Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар”. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев
Yüklə 13,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
65 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 elmi istiqamətlər üzrə məqalələrinin heç birini çap etdirmirlər. Hamısını özlərində saxlayırlar.
– Mən İngiltərədə iki ali məktəbə daxil olmuşdum. Kembric Universitetinə və İmperial Kollecə. İkisi arasında seçim etmək istədim. Bu universitetlərin hər ikisi dünya reytinq cədvəllərində TOP 10-a daxildirlər. Amma Kembric Universiteti bir az öndədir. Sonra bir az araşdırma apardım və bu universitetlərin əsas fərqlərini öyrəndim. Məsələn, biz bitkilərdən bio yanacaqlar hazırlayırıq və bu sahədə elmi işləri, hətta tanınmış elmi jur- nallarda çap elətdirməyə can atmırıq. İmperial bu elmi işləri şirkətlərə patent olaraq satır. Məsələn, mən bir elmi iş görürəm. Bunun bir hissəsini jurnalda çap etdiririk, amma prosedurasını vermirik. Kem bricdə isə əksinədir, elmi işlər çap olun
göstəriciyə görə reytinqdə önə keçə bilir. Məsələn, İranın tutduğu yolun bir az oxşarlığı var. Onlar da kimya, fizika sahəsində sanballı tədqiqatlar aparırlar. Amma həmin işlər Avropa jurnallarında çap olunmadığından dünyada tanınmırlar. – İranın sizin təhsil aldığınız ali məktəb qədər nüfuzlu ali məktəbləri yoxdur. Görünür ki, bu ölkə də vətəndaşlarını xarici ölkələrdə oxutmağa üstünlük verir? – Bəli, onlar tələbələrini dövlət he sa - bına göndərir və oxutdururlar. Və daha yaxşı mütəxəssis əldə etmək üçün bakalavr, ma - gistr pillələri ilə kifayətlənmirlər. O insanlar orada qalıb doktorantura oxuyur, bütün təcrübələrə yiyələnib, sonra öz ölkələrinə geri dönür və sanballı elmi araşdırmalarda iştirak edirlər. Başqa bir nümunə: təxminən 3 il öncə Səudiyyə Ərəbistanı 20 milyard dollara ölkəsində bir universitet təsis edib. Bu dün - yada analoqu olmayan bir layihədir. Univer- sitetin 4–5 araşdırma mərkəzi var. Bu uni - versitetdə doktoranturaya gələn tələbələrə villalar, maşın və ildə 50 min dollar məvacib verilir ki, onlar bu ölkədə elmi işlərə maraq göstərsinlər. Bütün aparıcı universitetlərin doktoranturasında oxuyanlara təkliflər gön - dəriblər. Bizə də təkliflər gəlmişdi. Təsəvvür edin, universitet elə inşa olunub ki, elə bil 5 ul duzlu oteldir, tələbələrin qaldığı villalar isə dənizin kənarında yerləşir. – Ərəb ölkələri və post-sovet məkanına daxil olan ölkələr, deyəsən, son dövrlər insan kapitalına diqqət yetirməyə baş - layıblar. Bilirik ki, təbii kapital bunların əsas zənginliyini təşkil edir. Artıq hiss edirlər ki, neftin tükənməsi baş verərsə, onun yerini insan kapitalının inkişafı tuta bilər. Necə hesab edirsiniz, birinci univer- sitet və tədqiqat mərkəzləri yaradılmalıdır? – Ərəbistanda yaradılmış universitetin bizə tam proseduru göndərilmişdi. Univer- sitetin yaradılması üçün 10 milyard dolları Ərəbistan şeyxi, 10 milyard dolları isə Ərə - bistan neft şirkəti yatırıb. Bunlar o cür şərait yaratmaqla alimləri ölkəyə cəlb edirlər. Avropalı üçün Ərəbistanda yaşamaq çətindir. Amma yenə də ora gedir. Niyə gedir? Çünki orada işləmək üçün hər cür şərait ya ra -
özü ilə birlikdə doktorantlarını da həmin universitetə cəlb etsin. Hazırda orada böyük elmi tədqiqatlar aparılır. İmperial Kollec dünya universitetlərinin ilk beşliyinə daxil olan ali məktəbdir. Görürəm ki, bizim Kol- lecin tələbələrinin bəziləri də ora maraq göstərirlər. Düşünün, yeni açılmış və reytinq - siz yerə reytinqli yerdən gedirlər. Çünki oranın gələcəyini görürlər. Ərə bis tanda bütün bunların yaradılmasının ən böyük səbəbi neftin tükənməsinin duyul masıdır.
