Akrom abbasovich karimov, farxod rashidovich islomov, anvar ziyadullaevich avloqulov

4. Auditorlar bilim darajasini doimiy ravishda mustahkamlab borishi 
zarurligi Axloq kodeksining qaysi tamoyilida belgilangan?
А. Professional kompetentlik
B. Mustaqillik 
С. Ob’ektivlik 
D. Maxfiylik 
5. Axloq kodeksiga ko’ra kasbiy mahoratga erishish necha bosqichdan 
iborat?

---

167 
А. 2 
B. 3 
С. 4 
D. 5 
6. Axloq kodeksiga ko’ra quyidagilardan qaysi birida mijozning maxfiy 
axborotini oshkor qilish qonunga zid hisoblanadi?
А. Komission to’lovni olish orqali
B. Sud organlari qarori yoki qonun chiqaruvchi organlar hujjatlariga binoan ko’rib 
chiqilsa 
С. Mijoz professional me’yorlariga qarama-qarshi ravishda auditorga nisbatan 
harakatda bo’lsa 
D. Mijozning ruxsati bilan 
7. Quyidagilardan qaysi biri Axloq kodeksining asosiy tamoyillari qatoriga 
kirmaydi?
А. Nashr qilinadigan axborot va reklama
B. Professional kompetentlik 
С. Mustaqillik 
D. Maxfiylik 
8. Qaysi holatlarda mustaqillik tamoyili buziladi?
А. Mijoz tashkilot direktori do’sti bo’lsa
B. Mijoz tashkilotda o’g’li ishlayotgan bo’lsa
С. Mijoz tashkilotda qo’shnisi ish lavozimida ishlayotgan bo’lsa 
D. Mijoz tashkilot uyiga yaqin hududda bo’lsa 
Tayanch tushunchalar 
Auditning axloq kodeksi, kasbiy etika kontseptsiyasi, ob’ektivlik, 
mustaqillik, professional kompetentlik, maxfiylik, soliq munosabatlari, nashr 
qilinadigan axborot va reklama, xalqaro faoliyat.

---

168 
IX BOB. AUDITNING UMUMIY STANDARTLARI 
9.1. Moliyaviy hisobot auditining maqsadi
Moliyaviy hisobot auditining maqsadi bo’lib auditorga moliyaviy hisobot 
barcha ahamiyatli jabhalar bo’yicha moliyaviy hisobotni taqdim etishga oid 
belgilangan kontseptual asosga muvofiq tayyorlanganligi haqida o’z fikrini 
bildirish uchun imkoniyat yaratishdir. Auditorlik xulosasini tayyorlashda qo’yidagi 
iboralardan foydalaniladi: “To’g’ri va haqqoniy aks ettiradi” yoki “Barcha 
ahamiyatli jabhalar bo’yicha haqqoniy taqdim etilgan”. Bu ikkala atama bir-biriga 
to’g’ri keladi. Auditorlik xulosa moliyaviy hisobotga nisbatan ishonchni 
oshirganligi bilan bir qatorda, foydalanuvchi ushbu xulosani sub’ekt kelajakda 
barqaror faoliyat ko’rsatish uchun ishonch, hamda sub’ekt rahbariyati tomonidan 
mukammal va samarali ish yuritish kafolati deb hisoblay olmaydi. Auditor 
Buxgalterlarni xalqaro federatsiyasi tomonidan chop etilgan “Axloq Kodeksi”ga 
rioya qilishi lozim. O’z kasbiy majburiyatlarini bajarishda auditor quyidagi axloqiy 
tamoyillarga rioya qilishi kerak: 
Auditor auditni XASga muvofiq o’tkazishi lozim. Ular tushuntirish va boshqa 
materiallar shaklida taqdim etilgan tegishli qo’llanma va asosiy tamoyillar hamda 
kerakli muolajalardan iborat. 
Auditor, moliyaviy hisobot ahamiyatli darajada buzib ko’rsatilishiga olib 
keladigan vaziyatlar mavjud bo’lishi mumkinligini tan olib, auditni ma’lum 
darajada rejalashtirishi va bajarishi lozim. Masalan, odatda auditor sub’ekt 
«Axloq Kodeksi»ga binoan axloqiy tamoyillar
mustaqillik
halollik
xolislik
kasbiy bilimga egalik va tegishli 
sinchkovlilik
sir saqlashlik
kasbiy hulq-atvorga egalilik
texnikaviy standartlarga rioya qilish

