Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар”. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев
«Mümkün olduqca daha çox səla hiy -
Yüklə 13,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- « Satışa qoyulan qonşu əraziləri həmişə alın».
- «Cəlbedici bina elmi müəssisəyə güclü görünməkdə kömək edir».
- «Qoy sizin varlı qonşunuz olsun». 23 ELM DÜNYASI
- «Hamilərinizlə dostluq edin».
- «Əgər yalnız qazansanız və əvəzində heç nə verməsəniz sponsorlar məyus olacaq».
- «Əhəmiyyətli qərarları vaxtında qəbul edin».
- Taqor
- Eynşteyn
- Tərcümə k.e.d. professor Leylufər Əliyevanındır 28 ELM DÜNYASI
|
«Mümkün olduqca daha çox səla hiy - yətləri başqalarına həvalə edin». Administratorlar da alimlər kimi öz işlərini sakit qaydada daha yaxşı icra edirlər.
Aparıcı elmi müəssisəyə rəhbərlik boş dayanmağı tələb etmir. Yeni ideyaları və texnologiyaları tez istifadə etmək lazımdır ki, digər yerlərdə çalışan alimlər sizin əmək - daşlarınızın edəcəyi təcrübələri onlardan daha tez edə bilməsinlər. Uğur avtomatik olaraq yeni əməkdaşlara və avadanlıqlara tələbat yaradır ki, bunun üçün çox vaxt yeni binalar tikmək lazım gəlir. Əgər siz çox az hallarda irəli hərəkət edirsinizsə, yeni elmi sıçrayışların bir qismi digərlərinə qismət olacaq. Bu halda aparıcı əməkdaşlarınızın bir qismi digər yerlərə işləməyə gedəcək. İdmanda olduğu kimi, elmdə də mövsümün sonunda, yaxud bir il qabaq kimin çempion olması əhəmiyyətli deyil. Odur ki özünüzə iş yeri seçərkən sentimental olmayın və bunu digər alimlərdən də gözləməyin. Gəmi ilə birgə batmaq ağılsızlıqdır. « Satışa qoyulan qonşu əraziləri həmişə alın». Elmi müəssisənin inkişafı qaçılmaz olaraq ərazinin genişlənməsini tələb edir. Odur ki tərəddüd etmədən sizin əraziyə bitişik yeri alın. Hətta satıcı olduqca yüksək məbləğ tələb etsə belə, siz bu sahənin çox vacib olduğunu nəzərə alıb tərəddüd etməyin. Bu sahəni gələcəkdə əvvəlkindən daha baha qiymətə satmaq imkanlarınız çox olacaq. Zamanında bir qədər artıq ödəmək qonşunun sizə öz şərtlərini diktə etmək vaxtını gözləməkdən daha sərfəlidir. «Cəlbedici bina elmi müəssisəyə güclü görünməkdə kömək edir». Çox da gözəl olmayan bina tikilirsə, dər - hal görsənir ki, daha ucuz tikinti materialları və tanınmayan arxitektorların xidməti he - sabına pula qənaət edilib. Lakin uzaq pers - pektiv üçün bu sərfəli deyil. Yaraşıqlı müasir binalar xeyriyyəçilərə inam verir ki, onların da nəvələri bu idarənin şöhrətindən istifadə etsinlər. Uzunömürlülük hissi əliaçıqlığa səbəb olmalıdır. «Qoy sizin varlı qonşunuz olsun». 23 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 Hansı məsrəfləri təmin etməsindən asılı olmayaraq, tədqiqat qrantları bütün eh ti yac - la rı tam ödəyə bilmir. Özünü zəngin mə zun - larından asılı edə bilən universitetlərdən fərqli olaraq, elmi-tədqiqat müəssisələrinə uğurlarına öyünən zəngin qonşular lazımdır. «Hamilərinizlə dostluq edin». Hamilərinizlə münasibətinizi şəxsi ün - siyyət səviyyəsinə qaldırmağın yaxşı üsulu onların qayğıdan dincəldikləri sferaya daxil olmaqdır (məsələn, onların klublarına daxil olmaq və ya yay istirahətini onların ailələri dincəldikləri yerlərdə keçirmək). Əgər onlar sizi istək xatirinə dost kimi görsələr, çətin vəziyyətdə sizin üçün daha çox şey edə bilərlər.
