Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар”. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев

Yatmış vulkanı narahat etmək olmaz

Belə bir hadisə 2000-ci ilin oktyabrında

Azərbaycanda, Ceyranbatan su anbarının

cənub-şərq sahilində, Keçəldağ vulkanında

baş vermişdir. Çoxdan sönmüş bu vulkanın

yamaclarında aparılan təsərrüfat işləri onun

oyanması ilə nəticələnmiş və dəhşətli

püskürmə baş vermişdir. Vulkanın yer səthinə

çıxardığı brekçiya yarımçıq tikilini ört 

-

müşdür.

2001-ci ildə Azərbaycanın ən aktiv Lök -

batan vulkanının kraterinin yaxınlığında

böyük çala qazılır. Düşünülməmiş təsərrüfat

fəaliyyəti elə həmin ilin oktyabrında vulkanı

oyatmağa “təhrik” edir. Qəti olaraq yadda

sax lamaq lazımdır ki, yatan vulkanı oyatmaq

olmaz, bu, xoşa gəlməyən sonluqla nə 

ti 

-

cələnə bilər.

Texnogen proseslər, əksər hallarda vulkan

fəaliyyətinin aktivləşməsinə ciddi təsir

göstərir. 1974-cü ildə Krımda biz belə bir

hadisənin şahidi olmuşduq: Kerç şəhərinin

yaxınlığında, Soldatskaya kəndinin kənarında

boru xətti çəkilərkən inşaatçılar ikinci bir

xəndək qazmaq məcburiyyəti qarşısında qa -

landa palçıq vulkanından keçib gedən birinci

xətt brekçiya ilə dolmuş və deformasiyaya

uğramışdır. 

Başqa bir misal: Novoselovka kəndinin

kənarında sutoplayıcı hövzənin tikintisinə

başlanılır və bunun üçün çoxdan fəaliyyətsiz

olan palçıq vulkanına bitişik kiçik təpəcik

seçilir. 20 metr uzunluğu, 9 metr eni və 2,5

metr dərinliyi olan çala qazılandan sonra

qəflətən palçıq axını başlayır və çalanı

tamamilə doldurur.

Palçıq vulkanları və ətraf mühitin eko -

logiyası

Qobustanda palçıq vulkanlarının ək 

-

səriyyəti yaşayış yerlərindən kənarda yer -

ləşmişdir. Amma Abşeron yarımadasında və

Şamaxı rayonunda insanların ehtiyatsız

fəaliyyətinin nəticəsi olaraq bəzi vulkanlar

zibillənir və dağıdılır. Belə ki, Qobu Bozdağı,

Quşcu, Mədrəsə və digər vulkanların ətrafı

zibilxanaya çevrilmişdir, Axtarma-Qaradağ

vulkanında fəaliyyətdə olmayan sopka

dağıdılmışdır və s.

Qrifonların zibillənməsi, vulkan kal 

-

derlərinin zibilxanaya çevrilməsi, nəzarətsiz

olaraq vulkan brekçiyasından tikinti materialı

və kimyəvi xammal kimi istifadə edilməsi

faktları bunu xüsusi ilə vurğulamağı tələb

edir. Belə hərəkətlər təkcə bu təbiət abi də -

lərinin məhvinə səbəb olmur, müəyyən

dərəcədə antisanitariya yaradır, həm də ətraf

mühit üçün təhlükə törədir. Palçıq vul kan -

larının fəaliyyəti nəticəsində yer səthinə

çıxarılan materiallarla birlikdə oradakı tul -

lantılar da axıb ətrafı çirkləndirir.

Vulkan fəaliyyəti xüsusi landşaftın, şoran

torpaqların yaranmasına səbəb olur, bəzən

də neftli sahələr əmələ gəlir. Aparılan

tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu landşaftlar

nadir geo 

kimyəvi ərazilərə mənsubdur və

canlı or qanizmlərdə çox miqdarda olan bəzi

mik ro elementlərin öyrənilməsi üçün maraq

doğurur. Çünki onlar (məsələn, bor molibden,

stronsium) heyvanlarda endemik xəstəliklərin

baş verməsinə səbəb olur.