---

169 
rahbariyatining taqdimotlarini isbotlash uchun dalillar topishni nazarda tutadi va 
ushbu taqdimotlar so’zsiz to’g’ri deb hisoblamaydi. 
“Auditning ko’lami” atamasi muayyan vaziyatlarda audit maqsadiga erishish 
uchun kerakli bo’lgan auditorlik muolajalarga taalluqli. Auditni XAS talablariga 
muvofiq amalga oshirish uchun kerakli bo’lgan auditorlik muolajalar auditor 
tomonidan XAS talablari, tegishli kasbiy idoralar, amaldagi qonunchilik, me’yoriy 
hujjatlar va, kerak bo’lsa, audit bo’yicha kelishuv shartlari va hisobotni taqdim 
etish talablarini hisobga olgan holda belgilanishi lozim. 
XASga muvofiq audit umumiy holda ko’rilayotgan moliyaviy hisobot 
ahamiyatli yanglishlarga ega emas ekanligi to’g’risida kerakli ishonchlilikni 
ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Kerakli ishonchlilik - bu auditor umumiy 
holda ko’rilayotgan moliyaviy hisobot ahamiyatli chetga chiqishlarga ega emas 
degan xulosaga kelishi uchun unga kerakli auditorlik dalillarini to’plash bilan 
bog’liq kontseptsiya. Oqilona ishonchlilik kontseptsiyasi audit o’tkazish jarayoniga 
umumiy holda aloqadordir. Biroq, auditor tomonidan ahamiyatli yanglishlarni 
aniqlash imkoniyatiga ta’sir etuvchi auditga xos cheklovlar mavjud. Bunday 
cheklovlar quyidagi omillardan kelib chiqadi: 

testlardan foydalanish; 

buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning har bir tizimga xos bo’lgan 
cheklovlar (masalan, til biriktirish imkoniyati); 

aksariyat auditorlik dalillar o’zining mohiyatiga ko’ra yakuniy emas, balki 
isbotlovchi bo’lishi. 
Bundan tashqari, auditor tomonidan fikr shakllantirish uchun bajariladigan ish 
kasbiy fikr yuritishni, xususan quyidagilar bo’yicha fikr yuritishni takozo etadi: 
(a) auditorlik dalillarni to’plash, masalan auditorlik muolajalar tavsifi, 
muddati va hajmini belgilashda; 
(b) to’plangan auditorlik dalillar asosida qilingan xulosalar, masalan 
moliyaviy hisobotni tayyorlashda sub’ekt rahbariyati tomonidan berilgan baholarni 
oqilonaligini aniqlash. 