Xeyriyyəçilik qarşılıq tələb edir. Sizin işiniz üçün pul xərcləyən adamlara onların xeyirxahlığı üçün cavab jesti ilə təşəkkür bildirmək lazımdır. Bu, heç də o demək deyil ki, onlarla əliaçıqlıqda bərabər olmağa çalışırsınz: hədiyyədən çox diqqət vacibdir. Öz müəssisəniz üçün də səxavətli ol - mağınız vacibdir. Sizin əmək haqqınızı müəyyən edənlərə ümumi işiniz üçün onun bir hissəsini qurban verməyə hazır olmağınızı göstərməyiniz heç də pis olmaz.
Uğur çox vaxt rəqiblərdən qabiliyyətli olanlara yox, birinci başlayanlara gəlir. Əgər nəsə etmək lazımdırsa, onu ləngimədən edin. Çox gözləsəniz, kimsə başqası həmin ideyanı söyləyəcək və siz başqasının proqramının icraçısı olacaqsınız. Belə hallarda tabeçilikdə olanların əllərinə sizin nə üçün ən yüksək əməkhaqqı almağınızla maraqlanmaq fürsəti düşəcək.
Ceyms Uotson yazır: «Ümumi uğura inam naminə Harvardda əməkhaqqı ciddi rəqiblərdən daha yüksək olmalıdır. Ulduzları cəlb etmək üçün ulduz əməkhaqqı vermək lazımdır. Yaxşı alimlər Harvarddan ona görə getmirlər ki, burada heç kim elmə artıq varlanmaq üçün gəlmir. Elmin horizont kənarına çıxarılması üçün yaxşı ağılları toplamaq lazımdır. Həmçinin onlara imkan vermək lazımdır ki, yaxşı ağıllar təbii yolla getməklə istədiklərini etsinlər, başqa sözlə, öz dövrlərinin ən cəlbedici məsələlərini həll etməyi bacarsınlar. Belə ağıllar qaçılmaz olaraq özlərinə oxşarları cəlb edəcək və yerdə qalanlar öz- özünə çıxdaş olacaqlar». 24 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 AMEA-nın müxbir üzvü, k.e.d. professor Vaqif Abbasov Eynşteyn: – Siz dünyadan təcrid olunmuş Allaha inanırsınızmı? Taqor: – Təcrid olunmamış Allaha. Bitib-tükənməyən insan şəxsiyyəti Kainatı an layır. Heç nə insan şəxsiyyəti üçün anlaşılmaz ola bilməz. Bu sübut edir ki, Kainatın həqiqəti insan(ın) həqiqətidir. Öz fikrimi aydınlaşdırmaq üçün mən elmi bir faktdan istifadə edim. Materiya – aralarında boşluq olan proton və elek - tronlardan ibarətdir, amma buna bax - mayaraq, o, ayrı-ayrı elektron və protonları fəzada birləşdirən rabitə olmadan bütöv görünə bilir. Eynilə bunun kimi, insanlıq da individuumlardan ibarətdir, amma onların arasında insan cəmiyyətinə canlı orqanizm vəhdəti bəxş edən insan münasibətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi hökm sürür. Bütövlükdə Kainat bizimlə individuumlar kimi əla - qədədir. Bu, insanın Kainatıdır. 25 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 РЕАЛЛЫЬЫН ТЯБИЯТИ Təbiət şairi Rabindranat Taqor ilə təbiət haqqında elmin yaradıcılarından biri olan Albert Eynşteynin söhbəti Söhbət 14 iyul 1930-cu ildə baş tutmuşdur. İfadə edilmiş ideyanı mən incəsənətdə, ədəbiyyatda və insanın dini şüurunda tədqiq etmişəm.
iki müxtəlif konsepsiya mövcuddur: Dünya – insandan asılı olan vahid tamlıq kimi. Dünya – insan ağlından asılı olmayan reallıq kimi. Taqor: – Bizim kainatımız əbədi insanla harmoniyada olduqda biz onu həqiqət kimi anlayırıq və gözəllik kimi duyuruq.