Palçıq vulkanları ölkənin milli sərvəti və

təbii ehtiyatlarıdır. Odur ki biz onları

qorumağa borcluyuq və təbiətin özünün

insanlarımıza ərməğan etdiyi, istifadəsi üçün

elə də xüsusi böyük xərc tələb olunmayan bu

qiymətli nemətdən maksimum faydalanmağa

çalışmalıyıq.

42

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

Cənubi Xəzərdə sualtı palçıq vulkanı

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

2007-ci ilin avqustunda verdiyi sərəncama

əsasən Abşeron rayonu və Qobustan əra 

-

zisində palçıq vulkanları qruplarının Dövlət

Qoruğu yaradılıb və indi bu nadir təbiət

abidələrinin qorunması üçün lazımi tədbirlər

görülür.

Elmi nailiyyətlər və bəzi tövsiyələr

Son 20 ildə Azərbaycanın palçıq vul kan -

ları dünyanın aparıcı neft şirkətlərinin

mütəxəssislərinin (BP, Statoyl, AMOK, Ek -

son), Qərb universitetlərinin, eləcə də Rusiya

və Ukrayna alimlərinin tədqiqat obyektinə

çevrilmişdir. Alınan elmi nəticələrin ək sə -

riyyəti xarici ölkələrin nüfuzlu jurnallarında,

beynalxalq konfransların, simpoziumlarının

materiallarında dərc olunmuşdur.

Ümumiyyətlə, 40 il ərzində aparılan təd -

qiqatlar nəticəsində bir sıra böyük əhəmiyyət

kəsb edən elmi nəticələr əldə edilmişdir.

Bunlardan bəzilərini qeyd etmək lazımdır.

Palçıq vulkanlarının yayıldığı əra 

zi 

lərdə

dərinliklərdə yerləşən neft-qaz yataqlarının

geo 

kimyəvi axtarış metodu və kəşfiyyat

strukturlarında sönmüş sualtı vulkanların

xəritə alma üsulu işlənmiş və Xəzərdə tədqiq

olun 

muşdur. Palçıq vulkanlarının mor 

fo 

-

genetik təsnifatı verilmişdir, onların qırıl ma -

larla əlaqəsi, zaman və məkan paylanma

qanunauyğunluqları müəyyən edilmişdir və s.

Palçıq vulkanizmi problemi üzrə elmi

tədqiqatlar, araşdırmalar ildən-ilə genişlənir.

2003-cü ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycan və

Xəzərin həmsərhəd akva toriyasının palçıq

vulkanlarının geodinamik əsasda, yarım

milyon miqyaslı xəritəsi tərtib olunmuşdur.

2002-ci və 2009-cu illərdə Azərbaycanda son

200 ildə qeydə alınmış palçıq vulkanlarının

püs 

kür 

mələrinə aid kataloqlar nəşr olun 

-

muşdur.

Hazırda xarici ölkələrin palçıq vulkanları

haqqında məlumat bankı hazırlanmışdır.

1971-ci ildə ümumdünya geoloji ədə 

biy 

-

yatının tarixində ilk dəfə olaraq “Azər bay -

can 

ın palçıq vulkanlarının atlası” çapdan

çıx mışdır. Yaxın vaxtlarda Azərbaycan palçıq

vul kanlarının yeni atlası ilə yanaşı,  həm də

ilk dəfə xarici ölkələrin palçıq vulkanlarının

hazırlanmış atlası Azərbaycan, ingilis və rus

dillərində nəşr olunacaqdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, palçıq vul 