---

170 
Bundan tashqari, moliyaviy hisobotning alohida ta’kidlari bo’yicha xulosa 
chiqarish imkonini beruvchi mavjud dalillar ishonarliligiga ta’sir etishi mumkin 
bo’lgan cheklovlar mavjudligi (masalan, o’zaro bog’liq tomonlar orasidagi 
operatsiyalarga nisbatan.). Bunday holatlarda ayrim auditning xalqaro standartlari 
alohida tasdiqlashlarning tavsifiga binoan quyidagilar mavjud bo’lmaganda etarli 
darajada tegishli auditorlik dalillar ta’minlash uchun aniq muolajalarni belgilaydi; 
(a) odatda nazarda tutiladigan tavakkalchilik darajasidan yuqoriroq ahamiyatli 
yanglishlar tavakkalchiligini oshiruvchi g’ayri odatiy vaziyatlar; yoki 
(b) ahamiyatli yanglishish vujudga kelayotganligigi to’g’risida har qanday 
belgi. 
Auditor moliyaviy hisobot bo’yicha fikr shakllantirish va bildirish uchun 
mas’ul bo’lganligiga qaramasdan, moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish 
bo’yicha mas’uliyat sub’ekt rahbariyati zimmasida qoladi. Moliyaviy hisobot 
bo’yicha audit taqdim etiladigan moliyaviy hisobot yuzasidan sub’ekt rahbariyatini 
mas’uliyatdan ozod etmaydi. 
Auditorlik tekshiruvini o’tkazish shakllari uslubiy xarakterga ega bo’lganligi 
tufayli ko’pincha uni auditni o’tkazish texnikasi ham deb atashadi. Auditorlik 
tekshiruvini o’tkazish muddati, tekshiruvda foydalaniladigan manbalarning hajmi 
va turi, uni amalga oshi-rishning usullariga bog’liq ravishda auditorlik tekshiruvini 
o’tkazishning turli xil shakllari farqlanadi. 
Audit o’tkazishning muddatiga bog’liq ravishda auditorlik tekshiruvi quyidagi 
turlarga bo’linadi: 
1.
Dastlabki auditorlik tekshiruvi; 
2.
Joriy auditorlik tekshiruvi; 
3.
Yakuniy auditorlik tekshiruvi. 
Dastlabki auditorlik tekshiruvi hali boshlanmagan ishlarni nazorat qilishni 
ko’zda tutadi. Bunday auditorlik tekshiruvini o’tkazishdan maqsad keyinchalik har 
xil xatoliklar va qonunbuzarlik holatlarini oldini olishdan iborat. Korxona va 
tashkilotlarda dastlabki auditorlik tekshiruvi asosan mehnat munosabatlari, moddiy 
va moliyaviy resurslar bo’yicha o’tkaziladi. Dastlabki auditorlik tekshiruvi 

---

171 
xodimlarning malaka darajasini oshirish, qonunchilikka rioya qilish, xo’jalik 
resurslarining maqsadli va samarali ishlatilishini ta’minlaydi. 
Dastlabki auditorlik tekshiruvi odatda ichki auditorlar hamda korxona 
mutaxassislari tomonidan o’tkaziladi. Keyingi vaqtlarda auditorlik tekshiruvining 
ushbu shakli tashqi auditorlar tomonidan ham o’tkazilmoqda.
Dastlabki auditorlik tekshiruvi eng ko’p qo’llaniladigan ob’ekt bu investitsiya 
loyihalari samaradorligini baholashdir. Aynan investitsiya loyihalarining 
samaradorligi baholanganda ichki auditorlar hali loyiha amalga oshirilmasdan 
oldin unga yo’naltiriladigan xarajatlarning maqsadli ekanligini hamda ularning 
oqlanuvchanlik darajasini aniqlaydilar. 
Joriy auditorlik tekshiruvi xo’jalik muomalasi sodir bo’layotgan vaziyatda 
o’tkaziladi. Auditorlik tekshiruvining bu shakli xatolar va kamchilik yuz bergan 
vaqtda ularni tezkor ravishda to’g’rilash hamda bu vaziyatda ilg’or tajribalarni 
qo’llashni tatbiq etishni ta’minlaydi.
Bu shaklning afzalligi shundaki, xatolar yuz bergan vaqtda ularni o’z vaqtida 
to’g’rilash imkoniyatini beradi. Shuningdek, joriy auditorlik tekshiruvi korxonada 
«doimiy» xatolarni aniqlash imkoniyatini ham beradi. 
Joriy auditorlik tekshiruvi ichki auditorlar tomonidan ham, tashqi auditorlar 
tomonidan ham o’tkaziladi. Shuni ta’kidlash lozimki, tashabbuskorlik hamda 
majburiy tarzda o’tkaziladi. Majburiy auditda joriy auditorlik tekshiruvi moliyaviy 
hisobotlardagi ma’lumotlarning ishonchli ekanligini tasdiqlash uchun qo’llaniladi. 
Yakuniy auditorlik tekshiruvi xo’jalik muomalalari sodir bo’lganidan, ish 
bajarib, tugallanganidan keyin o’tkaziladi. Bu shakldagi auditorlik tekshiruvi ancha 
kech, ya’ni muomalalar sodir bo’lgandan keyin o’tkazilsada, uning o’rni 
muhimdir. Yakuniy auditorlik tekshiruvining muhim vazifalaridan biri – bu 
korxonada yo’l qo’-yilgan kamchilik va xatolar xususidagi ma’lumotlarni 
rahbariyatga berishdir. Bu ma’lumotlar asosida korxona keraklicha xulosalar 
chiqarishi hamda keyingi rejalarda, loyihalarda audit natijalaridan foydalanishi 
mumkin.