insani konsepsiyasıdır. Taqor: – Başqa konsepsiya ola bilməz. Bu dünya – insanın dünyasıdır. Onun haqqında elmi təsəvvür – alimin təsəv vü rü - dür. Buna görə də bizdən kənarda dünya mövcud deyil. Dünyamız nisbidir, onun reallığı bizim şüurumuzdan asılıdır. Əq - liliyin və gözəlliyin bu dünyaya həqiqilik bəxş edən hansısa standartı var; duyğuları bizim duyğularımızla üst-üstə düşən Əbədi İnsanın standartı. Eynşteyn: – Sizin “Əbədi İnsan”ınız insan mahiyyətinin ifadəsidir? Taqor: – Bəli, əbədi mahiyyətin. Biz onu öz emosiyalarımız və fəaliyyətimiz va - si təsilə dərk etməliyik. Biz Ali İnsan de dikdə bizə xas olan məhdudiyyətləri ol - ma
yan insanı nəzərdə tuturuq. Elm ay rı lıqda götürülmüş bir şəxsiyyətlə məh - dud laş
mayan tədqiqatla məşğul olur, o, həqiqətin qeyri-şəxsi insani dünyasıdır. Din bu hə qiqətləri başa düşür və onların bizim daha dərin tələblərimizlə əlaqəsini mü - əyyən edir; bizim individual olaraq həqiqəti dərkimiz ümumi məna kəsb edir. Din həqiqətə dəyər bəxş edir və biz həqiqəti onunla öz aramızda harmoniya hiss edərək anlayırıq. Eynşteyn: – Amma bu o deməkdir ki, həqiqət və gözəllik insandan kənarda müstəqil deyil.
/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 Taqor: – Bəli, müstəqil deyil. Eynşteyn: – Əgər birdən insanlar möv - cud olmasalar, onda Apollon Bel vederskiy gözəlliyini itirərmi?
konsepsiyası ilə razıyam, amma həqiqət konsepsiyası ilə razı ola bilmərəm.
vasitəsilə dərk edilir. Eynşteyn: – Mən öz konsepsiyamın düzgünlüyünü isbat edə bilmərəm, amma bu mənim dinimdir.
təcəssüm etmiş kamil harmoniya idealından ibarətdir; həqiqət–universal ağlın kamillik zirvəsidir. Biz individuumlar həqiqətə, kiçik və böyük səhvlər edərək, damla-damla təcrübə toplayaraq, ağlımızı aydınlaşdıraraq yaxınlaşırıq, yoxsa başqa hansı yolla həqiqəti dərk edə bilərik ki? Eynşteyn: – Mən isbat edə bilmərəm ki, elmi həqiqət, doğurdan da, insandan asılı olmayan həqiqətdir, amma mən buna möhkəm inanıram. Həndəsədə Pifaqor teoremi insan varlığından asılı olmayan, nəsə təxmini doğrunu müəyyən edir. Hər halda əgər insandan asılı olmayan reallıq varsa, onda bu reallığa müvafiq olan həqiqət də olmalıdır və birincinin inkarı öz arxasınca ikincinin də inkarını gətirir. Taqor: – Universal İnsanda öz ifadəsini tapan həqiqət mahiyyətcə insani olmalıdır, çünki əks halda biz individuumların dərk edə biləcəyi heç nəyi, hətta məntiqi proseslərlə, başqa sözlə desək, insani qabiliyyət olan təfəkkür vasitəsilə yaxınlaşa bildiyimiz elmi həqiqəti də heç vaxt həqiqət adlandırmaq mümkün olmazdı. Hind fəlsəfəsinə görə, ayrılıqda götürülmüş bir individuumun ağlı ilə anlaşıla və sözlərlə təsvir oluna bilməyən Brahma var, yəni mütləq həqiqət. O ancaq individuumun son - suzluğa tamamilə qərq olması yolu ilə dərk edilir. Belə həqiqət elmə məxsus ola bil - məz. Haqqında danışdığımız bu hə qi qə t in təbiəti səthi xarakter daşıyır, yəni insan ağ lı o şeyi təsəvvür edir ki, onu həqiqi sayır, elə buna görə də bu həqiqət insanidir. Onu Maya və yaxud illüziya adlandırmaq olar.
ola bilsin ki, hind konsepsiyasıdır – uyğun ola raq, biz ayrıca bir şəxsin yox, bütöv lük - də bütün insanlığın illüziyaları ilə məş - ğuluq.