-

kanlarının fəaliyyəti ilə bağlı rejim mü 

-

şahidələri aparmaq üçün bir neçə vulkanda

elmi stansiyaların yaradılması vacib mə sə -

lələrdəndir. Bu, vulkanın təhlükəli oyanış -

larının proqnoz imkanlarının və onun

baş 

vermə mexanizminin öyrənilməsinə,

ümu mi və neft-qaz geologiyasının bir çox

fundamental məsələlərinin həll edilməsinə

imkan verəcək. Belə stansiyalar tələbə-

geoloqların ixtisas təcrübəsi keçmək üçün də

yaxşı baza kimi xidmət göstərə bilər. Eyni

zamanda palçıq vulkanizmi muzeyinin

yaradılması da az maraq doğurmur; belə bir

muzeyin yaradılması bu nadir təbiət

hadisəsinə aid bütün mövcud materialların,

əldə edilmiş elmi-praktiki nəticələrin yer -

ləşdirilməsində, palçıq vulkanlarının baş

vermə və fəaliyyət modellərinin əyani su -

rətdə nümayiş etdirilməsində müstəsna rol

oynaya bilər.

Adil Əliyev,

AMEA Geologiya İnstitutunun

“Palçıq vulkanizmi” şöbəsinin

rəhbəri, g.m.-e.d., əməkdar

elm xadimi, professor

43

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

XX əsrdə astronomiya elmi xeyli inkişaf

etdi. Öncə 1922-ci ildə rus fiziki Aleksandr

Fridman kainatın statistik quruluşa sadiq

olmadığını aşkarladı. Eynşteynin nə 

zə 

riy 

-

yələrinə əsaslanan Fridman hesabladı ki,

kainat hərəkətdədir və bu hərəkət ge 

niş 

-

lənmə, yaxud yığılma vasitəsilə baş verə

bilər. Fridmanın hesablamalarının önəmini

dərk edən ilk tədqiqatçı isə Belçikanın ən

nüfuzlu səma bilicisi Corc Lemetr (Georges

Lemaitre) oldu. Lemetr dəqiqləşdirdi ki, kai -

nat bir başlanğıcdır və həmin baş lan ğıcdan

üzübəri sürətli şəkildə genişlənmə baş verir.

Belçikalı alimin fikirlərindəki daha bir

önəmli məqam ondan ibarət idi ki, həmin

başlanğıc anındakı partlayışdan «artıq» qalan

və hesablana bilinən bir radiasiya olmalı idi.

Lemetr əvvəlcədən elmi dairələrdə ciddi

qarşılanmayan və dəstək almayan bu fi kir -

lərin doğruluğuna əmin idi. Çünki kainatın

genişlənməsinə dair başqa arqumentlər  də

ortaya çıxırdı.

Amerika astronomu Edvin Habbl (Edwin

Hub ble) nəhəng teleskopla səmanı izləyərkən

ul   duzların  uzaqlaşmaları  nəticəsində  qır   mı -

zı m     tıl  işıq  yaydıqlarını  üzə  çıxardı.  O,  Ka li -

forniyadakı Mount Vilson (Mount Wilson)

rəsədxanasındakı bu kəşfi ilə sabit olmayan

kainat nəzəriyyəsini ortaya atdı və illərcə sa -

bitlik prinsipini dəstəkləyən bütün elm

adamlarının təsəvvürlərini kökündən dəyişdi.

Hab blın kəşfi göstərir ki, həqiqətən də, uzaq -

laşan ulduzların işığı qırmızı rəngə doğru

dəyişir. Kaliforniyadakı Mount Vilson rə 

-

sədxanasından izlənən ulduzlar dün ya mızdan

uzaqlaşmaqda davam edirlər. Məntiqi olaraq

başa düşmək çətin deyil ki, ulduzlar təkcə

bizdən yox, həm də bir-birlərindən uzaq 

-

laşırlar. Bu isə elə kainatın genişlənməsi de -

məkdir!