---

172 
Majburiy audit, odatda, yakuniy auditorlik tekshiruvi shaklida bo’ladi. Chunki 
barcha xo’jalik muomalalari o’tgan hisobot davrida sodir bo’lgan hamda auditor 
xulosa yozayotganda bevosita o’tgan davr uchun yozadi. Yakuniy auditorlik 
tekshiruvining eng muhim ustunligi shundaki, u audit qilish jarayonida barcha 
ob’ektlarni qamrab oladi. Chunki auditorlik firmasi yoki auditor xulosa yozishda 
korxonaning butun faoliyatini o’rganib chiqishi lozim bo’ladi. 
Auditorlik tekshiruvlari manbalari nuqtai nazaridan ikkiga bo’linadi: 
1.
Hujjatli tekshirish; 
2.
Haqiqiy tekshirish. 
Hujjatli tekshirish xo’jalik muomalalarining to’g’ri bajarilganligini aniqlash 
maqsadida hujjatlar bo’yicha tekshirishning amalga oshirilishini anglatadi. Hujjatli 
tekshirishning manbalari bo’lib birlamchi va yig’ma hujjatlar, hisob registrlari, 
tashkilotning biznes-reja hamda hisobotlari va boshqalar hisoblanadi. 
Haqiqiy nazorat tekshiriladigan ob’ektning real, amaldagi holatini aniqlash 
maqsadida inventarizatsiya, laboratoriya analizi va boshqa usullar yordamida 
o’tkaziladi. Bunday nazorat turi auditorlik amaliyotida korxonadagi mavjud 
mulkning naqdligini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Bundan tashqari hujjatli 
tekshiruv pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, tovar-moddiy zahiralarning haqiqiy 
holati, asosiy vositalardan foydalanish darajasini aniqlash maqsadida o’tkaziladi.
Tekshiruvni amalga oshirish usuli nuqtai nazaridan auditorlik tekshiruvlari 
quyidlagi turlarga bo’linadi: 
– kamomad va xatolarning aybdorlarini qidirish;
– xo’jalik tortishuvi; 
– iqtisodiy tahlil. 
Kamomad va xatoliklarning aybdorlarini qidirish korxonaga moddiy zarar 
etkazgan shaxslarni va ularning etkazgan zarar summalarini aniqlashdan iborat. 
Bunday tekshiruv usulining muhim xususiyati shundaki, u nafaqat moddiy zarar 
summasini qoplashdan iborat bo’lib qolmasdan, balki zarar summalari bo’yicha 
aybdorlar jinoiy javobgarlikka ham tortilishi mumkin. 