Taqor: – Biz elmdə intizama tabe oluruq, şəxsi ağlımıza qoyulan bütün məhdudiyyətləri rədd edirik və beləliklə, Universal İnsanın ağlında öz ifadəsini tapan həqiqətin anlaşılmasına gəlib çatırıq.
dan asılıdırmı? Bu, problemli mə sə lədir. Taqor: – Bizim həqiqət adlandırdığımız –reallığın subyektiv və obyektivlik as - pektləri arasında rasional harmoniyadan ibarətdir, bu aspektlərin hər biri Universal İnsana məxsusdur. Eynşteyn: – Hətta biz gündəlik həyat ı - m ızda istifadə etdiyimiz predmetlərin də in -
sandan asılı olmayan reallığına istinad et mək məcburiyyətindəyik. Biz bunu duyğu or qanlarımızın məlumatları arasında qar şı - lıq lı əlaqəni rasional üsulla müəy yən - ləşdirmək üçün edirik. Məsələn, stol, hət ta əgər evdə heç kim olmasa da öz ye rin də dayanmış olacaqdır. Taqor: – Bəli, stol individual ağla əlçatmaz qalacaqdır, amma universal ağıla yox. Mənim qavradığım bu stolu mənimlə eyni cinsdə bir ağıl da qavraya bilər. 27 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 Eynşteyn: – İnsandan asılı omayan Hə - qi qətin varlığı haqqında bizim təbii baxış bucağımızı nə izah etmək olar, nə də isbat, amma ona hamı inanır, hətta ibtidai insanlar da. Biz Həqiqəti fövqəlinsani obyektivliyə aid edirik. Varlığımızdan, təcrübəmizdən və ağlımızdan asılı olmayan bu reallıq bizim üçün zəruridir, halbuki biz onun mənası haqqında heç nə deyə bilmərik.
cism kimi sadəcə olaraq görünüşdür və buna görə də əgər insan ağlı var olmasaydı, bu ağlın stol kimi qavradığı nəsnə də var ol - maz dı. Elə bu vaxt onu da qəbul etməliyik ki, stolun elementar fiziki reallığı, məsələn, elek trik qüvvəsinin fırlanan ayrı-ayrı mər - kəz lərinin çoxluğu kimi, nəsə başqa bir şeyi ifadə etmir, belə ki, bu sonuncu da insan ağlına məxsusdur. Həqiqətin anlaşılması prosesində uni - versal insan ağlı ilə ayrılıqda götürülmüş individuumun ağlı arasında əbədi konflikt baş verir. Bu arasıkəsilməyən anlama prosesi bizim fəlsəfəmizdə, bizim eti ka - mızda gedir. Hər halda, əgər insandan asılı olmayan hansısa bir həqiqət olmuş olsaydı, onda onun varlığı bizim üçün mütləq surətdə qapalı olardı. Musiqidə not ardıcıllığı kimi hadisələrin ardıcıllığı da məkanda yox, yalnız zamanda baş verir; ağlın bunu təsəvvür etməsi çətin deyil. Belə bir ağlın reallıq konsepsiyası, Pifaqor həndəsəsinin daha heç bir əhə - miyyət daşımamağı musiqi reallığı ilə qohum olacaqdır. Kağızın reallığı ədə - biyyatın reallığından sonsuz dərəcədə uzaqdır. Kağızı yeyən qüvvənin ağlı üçün, ümumiyyətlə, ədəbiyyat deyilən bir şey yoxdur. Amma insan ağlı üçün ədəbiyyat həqiqət kimi kağızın özündən daha böyük dəyərə malikdir. Eynilə bunun kimi, əgər insan ağlı ilə nə rasional, nə də hissi, heç bir əlaqəsi olmayan hansısa bir həqiqət varsa, bir insan ağlına malik varlıqlar olanadək o, yiyəsiz qalacaqdır.
