir. Bəzi tədqiqatçılar Cavanşir tayfalarının mənşəyini aydınlaşdırarkən Rzaqulu xan Hidayətin "Rövzətüs-cəfa" əsərinə istinad edirlər. Bu əsərdə deyilir ki, Oşirxan tayfasına mənsub olan Cavanşir elatı Türküstandan gəlmişdir. Oşirxan İldız xanın oğlu, o da Uğuz xanın dördüncü oğludur. Onlar ovşarlar və ya əfşarlar adlamrdılar. Cavanşir tayfası Hülakü xanın 120 minlik ordusunun tərkibinə daxil olmuşdu. Onlar Əmir Teymurun hökmranlığı dövründə ikinci dəfə Rumdan geri qayıdaraq Türküstan, Qəndəhar, Kabul və İrana dağılırlar. Bu tayfanın bir qolu Səfəvilər dövründə (I Şah Abbas) 209 İbrahim Xəlilağanın başçılığı ilə Qarabağda və Aranda qalmışdı. Nadir şahın hökmranlığı dövründə bu qolun başçısı İbrahimxəlil xan idi. Şah onları Sərəxsə köçürmüşdü. Nadir şahın öldürülməsindən sonra Cavanşir tayfasının bir hissəsi Sərəxsdən Qoryana köçərək həmişəlik orada qaldı. Abdallı Əhməd xan müstəqillik alan kimi Cavanşir əhlini Qoryandan Kabula köçürür. Nəhayət, Pənah xan Kabuldan Qarabağa köçərək Şuşa qalasının bünövrəsini qoyur (bax: "Rövzətüs-səfa", 1270, hicri). Lakin başqa mötəbər mənbələrdə Cavanşir tayfasının adı monqol hökmranlığı dövründəki tayfalar içərisində çəkilmir. I Şah Abbasın saray tarixçisi İskəndər bəy Münşir tayfa başçılarının adını əsla çəkmir və onları qızılbaş tayfalarına mənsub olmayan müxtəlif tayfa əmirləri sırasına daxil edir (bax: "Tarixi-aləmarayi-Abbasi", litoqrafik nəşr, Tehran, 1314 hicri, səh.762). XVI əsrdən başlayaraq yerli hakimlər Qarabağda, xüsusən Bərdənin cənubunda yerləşən Azərbaycanın yerli köçəri tayfalarını məcburi olaraq birləşdirirlər. Bu müxtəlif tayfaların süni birləşməsi tarixə "Otuziki" adı ilə daxil olmuşdur. Bu tayfalar içərisində Cavanşir tayfası sayca və qüdrətcə digər tayfalardan seçilirdi. Onun başçısı isə eyni zamanda bütün otuz iki tayfanın başçısı hesab olunurdu. Hazırda İmişli rayonunda "Otuziki" adlı balaca bir kənd də qalmışdır. 6. Bu zərb-məsəlin müxtəlif mənbələrdə müxtəlif variantları vardır. Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Hacı Çələbi qayıdarkən demişdi: Pənah xan bu vaxtacan bir sikkəsiz gümüş idi, biz gəldik, ona sikkə vurduq və qayıtdıq" (bax: bu kitabda, səh.41). 7. Bu məlikin adını Mirzə Adıgözəl bəy Məlik Hüsü yazmışdır (bax: bu kitabda, səh.42). 8. Bu haqda Mirzə Adıgözəl bəy yazır: Nadir şahla osmanlı sərəskəri Köprülü oğlu Abdullah paşa arasında olan müharibədə Məlik Allahqulu çox şücaət və igidlik göstərdi. Nadir şah da məliklik xələtini onun qabiliyyətli vücuduna layiq görmədi, ona sultanlıq rütbəsi və xələti verdi. O (Nadir şah) əmr etdi ki, bundan sonra xas və avam camaat ona məlik deyil, sultan desin. (Bax: bu kitabda, səh.44). 9. Bu məliklər sonralar Gülüstan məlikləri adlandırıldılar. Çünki feodal ara müharibələri zamanı onlar öz iqamətgahını Gəncədən 25 verst cənub-şərqdə yerləşən İnciçayın yuxarısındakı Gülüstan qalasına köçürmüşdülər. 10. Cırmıx - Cıraberdin ixtisar edilmiş adıdır. 11. Əmiraslan xan Nadir şahın qardaşı oğlu, həm də onun hərbi sərkərdələrindən biridir. Təbriz hakimi və Azərbaycan valisi olmuşdur (bax: П.Г.Бутков. Материалы для новой истории Кавказа, I hissə, SPb, 1896, səh.235-236). 