---

173 
Xo’jalik tortishuvi – bu korxonaning boshqa korxona va tashkilotlar bilan 
bo’layotgan o’zaro hisob-kitoblarining qonuniyligini aniqlash usulidir. Xo’jalik 
tortishuvi korxonalar bilan mahsulot etkazib berish munosabatlarida ham, soliq 
organlari bilan munosabatlarda ham yuzaga kelishi mumkin. 
Ko’pincha xo’jalik tortishuvlari «tinchlik yo’li» bilan hal etiladi, agarda u 
kengroq ko’lamda bo’lsa, sud organlari orqali hal etiladi.
Agar ikki tomon o’rtasida o’zaro bahsli vaziyat vujudga kelsa, bir tomonning 
tashabbusi bilan auditor xo’jalik tortishuvi usulini qo’llaydi. Bunday tekshiruv 
natijalari ma’lumotnomalar, tavsiyalar va boshqa hujjatlarda rasmiylashtiriladi. 
Iqtisodiy tahlil korxona moliya-xo’jalik faoliyatining samara-dorligiga baho 
berishda keng qo’llaniladi. Iqtisodiy tahlil natijasida ishlab chiqarishning 
samaradorligi, mulkning likvidligi va boshqa moliyaviy koeffitsientlar aniqlanadi. 
Iqtisodiy tahlil natijalari jadvallar, grafiklar, formulalar, matnli yozuvlar 
ko’rinishida rasmiylashtiriladi. 
Auditorlik tekshiruvidan oldin audit guruhi boshlig’i tomonidan dastur ishlab 
chiqiladi va unda quyidagilar ko’rsatiladi: 
– auditning maqsadi; 
– tekshirishga qo’yilgan korxonaning asosiy uchastkalari va hisob bo’limlari; 
– guruh a’zolari o’rtasida vazifalarning biriktirilishi; 
– tekshirish boshlanishi va tugatilishining muddati va davom etish muddati. 
Auditning maqsadi auditor korxonaga nima maqsadda kelganligi va tekshirish 
korxona uchun qanday ahamiyatga ega bo’lishi bilan belgilanadi. Auditor korxona 
hisob ishlarida mavjud kamchiliklarni bartaraf etish uchun keladi. 
Audit davomida ish olib boriladigan uchastkalar dasturda ko’rsatiladi. Eng 
avvalo, korxona moliya-xo’jalik faoliyatida va uning moliyaviy natijalarining 
shakllanishida eng muhim ahamiyatga ega bo’lgan uchastkalar tanlab olinadi. 
Agar tekshiriladigan uchastkalar noto’g’ri tanlansa, bunga auditor javobgar 
hisoblanadi. Har bir tekshiriladigan uchastkada tekshirish turi – to’liq yoki tanlov 
yo’li bilan belgilanadi.