/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 İngiltərədə aparılmış araşdırmaya görə, neft 2020-ci ildə pik nöqtəsinə çata- caq. Yəni neftin istifadəsinin maksimumu 2020-ci ildə pik nöqtəsində dayanacaq və bu il dən sonra çox sürətli eniş gözlənilir. Bəzən deyirlər ki, 2020-ci ildə hələ maksimuma çatırıqsa, hələ bir 100 il də neft bol olacaq. Elə deyil. Çünki biz bu yüz ilə yavaş-yavaş gəlmişik. Pik nöqtədən aşağıya doğru sürətli eniş olmalıdır. – Təxminən, 980 il bundan qabaq Av - ropada ilk universitet – Boloniya Univer- siteti yaradılıb. Artıq 980 ildən sonra «uni versitet ideyası» Ərəb və qeyri-Avropa öl kələrinə gəlib çatıb. Ərəbistanda olduğu kimi Qazaxıstanda da Nursultan Na zar - bayev Universiteti yaradılıb. Əslində, bun - lar bizim üçün bir çağırışdır. Sizcə, Neft öl kəsi olan Azər baycanda da artıq fun da - men tal sə viyyədə belə bir universitet ideyası gerçək ləşməlidirmi? – Mən Azərbaycanda böyük araşdırma mərkəzinin, müasir laboratoriyaların açıl ma - sını çox istəyirəm. Hazırda ölkəmizdə bunu etməyə hər cür şərait var. Ərəbistan nü mu - nəsi kimi başlanğıcda xaricdən mütəxəssislər də dəvət etmək olar. Məsələn, 5 professor cəlb olunsa, onların ətrafındakı doktorantları da gətirmək olar. Çətini təcrübədir. Sonra bizim ölkənin elm adamları bu işi davam etdirə bilərlər.
– Vaqif müəllim bunları əlimizdə olan şəraitlə edib. Bizim əlimizdə Avropadakı la - bo
ratoriyalar olsaydı, görün nələr olardı. Artıq 9 il ötməsinə baxmayaraq, Vaqif müəl - lim hələ də bizimlə əlaqə saxlayıb, bütün işlərimizlə maraqlanır. Vaqif müəllim əlindən gələni edir ki, biz bu elm sahəsində uğurlar qazanaq. Onun şəraiti və imkanları olsa, tək mənim yox, mənim kimi yüzlərlə tələbənin təhsil almasına və tədqiqat aparmasına yardımçı olar.
– Azərbaycanda təbiət elmlərinin öy - rədilməsi müasir Avropa standartlarına cavab vermir. Daha çox Sovet təhsil sistemi qal - maqdadır. Bir misal çəkim. Alman fiziki, No - bel mükafatı laureatı Şredingerin fiziki kim yadan bir tənliyi var. Azərbaycanda mü - əl lim Şredingerin neçənci ildə doğul masını, onun harda yaşaması və bu düsturu kəşf etməsindən dərs keçir və bununla ki fa yət - lənməyə çalışır. Müəllim bunu açıqlamır ki, bu tənlik haradan gəlir və necə istifadə olunmalıdır. Sözüm odur ki, bizə bir alimin harada anadan olmasından çox, onun işlərinin mahiyyəti və tətbiqinin izah edilməsi daha vacibdir. Azərbaycanda müasir laboratoriyaların yaradılmasının vaxtı çatıb. Bizim ölkənin bunu edəcək bütün imkanları var. Məsələn İmperial Kollecin illik dövriyyəsi milyard dollar yaxındır. Hardasa, bu gəlirin 50 faizi kimyadan gəlir. Avropada bir univer- siteti həyatda «yaşadan» kimyadır. Niyə? Şirkətlərlə bağlanılan müqavilələrə görə. Məsələn, bizim bir professor oturub bir elmi iş yazır. Deyir ki, Shell şirkətinə mən bitkidən benzini əvəz edəcək bioyanacaq alacam. Şirkət buna maraq göstərir. Deyir ki, mən sizə fond yaradıram və 5 milyon funt yatırım edirəm. O, 5 milyon funt universitetin he sa - bına yatırılır. Onun 3 milyonu universitetə
/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 qalır, yerdə qalanı professora çatır. Bizim universitetlər dövlətdən və tələbələrin təhsil haqlarından maliyyələşir. Amma istək olsa universiteti bir sahə üzrə inkişaf etdirib, böyük gəlirlər əldə etmək olar.
