Агрономия факультети талабалари учун Узумчилик фанидан

5-rasm. Kallaksimon shaklli 
tok tupi 
9-rasm. Katta yelpig„ichsimon shakl (Rizamat 
Musamuxamedov usuli) 
 
Tok tupiga asosan kallaksimon, bir va ikki tomonli, kosasimon kordon va 
yelpig„ichsimon shakl beriladi.
Kallaksimon shakl novdalarini har yili asosan yaqinini kalta qoldirib kesish yo„li 
bilan hosil qilinadi. Hozirgi vaqtda filloksyeraga chidamli navlarni va payvandtaglarni 
o„stirishda bu shakl past bo„yli ikki tomonli kordonlar bilan almashtiriladi.
Bir – ikki tomonli qilib shakl berishda tok tupi yuqorisida (uchida) butoq va 
meva novdasi bo„lgan tanadan iborat. Tok tuplari oralig„i 1 – 1,25 metr bo„lsa, bir 
tomonli shakl beriladi. 
Kosasimon shakl berish qadimdan ma‟lum bo„lib, Moldaviyaning ba‟zi 
xududlarida keyingi vaqtlargacha asosiy shakl hisoblanib 
kelgan. Tok tuplari zang hosil qiladigan past yoki baland 
tanali bo„lib, novdalari simmetrik holda turli tomonga 
yo„naladi. Tok tupiga kosasimon shakl berishning 
kamchiliklari ham bor, bunda novda va barglar guj 
bo„lganligi sababli to„la foydalanmaydi. 
Tokzordagi ishlarini mexanizatsiyalash-tirish imkoni 
bo„lmaydi. Biroq bu kamchiliklar tok tuplari sistemasiz 
qalin o„tkazilganda ko„rinadi. 
 
Kordon.
Tok tupining ko„p 
yillik 
qismlarini 
qanot 
ko„rinishida ikki tomonga 
yoyib hosil qilingan shakl 
kordon deyiladi. Ular suvni 
yuzasi gorizontal, yotiq va 
vertikal 
joylashtirilishi 
mumkin. 
Gorizontal 
kordon bir va ikki tomonli 
Shuningdek bir va ikki 
yarusli bo„lishi mumkin. 
R.R.Shredyer nomidagi O„zbekiston bog„dorchilik, uzumchilik va vinochilik 
ilmiy ishlab chiqarish birlashmasining Samarqand filialida ba‟zi kordonlar sinab 
ko„rilgan. Kordon shakl berish elpig„ichsimon shakl berishga qaraganda murakkabroq 
bo„lib, undan tashqari tok tuplarida kurtak ko„p bo„lishiga yo„l qo„ymaydi. Chunki 
bunday shakl berishning o„zi tupda cheklangan miqdorda novdalar (8 – 15 ta meva 

---

84 
novdalari va 5 – 10 ta o„rinbosar butoqlar) bo„lishini ta‟minlaydi. Shuning uchun, 
kordon shakl O„rta Osiyodagi tokzorlarda qo„llanilmaydi. 
Tok tuplariga elpig„ichsimon shakl berish uning ko„p yillik kesik qismlarini 
yelpig„ichsimon yoyib tarashdan iborat. Tok tupiga yelpig„ichsimon shakl berish ko„p 
afzalliklarga ega. Bunday shakl berilgan tok uzoq yashaydi. Mo„l hamda muttasil hosil 
beradi, asosiy shaklini o„zgartirmagan holda tok tupida kurtaklarini oshirishga imkon 
beradi. Shakl berishning va butashning oddiyligi bilan ta‟riflanadi, tuplarga shamol 
yaxshi tegadi va uning barcha qismlariga yorug„lik yaxshi tushadi, tokzorlarda 
mexanizatsiyadan foydalanishga imkon beradi va toklarni ko„mish qulay bo„ladi. 
Yarim yelpig„ichsimon shakl berishda tuplar orasidagi masofaga qarab, ularda 
uchtadan beshtagacha har xil uzunlikdagi zang bo„ladi, bunda ularning oxirgi (tashqi) 
novdasi keyingi tupning asosiga yaqinlashadi. 
Vazifa.
1.
Tok o„stirish usullarini o„rganish, tuproq va iqlim sharoitiga qarab tok o„stirish 
usulini tanlashni o„rganish; 
2.
Toklarni vertikal simbag„azlarda o„stirish yaxshi tomonlari va kamchiliklarini 
o„rganish, vertikal simbag„azlarni o„rganish uchun sarflanadigan xarajatlarni hisoblash 
va 10-jadvalga Yozish; 
3.
Ko„p zangli yelpig„ichsimon va yarim yelpig„ichsimon shakllarda tok o„stirish 
texnikasini o„rganish; 
4.
Yer toklarda va vertikal simbag„azlarda o„stirilgan toklarga shakl berish 
usullarini o„rganish va ularni rasmini chizish.