---

174 
To’liq tanlash kassa muomalalarida, bank hujjatlari, bo’nak hujjatlari, 
ta’sischilar bilan hisoblashish haqi, ishlab chiqarish zahiralari, hisoblashishlar 
bo’yicha olib boriladi. Agar u alohida olib borilsa, tanlab tekshirish bo’ladi. 
Materiallar hujjatlarning etishmasligi tufayli, odatda, to’liq tekshirish qiyinlashadi. 
Yangi auditorlarga kassa va bo’nak hujjatlarini, malakali audi-torlarga bosh daftar 
va hisobotni tekshirish yuklatiladi. 
Auditorlik tekshiruvining davomiyligi har xil bo’ladi, 2 haftalik tekshirish 
aniqroq va to’liqroq ma’lumotni berishi mumkin. Har xil sabablar tufayli tekshirish 
cho’zilishi mumkin. 
Tekshirish dasturini tuzish, mutaxassislarni guruhlarga bo’lish, auditorlik 
xulosasini yozish uchun mijoz korxona haqida ma’lumot bo’lishi kerak. Unda 
quyidagilar bayon etiladi: 
– korxonaning tarmoq xususiyati; 
– korxonaning tashkiliy tuzilishi; 
– ishlab chiqarish aloqalari (mol etkazib beruvchilar, pudratchilar bilan); 
– moliyaviy aloqalari; 
– yuridik majburiyati (soliq organi, davlat maqsadli fondlari oldida 
majburiyat). 
Korxona haqidagi ma’lumot bo’lib, quyidagilar hisoblanadi: 
-
hisob ishlariga aloqador bo’lmagan xodimlar, o’rta zveno ishchilari, oliy 
boshqaruv xodimlarining berilgan savollarga fikrlari; 
-
asosiy ishlab chiqarish uchastkalari, tsexlar, omborlarni borib ko’rish va 
ko’zdan kechirish; 
-
ichki va tashqi hisobotlar va nashrlar. Tashqi hisobotlarga – ish bilan bog’liq 
nashrlar, tarmoq bo’yicha analitik hisobotlar tahlili, asosiy raqobatchi va 
tarmoqdagi o’rtacha ko’rsatkichlar bilan taqqoslash va hokazolar. Ichki 
hisobotlar – Ta’sischilar umumiy yig’ilishining bayonnomasi, loyiha-smeta 
hisobotlari, ichki auditor hisoboti va boshqalar. 
Auditor mijozning tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir etuvchi ichki va tashqi 
omillarni bilishi shart. 

---

175 
Har bir iqtisodiy sub’ektning individual xususiyatidan kelib chiqib, audit 
strategiyasi tanlab olinadi. Tekshirish strategiyasida quyidagilar belgilab olinadi: 
– tekshirish dasturini tuzishda axborotlar yig’ish; 
– yig’ilgan axborotlarni o’qish; 
– auditorlik tavakkalchiligini qayta baholash; 
– tekshirishning mohiyatini, davomiyligini, chegaralarini belgilash. 
Tekshirish strategiyasi audit rejasi ko’rinishida rasmiylashtiriladi. 
Audit qaerda o’tkazilishidan qat’i nazar - xususiy yoki davlat sektoridami - 
auditning asosiy tamoyillari o’zgarmasdan qolaveradi. Davlat setorining auditi 
maqsadi va ko’lami bo’yicha farqlanishi mumkin. Bu ko’p holatlarda auditorlik 
vakolatlardagi farqlar, huquqiy talablar yoki hisobotni taqdim etish shaklidagi 
farqlar bilan bog’liq (masalan, davlat sektori sub’ektidan qo’shimcha moliyaviy 
hisobotlar tayyorlashni talab qilinishi mumkin). 
Davlat sektori sub’ektlarini audit qilishda auditor har qanday boshqa tegishli 
me’yoriy hujjatlarning aniq talablarini, audit o’tkazishda vakolatga ta’sir etuvchi 
tegishli vazirliklarning qarorlari va tavsiyalari, shuningdek, auditga nisbatan 
qo’yiladigan har qanday maxsus talablar, shu jumladan milliy xavfsizlik 
masalalarini hisobga olish zaruriyatini nazarda tutishi lozim. Audit o’tkazishda 
vakolatlar, xususiy sektor auditidan farqli ravishda o’ziga xos tavsifga ega bo’lishi 
mumkin, ko’p holatlarda muammolarning kengroq doirasini qamraydi va keng 
ko’lamli tavsifga ega bo’ladi. Vakolatlar va talablar, shuningdek, auditorning erkin 
harakat qilish darajasiga, masalan ahamiyatlilikni aniqlashda tovlamachilik va 
xatolar holatlari haqida auditorlik hisobotini tayyorlashda, shuningdek auditorlik 
hisoboti shaklini tanlab olishda ta’sir etishi mumkin. Auditga yondoshish va 
uslubiyotda ham farqlanishlar bo’lishi mumkin. Shunga qaramasdan mazkur 
farqlanishlar auditning asosiy tamoyillari va kerakli muolajalariga taalluqli emas.