dindaram. Taqor: – Mənim dinim Əbədi İnsanın, Universal İnsan ruhunun öz şəxsi varlığımda dərk edil məsindən ibarətdir. Bu mənim “İnsan dini” ad - landırdığım Hibbert mü - ha zirələrimin mövzusu
olub. Tərcümə k.e.d. professor Leylufər Əliyevanındır 28 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 29 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 1902-ci il Fiziologiya və tibb üzrə: – Malyariyaya qarşı mübarizə metodlarının tapılması Kimya üzrə: – Purin və şəkər qrupundan olan maddələrin sintezi Fizika üzrə: – Şüalanmaya maqnetizmin təsirinin kəşfi Åëì ñàùÿëÿðè öçðÿ Íîáåë ìöêàôàò÷ûëàðû
30 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 İngilis həkimi və alimi Ronald Ross Nepalda, Britaniya ordusu zabitinin ailəsində anadan olmuşdur. Valideynləri onu 8 yaşında İngiltərədə orta məktəbdə oxumağa gön - dərirlər. Ross bütün həyatı boyu yazıçı, müğənni və musiqiçi olmaq istəyirmiş. Bütün bunlara baxmayaraq, o, atasının təkidi ilə 1874-cü ildə müqəddəs Varfolomey xəs tə - xanasının nəzdindəki kollecə daxil olur. Beş ildən sonra həmin kolleci bitirən Ronald ingilislərin «Hin distana tibbi yardım» təş - kilatında həkim işləməyə başlayır. İngiltərədə işlədiyi dövrlərdə o, hə kim - likdən çox ədəbi yaradıcılıqla məşğul olur. Gənc həkim yazırdı: «Mən üzərimə götür - düyüm tibbi öhdəliklərdən imtina etmişdim. Ədəbi işlərlə məşğul olurdum. Bəşəriyyətə çox böyük fəlakət gətirə biləcək bir xəstəliyin səbəblərini öyrənib insanlara fayda vermək haqqında heç düşünmürdüm də». Hindis - tanda o zaman geniş yayılan xəstəliklərdən biri mal yariya idi. Az sonra Ross mal ya - riyanın səbəblərini öyrənməyə başladı. 1880-ci ildə Şarl Laveran tapmışdı ki, malyariyanı birhüceyrəli parazit olan plaz - modilər yaradır. Məlumdur ki, in sanlarda
plazmodilər eritrositlərdə kök salır və onlarda cinsiyyətsiz çoxalır. Sonra eritrositləri par - çalayır, münaqişə ya radaraq yeni sikl cinsiyyətsiz çoxalmalar yaradırlar. Sonda plazmodilər ayparaya bənzər yetkin formaya çevrilərək xəstə insanlara ağcaqanadın diş - ləməsi vasitəsilə keçirlər. Bu parazitlərin cinsi çoxalması ağcaqanad orqanizmində gedir. İnsan isə bu parazitlər üçün aralıq «ev sahibi» rolunu oynayır. Artıq insanda plazmodilərin cin siy yətsiz çoxalmasının mərhələsi öy rə nil mişdi, ancaq bunun malyariyaya yoluxma yolları ay - dınlaşdırılmamışdı. Ross o zamankı hakim nəzəriyyə ilə razılaşmırdı. Yazdığı mə - qalələrdə sübut etməyə çalışırdı ki, malyariya qanda bağırsaq zəhərinin çoxalması ilə şərtlənir. Bir sözlə, o, Laveranın plazmodilər nəzəriyyəsi ilə hesablaşmırdı. 1894-cü ildə İngiltərəyə məzuniyyətə qayıdan Ronald Ross həkim parazitoloq Patrik Menson ilə görüşür. Menson Rossa bildirir ki, malyariyanın insana ağcaqanad dişləməsi vasitəsilə keçməsini o da fərz edir, ancaq bunu sübut edə bilmir. Ross yazırdı: «Bu fərziyyə məni maraq landırmağa başladı və Hindistana qayıdan kimi bunun hərtərəfli, eksperimental tədqiqatının aparılması barədə qərar qəbul etdim».