Devid Filkinin (David Filkin) «Sterhen

Nawkings Universe» adlı kitabında həmin

məsələ belə şərh edilib:

«Heç iki il keçmədi ki, Lemetr göz lə -

mədiyi bir xəbəri aldı. Habbl qalaktikalardan

gələn işığın spektrinin qırmızıya doğru

dəyişdiyini aşkarladı, bu isə Dopler effektinə

görə, kainatın genişlənməsi deməkdir. Artıq

hər şey sadəcə zamanla bağlı idi. Eynşteyn

Habblın çalışmaları ilə maraqlanırdı və

Mount Vilson rəsədxanasında onunla gö rüş -

mək fikrinə düşmüşdü. Eyni vaxtda Lemetr

də Kaliforniya Texnologiya İnstitutunda kon -

frans keçirmək qərarına gəldi və Eynşteynlə

Habblı görüşdürməyi bacardı. Özünün «ilk

atom» ideyasını anladaraq, kainatın

«dünəni olmayan bir gündə» yaradıldığını

söylədi. Bütün lazımı riyazi hesablamalar

artıq aparılmışdı. Lemetr sözünü bitirəndən

sonra qulaqlarına inana bilmədi. Çünki

Eynşteyn ayağa qalxıb, bu fikirlərin indiyə

qədər eşitdiyi «ən gözəl və qaneedici şərh»

olduğunu etiraf etmişdi. O, Kainatı sabit və

davamlı təsəvvür etməyi bəşəriyyətin ən

böyük xətası olduğunu söyləməli oldu».

Bəli, dünyanın ən nəhəng alimlərindən

biri olan Eynşteyni ayağa qaldıran gerçək

kainatın bir başlanğıcı olması fikri idi.

44

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

Бюйцк

Партлайышдан

йаранмыш Каинат

«Yeddi göyü və bir o qədər də yeri

yaradan Allahdır. Allahın hər şeyə qadir

olduğunu, hər şeyi öz elmi ilə ehtiva etdiyini

biləsiniz deyə, Allahın əmri onların arasında

nazil olar» («Talaq» surəsi, 12).

Kainatın genişlənməsi ilə bağlı faktlar

artdıqca, yeni iddiaların da ardı-arası kəsil -

mirdi. Bu gerçəkliyi əsas tutaraq yola çıxan

elm adamları Lemetrinin dediyi kimi, «za -

manı geriyə fırladanda» getdikcə kiçilən,

sonda nöqtə boyda olan kainat modeli ilə qar -

şı 

laşdılar. Riyazi hesablamalar bütün kai 

-

natdakı maddələrin qaynağı olan bu nöq tə nin

dəhşətli cazibə qüvvəsi səbəbindən «sıfır

həcmə» sahib olacağını göstərdi. Demək,

kainat sıfır həcmə malik bir nöqtənin

partlaması ilə ortaya çıxmışdır. Bu partlayışa

«Big Bang» (Böyük Partlayış) adı verildi.

Böyük Partlayışın göstərdiyi önəmli bir

reallıq var idi: «sıfır həcm» elə yoxluq ol -

duğuna görə, kainat yoxdan var olub. Bu isə

kainatın bir başlanğıcı olduğu deməkdir!

Beləliklə, materializmin «kainat əzəli və

əbədidir» iddiası darmadağın edildi.

Kainatın böyük bir partlayış nəticəsində

yaranmağa başlaması gerçəkliyi təsdiqini ta -

pan dan sonra astrofiziklər bu yöndə araş -

dırmalarını sürətləndirdilər. Corc Qamova

(George Gamov) görə, əgər kainat bir part la -

yışdan yaranıbsa, demək, həmin partlayışdan

sonra «artıq qalan» radiasiya fəzaya dağıl -

malı idi. Bu mülahizənin yaradıldığı illərdə

bütün elmi tapıntılar «Böyük Partlayış» nə -

zəriyyəsini təsdiqləyəcək şəkildə ardıcıllıqla

sıralanırdı.

1965-ci ildə Arno Penzias (Arno Penzias)

və Robert Uilson (Robert Wilson) adlı iki

araşdırmaçı təsadüf nəticəsində həmin ra -

diasiya dalğalarını kəşf etdilər. «Kosmik fon

radiasiyası» adı verilən bu hadisə  fəzadakı

bəlli bir qaynaqdan yayılan hər hansı ra -

diasiyadan fərqlənirdi. Başqa sözlə desək, bu

radiasiyanın konkret mənbəyi yox idi, bütün

kainata yayılmışdı. Beləcə, uzun müddətdir

kainatın hər yerində bərabər ölçüdə istilik

dalğaları şəklində təsbit olunan bu ra 

-

diasiyanın «Böyük partlayış» ilk dönəm 

-

lərindən qaldığı ortaya çıxdı. Üstəlik, bu

rə qəm elm adamlarının öncədən proqnoz -

laşdırdıqları rəqəmə çox yaxın idi. Penzias

və Uilson «Böyük partlayış»ı təcrübə yolu ilə

sübuta yetirən ilk alimlər olduqları üçün

Nobel mükafatına layiq görüldülər.