– Mən Qafqaz Universitetində oldum. Orada yeni kimya ixtisası açılıb. BP ilə bir yerdə laboratoriyalar alıblar. Orada hər bir şərait var, amma açdıqları fakültənin adı «kimya-metodika»dır. Onlara təklif elədim ki, bu qədər laboratoriya avadanlığı gətir mi - siniz və bu qədər xərc çəkmisiniz, amma «kimya-metodika» yerinə «kimya» fakültəsi açsaydınız, daha yaxşı olmazdımı? Kimya metodikası üçün o laboratoriyaların heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Bu istiqamət təkcə müəllim yetişdirməməlidir. Yəni tək bununla irəli getmək olmaz. Bir professor otursun la - boratoriyada bir elmi iş yazsın, məsələn, kimyadan yeni bir ideya atsın ortaya. Dövlət ona mütləq yardım edəcək. Rasional gəlir əldə etmək istəyən dövlət bunu mütləq etməlidir. Hazırda ARDNŞ alternativ enerji üçün çox işlər görür. Eşitdiyim qədər bio - etanol zavodu açmağa hazırlaşır. Çünki tək neftlə irəli getmək olmaz. – Neft bitdikdən sonra böhran haqda düşünmək lazımdır? – Bəli. Məsələn, neftin olub-olmaması İngiltərəni maraqlandırmır. Amma bizim kimi ölkələri maraqlandırmalıdır. – Söhbətlərimizdən göründü ki, Avropa təhsil mühiti daha liberaldır. Yəni azad insan, qrafiksiz iş rejimi və s. Məsələn, təhsil aldığın Univesitetdə plan qoyulurmu ki, ildə neçə elmi məqalə verməlisiniz? – Orada mənim ən çox bəyəndiyim iş qrafiki odur ki, əsasən, sənin gördüyün iş maraq kəsb edir. Məsələn bizdə belədir ki, saat 9-da işə gəlib, 5-də işdən çıxmalısan. Amma orda onları bu maraqlandırmır. Elə vaxt olur ki, 3 saat, elə vaxt olur ki, 7 saat işləyirəm. Əsasən, bu mənim işimə görədir. Bu prinsip elə formalaşdırılıb ki, insan özü- özünə məsuliyyət daşıyır. Ortada bir elmi iş, nəticə olmayandan sonra işə 9-da gəlib, 5-də getməyin nə əhəmiyyəti var? 68 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 İmperial Kollec, London – Elmi işlərin dəyərləndirmə kriteriyaları necədir? – Məsələn, mən bir az aşağı reytinqli universitetdə oxusaydım, gördüyüm işlər beş fərqli məqalədə çıxmalı idi. Mənim hazırda yazdığım elmi iş dünyada reytinq üzrə ilk on- luqda olan jurnallarda çıxacaq. Məsələn, «Green Chemistry», «Journal of American Society» jurnallarını misal çəkə bilərəm. Dünyada kimya jurnallarının sayı çoxdur. Amma qeyd olunanlar Top 5, Top 10-a daxildirlər. Jurnallar da universitetlər kimi təs nifatlanır. Yəni hər universitet adını çək - diyim jurnallarda məqalə çap etdirə bilmir. Məsələn, mən istəsəm, öz elmi işimi beş hissəyə bölə və onu beş fərqli jurnalda çap etdirə bilərəm. Amma onun bir hissəsini Top reytinqli jurnala göndərsəm, orada çap olun- mayacaq, bunu qəbul etməyəcəklər. Mənim
cəkdə yanacaq kimi istifadə olunması nə zərdə tutulur.Bundan alınan kimyəvi
enerji sıxlığı azdır, həm də bunu maşına ben- zin kimi töküb sürə bilməzsən. Gərək maşının mühərriki dəyişə. Flexi motor de yi - lən bir şey var, ondan mühərrikə qoyulmalıdır ki, yanacaq kimi istifadə olunsun və onunla da sürət alınsın. Hazırda bizim aldığımız komponentlər benzinlə oxşar xassəlidir. – Siz qeyd etdiniz ki, Azərbaycanda da araşdırma mərkəzləri yaradılsın. Yəni indiki vəziyyətdə bu həm də mövcud təhsil sis - teminə uyğun gəlməlidir. Yəni indiki labo- ratoriya sistemlərində, elmi-tədqiqat in sti - tutlarının istiqamət lə rin də, dövrün elmi paradiqmalarının işlənməsi üçün «yeni nəfəsə» ehtiyac var. Siz təhsilinizi başa vur- duqdan sonra bunları etmək üçün Vətənə üz tutacaqsınızmı? – Bəli, mənim orada təhsil müddətimi başa vurmağıma çox vaxt qalmayıb, il ya - rıma, iki ilə doktoranturanı bitirirəm. Bitirənə qədər də bir neçə elmi işlərim çıxacaq. Əlbəttə ki, mən müasir kimya və müasir texnologiya ilə orada tanış olmuşam. Əgər ölkəmdə müasir laboratoriya yaradılsa, məmnuniyyətlə gələrəm. Dönüb, Azər bay - canda kimyanın inkişafı üçün əlimdən gələni edərəm.