31 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 Gələcəyin Nobel mükafatçısı Sekun der - ab adda ağcaqanadlarda plazmodiləri aşkar etmək məqsədilə histoloji (histos yunanca «toxuma») tədqiqatlara başlayır. Hindistanda elmi ədəbiyyat qıtlığından ağcaqanadların elmi təsnifatlandırılması üçün material tapa bilməyən Ross özünün təsnifatlandırmasını tərtib etmək məc bu riy yətində qalır. İki il müddətində o, adi ağcaqanadları öyrənir və nəhayət, ağcaqanadların mədə divarında piqmentasiya olunmuş qişa aşkar edir. Ross tapır ki, bu qişa plaz modi lərin
formalarından biridir. Bundan sonra o, malyariyanın müx təlif dərəcəsinə yolu xan
xəstələrin qanını ağ ca
- qanadlara ver məklə onların mədələrini tədqiq etməyə başlayır. Bununla da o aşkar edir ki, plazmodilər ağca - qanadların orqanizmində müəyyən for mada yet - kinləşirlər: «Mal yariya prob - lemini həll etdim. Növbəti işlərimizin is tiqaməti ta - mamilə aydın ola caq. Yəqin ki, elm və bəşəriyyət növbəti qələ bəsini çala bildi» – deyə Ross qışqırır. Eksperimentlərini başa çat dıran ingilis həkimini Radjputana göndərirlər. An caq burada insanlarda mal - yariya aşkar olunmur. Ross quşlarda mal -
yariyanı öyrənməyə başlayır. Altı aydan son ra Mensonun təkidi ilə o, malyariyanın geniş yayıldığı Kəlküttəyə gəlir. Burada Ross malyariya törədən müxtəlif ağ ca qa nad - la rı aşkar etməyə çalışır. Nəhayət, o, 1898-ci ildə törədicilərin həyat siklini–yoluxma mər - hə ləsi də daxil olmaqla ağcaqanadın tüpürcək vəzisindən axan törədicini aşkar edir. 1899-cu ildə «Hindistanda hərbi xid mət - dən» tərxis olunan Ross İngiltərəyə qayıdır. Bunun la da, onun eksperimental tibb sa hə sin - də
- yariyası haqqında işlərini italyan təd qiqatçıları Qrassi və Binyami davam et - dirirlər. Qrassi və onun əməkdaşları belə qənaətə gəlirlər ki, insanda və quşlarda malyariyanı törədən Anopheles (anofeles) tipli ağcaqanadlardır. Onlar plazmodilərin insan orqanizmindəki həyat siklinə görə sübut etdilər ki, bataqlıq yerlərdə mal ya
- riyadan qorunmağın əsas yollarından biri ağ - caqanada qarşı maddədən istifadə etməkdir. Buna baxmayaraq, Rossun malyariya haqqındakı tədqiqatları Qrassinin işlərindən xeyli əvvəl dərc olunmuşdu. Beləliklə, 1902-ci ildə fiziologiya və tibb üzrə Nobel mükafatı «Mal yariya üzrə tədqiqatlarına və bu xəstəliyə qarşı mübarizə me todlarını işlədiyinə görə» Ronald Rossa verildi. Mükafatı təqdim edən Karolin İnstitutunun əmək - daşı Merner, Rossun işlərini «tibbi praktika və gigiyena sa həsində mühüm təd qi qat - lar» adlandırmışdır. Ronald Ross ömrünün son 20 ilini malyariyanın epi demiologiya və profilaktikasına həsr etmişdir. Onun gəldiyi əsas qənaət bu idi ki, mal
yariyaya qarşı mübarizənin əsas şərti ağ ca
qanadların məhvidir. Onun metodları Ku ba da bu
xəstəliyə qarşı mübarizədə öz ef fektini