Bir müddət sonra isə Corc Smut (George

Smoot) və onun NASA-dakı komandası

kosmosa göndərilən «COBE» süni peyki

vasitəsilə cəmisi səkkiz dəqiqə ərzində

Penziasla Uilsonun ölçmələrinin doğru ol -

duğunu  təsdiqlədilər. 

Peykdəki həssas cihazların göstəriciləri

«Böyük partlayış»ın həqiqət olduğunu bir

daha qəti şəkildə təsdiqlədi. Həmin cihazlar

«Böyük partlayış»ın ilk anlarındakı hərarət

və sıxlığın qalıqlarını qeydə ala bilmişdilər.

Beləcə, «COBE» «Böyük partlayış»ın hə -

qiqət olduğunu aşkar dəlillərlə ortaya qo y -

muşdur və elmi çevrələr artıq bu açıq

ger 

çəkliyi etiraf etmək məcburiyyətində

idilər.  

Bir başqa dəlil isə fəzadakı hidrogen və

helium qazlarının miqdarının hesablanması

zamanı ortaya çıxdı. Belə ki, kainatdakı

hidrogen və helium qazlarının nisbəti «Bö -

yük partlayış»dan «artıq» qalan hidrogen-

helium nisbətinin nəzəri gös təricilərinə son

dərəcə yaxın idi. Bu dəlillərin ortaya çıxması

Böyük Partlayışın elm aləmində qəti şəkildə

qəbul olunmasıyla nəticələndi. Tanınmış elmi

jurnal olan «Scientific American» 1994-cü

ilin oktyabrında «Böyük Partlayış» modelini

«əsrimizin qəbul olunmuş yeganə modeli»

olduğu barədə yazdı.

Uzun illər boyunca «hüdudsuz kainat»

modelini dəstəkləmiş alimlər də bir-birinin

ardınca bunu etiraf edirdilər. Fred Hoyl ilə

birlikdə uzun müddət sabit kainat nə zə riy -

yəsini müdafiə edən Dennis Şiama (Dennis

Sciama) «Böyük Partlayış» gerçəkliyi qar -

şısında düşdüyü aciz durumu belə anlatdı:

«Bir vaxtlar «sabit kainat» nəzəriyyəsini mü -

dafiə edənlərlə ona qarşı çıxanların arasında

çox sərt çəkişmə vardı. Çoxları kimi mən

inandığım üçün deyil, gerçək olmasını is -

tədiyim üçün bu nəzəriyyəni dəstəkləyirdim.

Modelin yanlışlığını göstərən dəlillər ortaya

çıxdıqca həm mən, həm də Fred Hoyl onlara

necə cavab verəcəyimizi bilmirdik. Amma

dəlillər çoxaldıqca artıq oyun bitdi və «sabit

kainat» nəzəriyyəsini bir tərəfə atdıq». 

Beləliklə, elm inkişaf etdikcə ortaya

çıxardığı dəlillər «sabit kainat» nəzəriyyəsini

tarixin arxivinə göndərdi. Bunun ardınca isə

da ha önəmli suallar meydana çıxmağa baş -

ladı: onların da ən başlıcası «Böyük part -

layışdan öncə nə var idi» sualı idi. 