210 12. Əfqanlı Azad xan olmalıdır. Nadir şahın xidmətində olub, uzun müddət Cənubi Azərbaycanda olmuş və Nadir şahın ölümündən (1747) sonra şahlıq uğrunda gedən feodal müharibələrində iştirak etmişdir. Azad xan 1751-ci ildə Təbrizi tutaraq İrəvan üzərinə hərəkət edir, lakin İrəvan xanına köməyə gələn gürcü çarı II İraklinin müqavimətinə rast gələrək (bax: Г.Кикодзе. Ираклий второй. Tbilisi, 1945, səh.35-37) geriyə dönür. 1756-cı ildə Azad xan Mazandaran yaxınlığındakı vuruşmada Məhəmmədhəsən xan Qacar tərəfindən məğlub edilərək Rəştə çəkilir və 1757-ci il yanvarın 31-də baş vermiş vuruşmada ikinci dəfə məğlub olaraq Kürdüstana qaçır. Sonralar Azad xan hərbi ittifaq bağlamaq üçün II İraklinin yanına gəlir, II İrakli isə onu tutub, İran hökmdarı Kərim xan Zəndə verir. Azad xan Şirazda həbsxanada qoca yaşlarında vəfat etmişdir. 12. Müəllif səhv edir, qarabağlı Pənah xan, qaradağlı Kazım xan, naxçıvanlı Heydərqulu xan və gəncəli Şahverdi xan arasında bağlanan ittifaq gürcü çarı II İrakliyə qarşı yox, nuxah Hacı Çələbiyə qarşı çevrilmişdi. Belə ki, Mirzə Adıgözəl bəyin dili ilə desək, bütün Şirvan ölkəsinin hakimi və həmişəlik sahibi- ixtiyarı olan Hacı Çələbi onlarla hesablaşmır və dostluq yolunu düzlüklə getmir (bax: "Qarabağnamə", səh.58). Müttəfiqlər Gəncə şəhərindən bir qədər yuxarı Qızıl Qaya adlanan yerdə toplaşaraq Hacı Çələbiyə qarşı birgə hərəkət etmək üçün plan tərtib etməyə başladılar. Lakin gürcü çan öz əshabələrinin məsləhəti ilə onları aldadıb yanına gətirdi və dördünü də tutub həbs etdi (Bu hadisə 1752-ci il martın 21 -də olmuşdur. B a x: Описание событий ананимной грузинской хроники. E.S.Tokaysvilinin tərcüməsi. Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. 21-ci buraxılış, səh.37). Bu xəbəri eşidən Hacı Çələbi II İrakli üzərinə hərəkət edərək Nizami məqbərəsi yanında onu məğlub etdi, yuxarıda adları göstərilən xanları isə əsirlikdən azad etdi. 14. Şuşa qalasının bünövrəsinin 1754-cü ildə qoyulması haqqındakı fikir səhvdir. Bu səhvi birinci dəfə Mirzə Camal buraxaraq, Şuşanın əsasının qoyulmasını 1170-ci il hicri göstərmişdir (bax: Camal Cavanşir. "Qarabağ". A.Berjenin tərcüməsi, "Kavkaz" qəzeti, 1855, N° 61-62). Həmin tarixi Mirzə Adıgözəl bəy də göstərir (b a x: bu kitabda, səh. 131). 1170-ci il hicri, 1756-cı il avqustun 26-da başlanıb 1757-ci il avqustun 14-də qurtarmışdır. Lakin əldə olan faktlar aydın göstərir ki, həmin illərdə Şuşa qalası Qarabağdan çox-çox uzaqlarda məşhur idi, yadelli işğalçılar isə bir-birinin dalınca bu alınmaz qalanın qapılarını döyürdülər. Hal-hazırda əldə etibarlı mənbə olmadığından bu suala cavab vermək çətindir. Hər halda 1751 -ci ildə əfqanlı Azadxan, İrəvanı mühasirə edərkən Şuşa qalası nəinki var idi, hətta orada "Pənahabad" adında pul da kəsilirdi. 211 15. Kərim xan Zəndin (1658-1779) Mehrəli bəyə, onun Qarabağ xanlığına hakim təyin olunması haqqında fərman verməsi, başqa mənbələrdə təsdiq olunmur. Biz bu fərmanın olması haqqında məlumata, ötəri də olsa, heç bir yerdə rast gəlməmişik. Əksinə, mövcud faktların çoxu göstərir ki, Kərim xan Zənd İbrahim xana fərman verərək onu Qarabağa hakim göndərmişdi (bax: A.Bakıxanov, Gülüstani-İrəm, Bakı, 1926, səh.131). Mirzə Adıgözəl bəy bu haqda yazır: "O, (Kərim xan Zənd - Ş.Ə.) İbrahimxəlil ağanı hüzuruna çağıraraq ona qiymətli xələt, cavahiratla bəzədilmiş bir qılınc, qızıl yəhər və yaraqlı bir at bağışladı. Qarabağ vilayətinin xanlıq fərmanını ona verib, evə qayıtmasına izn verdi" (bax: bu kitabda, səh.55). 