vermiş oldu. Ronald Ross «Tropik həkimləri cə miy - yəti»nin prezidenti, bir çox aparıcı uni - versitetlərin fəxri üzvü seçilmişdir. Böyük alim 1932-ci ildə Londonda vəfat etmişdir. 32 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 German Emil Fişer 1852-ci ilin oktya - brın 9-da Almaniyanın Oyskirxen şəhərində kommersant ailəsində anadan olmuşdur. Ves - lar dövlət məktəbinə və Bonnda gim naziyaya daxil olana qədər Emil 3 il müəllim yanında fərdi dərslər keçmişdir. O, hey rət ləndirici yad daşa, elmlərə böyük marağa, nadir inadkarlığa və intuisiyaya malik idi. Atası istəyirdi ki, oğlu Köln mahalının Yuskirsen şəhərindəki ağac emalı üzrə ailə biznesini davam etdirsin. Təbiət elmlərinə, xüsusən də fizikaya maraq onu atasının istəyinin əley - hinə getməyə məcbur etdi. Üç ildən sonra o, təhsilini Vetsler və Bonn şəhərində davam etdirdi. 1869-cu ildə gimnaziyanı əla qiy mət - lərlə başa vurdu. Akademik karyeraya can atmasına bax - ma yaraq, Fişer iki il atasının firmasında iş lə - yir. Oğlunun işə könülsüz yanaşmasını gö rən atası onu Bonn Universitetinə təhsil al ma ğa göndərir. Burada Fişer məşhur kimyaçı Fridrix Kekule, məşhur fizik Avqust Kundtun mühazirələrində iştirak edir. Təhsil mühiti onu fizika elminə daha çox çəksə də, bir ildən sonra o, qohumu, kimyaçı Otto Fişer ilə birlikdə Bonn şəhərini tərk edir. Fişer Strasburq Universitetinə daxil olur, burada Adolf fon Bayerin təsiri altında yenidən kimyaya qayıdır. Gələcəyin Nobel mükafatçısı 1874-cü ildə doktorluq dərəcəsini aldıqdan sonra Stras - burq Universitetində müəllim vəzifəsini tutur. Maliyyə cəhətdən asılı olmayan, təşkilati və pedaqoji öhdəliklərdən azad olan Fişer ömrünü laboratoriya tədqiqatlarına həsr edir. Qohumu, kimyaçı Otto ilə birgə əmək - daşlıqda o, fenilhidrazini (yağlı maddələr) kömürdən alınan üzvi boyaqların istehsalında istifadə olunan maddələri tədqiq etmək üçün istifadə etməyə başlayır. Fişerin təd - qiqatlarından qabaq bu maddələrin kimyəvi strukturu təyin olunmamışdı. 1875-ci ildə Adolf fon Bayer Münhen Universitetinə ke - çir və Fişer onun yanına gedərək assistent ki - mi üzvi kimyanı öyrənməyə başlayır. Son ralar gələcəyin Nobel mükafatçısı Erlanqen və Varsburqdakı Universitetlərdə dərs deyir. 1892-ci ildə onu Berlinə dəvət edir lər. O, ömrünün sonuna qədər burada el - mi və pedaqoji fəaliyyət göstərir. Bu universitetlərdə Fişer kofein, alkaloid kimi birləşmələri tədqiq edir və bunlardan asılı olmadan tapır ki, sidik turşusu və quanin onun purin adlandırdığı rəngsiz kristal maddədən əmələ gəlir. Sidik turşusu 1766-cı ildə Karl Şeele tərəfindən tapılmışdı. Kofein isə Ferdinand Runqe tərəfindən kəşf edilmişdir. Ancaq Fişer sübut etdi ki, bunların birləşməsi oxşar struktura malikdir və biri digərindən sintez oluna bilir. Bu mövzuda işlərini davam etdirən Fişer purinin özü də daxil olmaqla böyük sayda purin sırasının törəmələrini sintez etmiş oldu. Purin (latınca purus “təmiz”) – üzvi sintezdə mühüm bir - ləşmədir və nuklein turşusunun mühüm komponentidir. Fişer öz tədqiqatlarını purin törəmələrinin alınmasında davam etdirirdi. Beləliklə, böyük alman kimyaçısı artıq 1890-cı ildə laboratoriyada fruktoza, mannoza və qlükozanı sintez etməyi bacardı. Bununla yanaşı, o, hidrazinləri