«Böyük partlayışdan öncə nə var idi»

sualının bircə cavabı mövcuddur: yerləri və

göyləri böyük bir düzən içində yaradan üstün

güc və qüdrət sahibi olan Allahdır. İnamından

asılı olmayaraq, əksər

elm adamları bunu qəbul

etmək məcburiyyətində

qalırdılar. Hətta elmi

platformada bunu qəbul

etməyi özlərinə sığış dır -

masalar belə, bəzi fikir

və ifadələri onları bunu

təsdiqləməyə məcbur

edir. Məsələn, tanınmış

ateist filosof Entoni Flu

(Anthony Flew) etirafın

insanın ruhuna xeyirli

olduğunu deyərək, bun -

ları yazırdı: «Mən də bir

46

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

etiraf edəcəm. Ateizm ba xımından «Böyük

Partlayış» modeli olduqca xoşagəlməzdir.

Çünki elm faktiki olaraq dinin iddiasını

sübuta yetirib ki, kainatın bir başlanğıcı var.

Mən hələ də ateizmə ina nıram, amma etiraf

edim ki, Böyük Part layışın qarşısında ateizmi

müdafiə etmək olduqca çətindir».

İngilis fiziki H.P.Lipson və digər elm

adamları  bu nəzəriyyəni istər-istəməz qəbul

etmək məcburiyyətində olduqlarını etiraf

edirlər: «Məncə, bu nöqtədən daha da irəliyə

getmək və yeganə izahın yaradılış olması ilə

razılaşmaq məcburiyyətindəyik. Buna özüm

də daxil olmaqla, əksər fiziklər üçün son

dərəcə xoşagəlməz və hətta ağır olduğunun

fərqindəyəm, əgər təcrübə ilə əldə olunmuş

faktlar bir nəzəriyyəni təsdiqləyirsə, xo 

-

şumuza gəldi-gəlmədi, onunla razışmalıyıq. 

Nəticədə istəsələr də, istəməsələr də, elm

materialist alimlərin qarşısına tək bir ger -

çəkliyi qoyur: maddə və zaman sonsuz güc

sahibi olan, göyləri, yeri və ikisinin arasında

olanları qüsursuz yaradan bir Yaradıcı, hər

şeyə qadir olan Allah tərəfindən yaradılıb».

Big Bang modeli bəşəriyyətin kainatı

tanımasına yardımçı olmaqla yanaşı, çox

önəmli bir funksiyanı da gerçəkləşdirib.  Sitat

gətirdiyimiz ateist filosof Entoni Flunun

dediyi kimi, «Böyük Partlayış»la birlikdə

«elm dinin iddiasını sübuta yetirib». Dini

qaynaqların irəli sürdüyü bu gerçək kainatın

yoxdan yaradılmasıdır. Bu, elmi kəşfdən

minlərcə il öncə Allahın insanlara yol gös -

tərmək üçün göndərdiyi Müqəddəs kitablarda

yazılıb. İlahi qaynaqlar arasında təhrif edil -

məmiş yeganə kitab olan Qurani-Kərimdə

həm kainatın yoxdan yaradılışı, həm də bu

yaradılışın biçimi ilə bağlı bilgilər verilib: 

«Həqiqətən, göylərin və yerin yara dıl -

ması gecəylə gündüzün bir-birini əvəz

etməsi ağıl sahibləri üçün dəlillərdir».

(«Ali-İmran» surəsi, 190).

On dörd əsr öncə vəhy edilən bu bilgilər

XX əsrin elmi məlumatları ilə tamamilə

uyğun gəlir. Hər şeydən əvvəl, kainatın yox

ikən var edilməsi Quranda belə yazılır:

«O, göyləri və yeri (yoxdan) var

edəndir». 

(«Ənam» surəsi, 101)

Günümüzdən tam 14 əsr öncə, insanların

kainatla bağlı bilgiləri son dərəcə məhdud

olan dönəmlərdə Quranda bildirilən bir başqa

gerçək isə eynilə Big Bang nəzəriyyəsinin

önə çəkdiyi kimi, bütün kainatın çox kiçik

həcmdə bir yerdən ayrılıb genişlənməklə

ortaya çıxmasıdır:

«Məgər kafir olanlar göylə yer bir-

birinə bitişik ikən bizim onları ayır 

dı 

-

ğımızı, hər bir canlını sudan yaratdığımızı

bilmirlərmi? Yenə də iman gətirməzlər?»