– Bəli, təhsil elə bir dəyərdir ki, onun insanın formalaşmasında çox böyük rolu var. Məsələn, çoxu təhsilə dırnaqarası bir iş, diplom almaq üçün vasitə kimi baxır. Biz azərbaycanlı tələbə kimi ora getmişdik. Hesab edirəm ki, kimya biliklərimiz də nor- mal idi. Amma həmin universitetlər bizim biliklərimizi inkişaf etdirdilər, bizi for ma - laşdırdılar. Məsələn, biz burda elmin müəyyən bir hissəsini bilir və öyrənirdik. Amma orada müasir kimya və texnologiya ilə məşğul olduq. Kimya da daxil olmaqla hər hansı bir sahə ilə dərindən məşğul olduqca, daha fərqli həyat formalaşır.
/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 70 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 nüfuzları ilə seçilməlidirlərmi? Elmin birləşdirici key fiy yəti barədə nə deyə bilərdiniz? – Bəli, məsələn, təbiət elmlərinə yiyələnən bir insan həm də siyasətdən baş çıxarmalıdır. Mə sələn, bizim ofisə demək olar ki, bütün ölkələrdən insanlar gəlir. Avropa öl kə lə rindən, Çindən, Afrikadan və s. Oturub söhbət edirik. Gərək ölkənin coğrafiyasını, tarixini, iqtisadiyyatını yaxşı biləsən ki, dolğun söhbət də apara biləsən. Çünki suallar verirlər. Məsələn, ötən ilin oktyabr ayında Azərbaycanda «Yusif Məmmədəliyev» kon fransı keçirildi. Vaqif Abbasov məni və mənimlə işləyən professoru bu konfransa dəvət etdi. O, tərəddüdsüz dəvəti qəbul etdi və dedi ki, gedib Azər - baycanı görmək istəyir. Azərbaycandan o qədər danışmışam ki, onlarda ölkəmiz haq - qında böyük maraq yaranıb. – Bəzən deyirlər ki, Çindən, Ya poniyadan olan tələbələr, eyni zamanda İn gil tərənin bir çox adlı-sanlı orta mək təblərinin məzunları fərd olaraq daha qabiliyyətlidirlər. Bu belədirmi? Məsələn, siz öz nümunənizdə biliklərinizi çinli və yaponla müqayisə edə bilərsinizmi? – Sizə deyim ki, bizim ölkədən gələn tələbələr biliklərinə görə çox ölkənin və - təndaşları, həmçinin çinlilərdən və yaponlar- dan geri qalmırlar. Sadəcə, şərait fərqimiz olub. Çində bilirsiniz necədir? Mən orada olimpiyaçı gənclərlə görüşdüm. 4-cü sinifdən sonra şagirdlər arasında seçim başlanır. Bizdə idman komplekslərinə geniş yer verildiyi kimi orada da hər şəhərdə elm kompleksləri var. Tələbələr xaricdə təhsil almaq üçün həmin mərkəzlərdən seçilirlər. Mən İmperi- alda doktoranturanın tələbəsi olduğum üçün assistent kimi dərs də keçirəm. Labora- toriyalarda mənim tələbələrim olur. Məsələn, 40 tələbənin siyahısına baxıram, onlardan 30 nəfəri çinli, koreyalı və yapondur. Bir ya iki ingilis və fransız görərsiniz. Çinlilər, ko - reyalılar və yaponlar Avropada təhsil alıb, qayıdırlar öz ölkələrinə. Məqsəd gələcək nəsli elmi yönümdə inkişaf etdirməkdir. – Çox maraqlıdır. Amma biz isə hələlik proqnozlaşdıra bilmirik ki, bizim gənclər təhsillərini başa vurduqdan sonra ölkəyə qayıdacaqlar, yoxsa yox? – Açığı, mən sizə deyim ki, Avropaya gedən gənclərin çoxu ilə söhbət edirəm. Avropada təhsil alan gənclərimizin çoxu Vətənə ayıtmaq istəmir. Onların Azərbaycana qayıtmaq fikirləri yoxdur. Bilirsiniz nəyə görə? Məncə, özünə güvən yoxdur. Həmişə deyirəm, təhsil almağa gəlib qayıtmaq is - təməyən insanlarda özünə güvən yoxdur. İstəyirlər ki, özlərini orada sübut etsinlər. Onların ən əsas qorxuları odur ki, gələrlər Azərbaycana, burada alınmaz və geri qayıda bilməzlər. Açığı, hər yerdə normal işlə təmin olunmaq mümkündür. Buna baxmayaraq, onlar risk edib bura gəlmək istəmirlər.