öyrənməkdə davam edir və trifenilmetan boyalarının tərkibi əsasında yeni nəzəriyyə irəli sürür. Fişer 1892-ci ildə Berlin Universitetinin Kimya İnstitutunun direktoru vəzifəsinə təyin olunur və ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışır. O, tədqiqat işlərini şəkərdən fer ment - lərə qədər inkişaf etdirərək tapır ki, fer ment - lər yalnız kimyəvi qohumluğu olan mad - dələrlə reaksiyaya girir. O, tədqiqatları nə - ticəsində 40-a yaxın zülal tipini təs ni fatlandırır. Fundamental tədqiqatların aktiv tərəfdarı olan alman kimyaçısı bir sıra fənlərarası layi - hələrdə, məsələn, nisbilik nəzəriyyəsini yox - lamaq məqsədilə Günəşin tutulması eks - pedisiyasını təşkil etmişdir. 1902-ci ildə German Emil Fişer “şəkər və purin qrupundan olan maddələrin sintezi ilə bağlı mühüm eksperimentlərinə görə” kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görüldü. Onun tərəfindən hidrazin törəmələrinin kəşfi şəkərin və digər birləşmələrin süni yolla alın - ması probleminin ən gözəl həlli oldu. Digər tərəfdən onun qlikozidlərin sintezi metodu bitki fiziologiyasının inkişafına əvəzsiz töhfələr verdi. Bununla yanaşı, o, proteinlər, enzimlər (yunanca daxili ma ya
lanma) və digər kimyəvi substansiyalar sahəsində də kəşflər etmişdir. Fişerin Nobel nitqi olduqca böyük maraq kəsb etmişdir. Qısa nitqində o demişdir: “Təbiətin sirlərini gizlətdiyi pərdə kar bo hid - ratlara aid məsələlərdə yavaş-yavaş açılmağa başladı. Buna baxmayaraq, üzvi kim ya digər daha mürəkkəb predmeti – zülalları öy rən mə - sə, o vaxta qədər həyatın kimyəvi müəmmaları həll olunmamış qalacaq”. Fişerin elmi kəşflərinin bir neçəsini illər üzrə qeyd etməyi vacib sayırıq. 1875-ci il – fenil hidrazinin sintezi. Bu birləşmə aldehid və ketonlar üçün reaktiv kimi istifadə olunmuş, sonra da mo - nosaxaridlərin identifikasiyası üçün tətbiq edilmişdir. 1882-ci il – purin birləşmələrinin qu ru lu - şunun öyrənilməsi. Bu işlər sonralar kofeinin, teobrominin və s. sintezinə gətirib çıxardı. 1884-cü ildən başlayaraq karbohidratların miqyaslı tədqiqi, tərkibin və strukturun təyin edilməsi, nomenklaturanın işlənib hazır lan - ması. 1890-cı il – üzüm və meyvə şəkərinin sintezi. 1894-cü il – kimyəvi birləşmələrin sintezi üçün fermentlərin istifadəsi. 1899-cu ildən başlayaraq zülalların kimyası üzrə tədqiqatlar. 1901-ci il – amin turşuların analizinin efir metodunun işlənib hazırlanması, valin, prolin və oksiprolin amin turşuların kəşfi. 1903-cü il – dietilbarbitur turşusunun (veronal, barbital) kəşfi. 1907 – polipeptidlərin kəşfi. Elmə verdiyi töhfələrə görə Fişer 1906-cı ildə Alman kimya cəmiyyətinin Hoffman adına medalına, 1913-cü ildə Franklin İnstitutunun Eliot Kresson Qızıl medalına layiq görülmüşdür. 1899-cu ildə Fişer Peterburq Elmlər Aka - demiyasının xarici müxbir üzvü seçilmişdir. Ölümündən sonra onun şərəfinə Almaniya kimya cəmiyyəti Emil Fişer xatirə medalı təsis etmişdir. O, 1919-cu ildə Berlində vəfat edib. Abidəsi Berlində ucaldılıb.
Yüklə 13,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|