16. 1174-cü il hicri 1760-1761-ci illərə mütabiqdir. Bu vaxtlar Pənah xan sağ deyildi. Görünür, müəllif bu ili başqa mənbələrdən götürmüşdür. Bizə məlumdur ki, Pənah xanın ölüm tarixi onun Ağdamda olan İmarət adlanan yerdəki qəbrinin mərmər daşı üzərində şeirlə əbcəd hesabı ilə həkk olunmuşdur. 1 Bu kitabənin axırıncı sətrində (şerin axırı) Pənah xanın ölüm ili (1172) hicri verilir. Əldə olan məlumata görə, Pənah xan 1172-ci hicri ilinin yayında ölmüşdür. Ona görə də onun 1759-cu ildə ölməsi düzgün hesab edilməlidir. Belə ki, 1172-ci ilə 1758-ci il sentyabrın 4-də başlanmış və 1759-cu il avqustun 24-də qurtarmışdır. Deməli, Pənah xan 1759-cu ilin iyul və ya avqust aylarında ölmüşdür, çünki həmin ilin iyun ayında İrəvan xanı Hüseynəli xan Şuşaya, onun yanına gəlməyə hazırlaşırdı. Eçmiədzin monastırının məxaric kitablarında yazılmışdır ki, Hüseynəli xan Pənah xanın yanına getməyə hazırlaşarkən müqəddəs keşişdən 100 tümən tələb etmişdi. "Lakin biz ona yalvarıb (dedik ki) yoxumuzdur, bizə güzəşt edib 50 tümən aldı. İyun, 1759-cu il" (bax: Б.М.Арутюнян. Крупные монастырские хозяйства в Армении в XVII-XVIII вв., 1940, səh. 12). 17. A.Bakıxanovun verdiyi məlumat daha mötəbərdir: "1199 (1785)-cu ildə Fətəli xan Şirvanda Ağası xan və onun müttəfiqi Məhəmməd xanla müharibə edərkən İbrahim xan qarabağlının yanından qaçan qardaşı Mehrəli bəy onun (Fətəli xanın - Ş.Ə.) yanında idi. O (Mehrəli bəy), gecə Bakıdan çıxaraq Fətəli xanın qərargahına gedərkən Ağası xanın oğlu Əhməd bəylə qabaqlaşır və bu vuruşmada öldürülür. Fətəli xan bu hadisədən istifadə edərək onun nəşini böyük ehtiramla Qarabağa göndərir" (bax: A.Bakıxanov. Gülüstani-İrəm, Bakı, 1926, səh.136). 1 Qələm rəhmət dəftərinə onun tarixini belə yazdı: "Onun dost və aşnaları xalqın pənahı oldu". (B a x: "Известия Азкомстариса", 3-cü buraxılış, Bakı, 1927) 212 18. Ağa Məhəmməd xanın şirazlı Seyid Məhəmməd Ürfi təxəllüslü şairin qəsidəsindən seçdiyi bu beyt belə yazılır: Zi məncəniqi-fələk səngi-fitnə mibarəd, To əbləhanə girifti miyani-şişə qərar. 19. Bu beytin düzgün tərcüməsi belədir: Fələkin mancağından fitnə daşı yağır, Sən axmaqcasına şişə içərisinə sığınmısan. 20. İbrahim xan bu beyti alan kimi vəziri Molla Pənah Vaqifə müraciət edir. O da şaha belə cavab yazır: Gər nigahdari-mən anəst ki, mən midanəm, Şişəra dər bağəli-səng nigəh midarəd. 21. Bu beytin düzgün tərcüməsi belədir: Əgər məni qoruyan mənim bildiyimdirsə, O, şişəni daşın qoltuğunda mühafizə edər. 22. Şuşanın İran qoşunları tərəfindən mühasirəsi 33 gün davam etmişdir (bax: Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии. II cild, II buraxılış, 1769-cu ildən 1801-ci ilə qədər. SPb, 1902, sənəd 37, səh. 93). 23. Ağa Məhəmməd şahın qoşunları Tiflisə 1795-ci il sentyabrın 12-də soxulmuşdur (b ax: П.Г.Бутков. Материалы для новой истории Кавказа 1722 по 1803 г., II hissə, SPb, 1869, səh. 339). 24. İran işğalçıları Gürcüstan şahzadəsi Davidə görə 3000 əsir (bax: Царевич Давид. Краткие истории о Грузии со времен первого в ней населения. SPb, 1805, səh. 137), P.Q.Butkova görə 10 minəsir (bax: П.Г.Бутков. Материалы для новой истории Кавказа 1722 по 1803 г ., II hissə, səh. 340) və Dubrovinə görə 30000 əsir (bax: Qeorqiy XII) aparmışdılar. 