(«Ənbiya» surəsi, 30)

Bu ayənin ərəbcə orijinalında çox önəmli

bir kəlmə seçimi var. Ayənin «bir-birinə

bitişik ikən» şəklində tərcümə edilən «ratq»

kəlməsi ərəbcə lüğətlərdə «bir-biri ilə iç-içə,

ayrılmaz halda, qaynayıb-qarışmış» anlam la -

rına gəlir. Yəni bütün halında olan iki mad -

dəni anlatmaq üçün işlədilir. Ayədəki

«ayır dıq» ifadəsi isə ərəbcə «fatq» feilidir ki,

bu da «ratq» halındakı bir nəsnəni yarıb,

parçalayıb, xaricə çıxarmaq anlamına gəlir.

Məsələn, toxumun cücərərək, torpağı yarıb

çıxması bu feil ilə ifadə edilir.

Bunu biləndən sonra yenidən ayəyə diq -

qət edək. Orada Göy və Yerin «ratq» du -

rumunda olduğundan bəhs edilir. Ardınca isə

bildirilir ki, bunlar «fatq» feili ilə ayrılıblar.

Yəni biri digərini yararaq, xaricə çıxıb.

Doğurdan da, «Böyük Partlayış»ın ilk anını

xəya 

lımızda canlandıranda «kosmik yu 

-

murta» deyilən nöqtənin (gələcək) kainatın

bütün maddələrini içinə aldığını görürük.

Yəni hər şey, başqa sözlə, «göylər və yer» bu

nöqtənin içində «ratq» halındadır. Ardınca

həmin «kosmik yumurta» şiddətlə partlayıb,

47

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

48

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

bu yolla maddələr «fatq» olub, yəni yu mur -

tanı yarıb, bayıra çıxaraq, bütün kainatı əmələ

gətiriblər.

Quranda bildirilən bir başqa gerçək isə

elm tərəfindən ancaq 1920-ci illərin son 

-

larında ortaya çıxan kainatın genişlənməsi

faktıdır. Bir qədər əvvəl bəhs etdiyimiz kimi,

ilk dəfə Habblın «ulduz»ları işıq spektrinin

qırmızıya doğru sürüşməsinə (bir-birindən

uzaqlaşıb genişlənməsinə) dayanaraq kəşf

etdiyi bu gerçəklik Quranda belə təsvir

olunub:

«Biz göyü qüdrətimizlə yaratdıq və

şübhəsiz, Biz onu genişləndirməkdəyik»

(«Zariyad» surəsi, 47).

Çağdaş elmin kəşfləri bir yandan ma te -

rializmin ehkamlarını darmadağın edir, digər

tərəfdən Quran ayələrində xəbər verilən

gerçəklikləri bir daha təsdiqləyir. Çünki

kainat materialistlərin hesab etdiyi maddi

dünyadakı təsadüflərlə deyil, Allahın qüdrəti

ilə yaradılıb və Allahdan gələn bilgi, şübhəsiz

ki, kainatın yaradılışı haqqında ən dolğun

bilgidir. 

XXI əsrdə elmin inkişafı bir gerçəyə işarə

idi:  Kainat üstün bir güc və sonsuz Elm

sahibi olan Allah tərəfindən yoxdan var

edilib.

Aynur Bağırova, 

AMEA-nın Neft-Kimya Prosesləri 

İnstitutunun əməkdaşı

49

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

Tomas Kun 1922–1996

Amerika elm tarixçisi və filosofudur.

1943-cü ildə Harvard Universitetini bitirib.

1948–56-cı illərdə bu universitetdə müəllim

işləyib. 1956–64-cü illərdə Kaliforniya Uni -

versitetinin müəllimi, Prinston Uni ver sitetinin

və Massaçusets Texnologiya İns 

ti 

tutunun

professoru seçilib.  