– Tamamilə doğrudur, dediyiniz kimi bu dövrün tələbatı idi. Götürək Qazaxıstan nü - munəsini. Ötən ilə qədər bu ölkə də bizim ölkəmiz kimi xaricə tələbə göndərirdi. Bu ildən başlayaraq onlar doktoranturaya tə - ləbələr göndərməyə başlayıblar. Dövlət bu 71 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013 istiqamətdə bütün vəsaitlərini doktorantura tələbələrinə ayırır. Bakalavr təhsilini onlar gedib Rusiyada və ya Avropada alır. Amma vəsaitin çoxunu doktorantura tələbələrinə ayırırlar ki, onlar bir mütəxəssis kimi yetişib ölkəyə fayda verə bilsinlər. Sizin də qeyd et- diyiniz kimi, Qazaxıstan artıq öz elmi kom- pleksini yaradıb. Onların məqsədi odur ki, ilkin təhsili orada versinlər, doktorantlar isə Avropada yetişsinlər. Arzuladığım odur ki, Çində olduğu kimi Azərbaycanda da elm komplekslərinə üstünlük verilsin. Bir ölkə inkişaf etmək istəyirsə, ancaq elmə yatırım etməlidir. Vaqif müəllimin bir sözü var: “Fiziki güc tükənəndir, amma elmi güc tükənməzdir”. – Bəli, təbii və fiziki kapital tükənəndir. Bunun insan kapitalına keçməsinin yol la rı axtarılır və çox şadıq ki, Siz də bu yolları ax- taran tədqiqatçılardan biri si niz. Dü şü nür - sünüz ki, inkişafın yeganə yolu insan po tensialının inkişa fı dır? – İnsan potensialı ilə elmi inkişaf etdirib alternativ yollar tapmaq lazımdır. Məsələn, Azərbaycanda Neft-Kimya Prosesləri kimi böyük bir institut var. Sadəcə, bura yatırımlar olmalıdır ki, müasir laboratoriyalar açılsın və biz də gəlib tədqiqatlarımızı aparaq. Mənim işlədiyim sahə Azərbaycan üçün vacib bir sahədir. Təvazökarlıqdan uzaq, mən
lə rik. Hətta biz özümüz də buraya xaricdən tələbə cəlb edə bilərik.
– Mən bir il araşdırma üzrə magistratu- rada oxudum. Magistratura təhsilimin xərc - ləri Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti tə rə findən ödənildi. Keçən ildən etibarən, xa - ric də təhsil üzrə dövlət proqramının bizə ver - diyi imkanlar hesabına təhsilimi davam et dirirəm. Sizin qeyd etdiyiniz dövrün tələbi çox hörmətli cənab prezident İlham Əliyev tərəfindən dəstəkləndi və Azərbaycan və - təndaşlarının xaricdə təhsil alması üçün proq - ram qəbul olundu. Bu bizə şərait yaratdı ki, Avropa mühitini görək, biliklərə yiyələnək və Azərbaycana qayıdanda bunu tətbiq edək.
– Əlbəttə, bu böyük dəstəkdir. Bir kimyaçı kimi dövlət mənim təhsilimə böyük vəsait ayırır. Mən bu etimadı doğ rult -
şirkətdə işlə təmin olunsam, şübhəsiz ki, dövlətim və xalqım üçün əlimdən gələni edəcəyəm.
– Həqiqətən, belədir. Hər bir ölkənin inkişaf yolu elmdən keçir. Dövlətimiz və onun çox hörmətli prezidenti İlham Əliyev cənablarının elmə çox böyük önəm və dəstək verməsi də ölkəmizin sürətli və dinamik inkişafını təmin etmək istəyi ilə bağlıdır.
Söhbəti apardı: Yüklə 13,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|