25. Zubov Valerian Aleksandroviç (1771-1804) general-mayor rütbəsində 1794-cü il Polşa üsyanının yatırılmasında iştirak etmiş və çöldə hərbi xəritə çəkərkən ayağından yaralanmışdı. Onun həmin ayağını sonralar kəsmişdilər. 26. II Yekaterina 1796-cı il noyabrın 6-da ölmüşdür. 27. Sodom-İordan çayının yuxarısındakı Siddim vadisində yerləşən beş şəhərdən biridir. Rəvayətə görə, bu şəhərin əhalisi əxlaq cəhətdən çox düşkün olduğundan, o biri dörd şəhərin əhalisi ilə birlikdə Allahm qəzəbinə keçmişdi. Göydən düşən od parçası şəhəri yandırmış və onu batırmışdı. 213 28. Hamarra - qədim Fələstində Ölü dənizin yaxınlığında yerləşən şəhərdir. Əfsanəyə görə, bu şəhərin də əhalisi əxlaq cəhətdən də çox pozğun olduğu üçün Allahın qəzəbinə keçmişdi. Göydən düşən bir od parçası bu şəhəri də yandırıb Yer üzündən silmişdi. 29. Ağa Məhəmməd şah 1797-ci il iyun ayının 11-də öldürülmüşdür (bax: П.Г.Бутков. Материалы для новой истории Кавказа 1722 по 1803 г., II hissə, səh. 430). 30. Ağabəyim ağa - İbrahim xanın gəncəli Cavad xanın qızı Tuti Bəyimdən olan qızıdır. Azərbaycan və fars dillərində yazılmış və çap edilmiş şeirlərin müəllifidir. 1834-cü ildə Fətəlişah Qacarın ölümündən sonra məscidə girərək özünü tərkidünya elan edir və İranın Qum şəhərində ölür. Çar hökuməti onu Rusiya və İran arasında ziddiyyətlər törətməkdə təqsirləndirirdi. 31. Bu döyüş 1800-cü il noyabrın 7-də İora çayının sahilindəki Kakabetu kəndinin yaxınlığında baş vermişdir. Rus ordusuna general-mayor Lazarev komandanlıq edirdi. Ümmə xan (Ömər xan) ordusunun tərkibində, ləzgilərdən başqa, şahzadə İoannanın qəddar düşməni olan şahzadə Aleksandrın başçılığı ilə Ümmə xan tərəfə keçən gürcülər də var idi (bax: General-mayor Lazarevin 1800- cü il noyabrın 8 və 14-də general-leytenant Knorrinkə raportu. Aktı Кафказской Археографической ко миссии, I cild, sənəd 109 və 111, səh. 168, 170-175). 32. Rusiya qoşunlarının Car-Balakənə hərbi səfəri 1803-cü ilin aprelində general-mayor Qulyakovun komandası altında olmuşdur (bax: Knyaz Sisianovun 1803-cü il aprelin 17-də yazdığı raport. AKAK, II cild, sənəd 1387, səh. 685). 33. Н.Дубровин. Закавказье от 1803 г., SPb, 1866. 214 MÜNDƏRİCAT Tərtibçidən ................................................................................................ 5 Mirzə Adıgözəl bəy Qarabağnamə ............................................................................................ 7 Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği Qarabağ tarixi.............................................................................................117 Əhməd bəy Cavanşir Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair.................................................................................167 215 Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev Texniki redaktor: Rövşən Ağayev Tərtibatçı-rəssam: Nərgiz Əliyeva Kompyuter səhifələyicisi: Rəvan Mürsəlov Korrektor: Pərinaz Səmədova Yığılmağa verilmişdir 08.07.2006. Çapa imzalanmışdır 06.12.2006. Formatı 60x90 16 1 . Fiziki çap vərəqi 13,5. Ofset çap üsulu. Tirajı 25000. Sifariş 189. DÜST 5773-90, DÜST 4.482-87 Tel/Fax:4477504, Tel.:4477505 Kitab "CBS-PP" MMC mətbəəsində çap olunmuşdur. Bakı, Şərifzadə küçəsi, 3. 216 Yüklə 1,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|