Tomas Kun elmin tarixi inkişafına «elmi

inqilab» konsepsiyası ilə mühüm töhfəni

verdi. Kun uğurla elmin fəlsəfəsinin analizini

elmin tarixinin tədqiqatı ilə birləşdirdi. O,

əsas diqqəti elmi tədqiqatların strategiyasının

köklü dəyişməsinə, yeni radikal və fun 

-

damental konsepsiyaların formalaşması, öy -

rənilən reallığın yeni təqdimatı, tədqiqat

fəaliyyətinin yeni metod və nümunələrinin

yaranması mərhələsinə yönəltdi. Bu mər 

-

hələlər elmi inqilablar adlandırıldı. 

Elmi inqilablar – elmi idrakın prosesi və

məzmununda radikal dəyişikliyin baş

verməsi, qabaqcadan lazım olan  yeni nəzəri

və metodoloji şərtlərdən yeni fundamental

anlayışlar, metodlar sisteminə, dünyanın

yeni elmi mənzərəsinə keçid, həmçinin

müşahidə və eksperimentlərin material

vasitələrində keyfiyyət dəyişikliklərin ya ran -

masıdır. Bu dövrü fərqləndirmək və təsvir

etmək üçün o, paradiqma (yunanca «nü -

munə») anlayışını elmi dövriyyəyə gətirdi. 

Paradiqma anlayışı elmi istiqamətlərin

formalaşmasının xarakteristikasını, elmi

inqilabların analizini, həmçinin elmi bilik -

lərin müxtəlif mərhələlərinin təsviri üçün

elmin tarixi və nəzəriyyəsində geniş istifadə

olunmaqla yanaşı, həm də müxtəlif elmi

istiqamətlərin (məsələn, psixologiya, so sio -

logiya, kimya, dilçilik və s.) metodoloji

analizində tətbiq olunur. 

Paradiqma elmi icmalar tərəfindən qəbul

olunmuş fundamental biliklər sistemini, fəa -

liyyət nümunələrini özündə əks etdirir. Pa ra -

diqma anlayışı təkcə elmi biliklərin in kişafının

məxsusi metodoloji və episte moloji xa rak -

teristikası hesabına elmin tarixi dinamikasının

analizini deyil, həm də elmi fəaliyyətin sosial

aspektlərini özündə bir ləşdirir. 

Elmi icmalar alimlər qrupunu xarakterizə

edir. Kuna görə məhz paradiqmalar alimləri

və icmaları birləşdirir və onları konkret

tədqiqat işləri ətrafında cəmləşdirir. Normal

elmin əsas məqsədi bu məsələləri həll etmək,

yeni faktları aşkarlamaq, nəzəri bilikləri

inkişaf etdirməkdir. Bu da öz növbəsində

paradiqmanın dərinləşməsi və konkret 

ləş 

-

məsinə gətirib çıxarır. Məsələn, böyük Azər -

baycan alimi akademik Yusif Məm 

 

mədə 

-

liyevin alkilləşmə, xlorlaşma, poli mer ləşmə

sahələrindəki fundamental təd 

qiqatları bir

paradiqma kimi indi də alimlərin elmi

tədqiqatlarında mayak rolunu oynayır. Bu

elmi tədqiqatların həyata keçirilməsi üçün

Y.Məmmədəliyev güclü alimlər qrupu təşkil

etdi. Yeni ideya ətrafında dünya şöhrətli

məktəb yaratdı və sonra bu məktəbdən yeni

məktəblər yarandı. 

Paradiqmaların dəyişməsi elmi inqilab

deməkdir. Bu proses yeni paradiqmaları elmə

daxil edir və elmi icmaları yenidən birləşdirir.

Alimlərin bir qismi köhnə paradiqmalarda

qalmaqda davam edirlər. Amma onların çoxu

yeni paradiqmalar ətrafında birləşirlər. Əgər

yeni paradiqma uğurlu kəşfə, yeni faktların

toplanmasına, yeni nəzəri modellərin for -

malaşmasına imza atırsa, faktları izah edirsə,

o daha çox tərəfdarlar qazanır. Nəticədə elmi

inqilabı yaşadan elmi icma yeni inkişaf

mərhələsinə qədəm qoyur və Kun bunu