Alisher Navoiy Nizomiddin Mir Alisher Taxallus

Tarix va iqtisodga oid asarlari 

«Tarixi muluki Ajam»

 (

«Ajam shohlari tarixi»

,1488) qisqa tarix bo’lib, Eron shohlari xronikasi 

bayon qilingan 

«Tarixi Tabariy»

, 

«Shohnoma»

 asarlarini mantiqan to’ldiradi, ulardagi faktlarni 

izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh Kayumarsdan sosoniylarning so’nggi vakili Yazdi 

Shahriyorgacha bo’lgan shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi. 

«Tarixi anbiyo va hukamo»

 (

«Payg`ambarlar va hakimlar tarixi»

, 1485—1498) asarining 

birinchi bo’limida 

«Qissasul-anbiyo»lar

 an’analarini davom ettirib, Odam alayhis-salomdan 

Nuh, Iso, Muso, Ya’qub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi payg’ambarlar tarixiga oid qissalar 

keltiradi. Navoiy Luqmoni hakimga ham anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning 

«Hukamo 

zikrida»

 deb nomlangan ikkinchi bo’limida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand 

hakimlar Fishog’urs, Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, 

Buzurgmehr haqida ibratli hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri 

qisqa satrlarda talqin qilinadi. 

«Vaqfiya»

 (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan foydalanish, vaqf 

mulki va mablag’i evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu yo’nalishda madrasa va 

xonaqohlarda o’rnatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. Navoiy o’z ixtiyoridagi mablag’lar 

hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-madaniy binolar va bog’larni sanab o’tdi. Asar 

Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlarini o’rganish uchun ham muhim hujjatli manbadir. 

Tarix va iqtisodiy yo’nalishdagi asarlari N.Veselovskiy, Yakubovskiy, Ya.G’ulomov, 

V.Zohidov, B.Ahmedov kabi olimlar tomonidan o’rganilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Navoiy Muborak dastxat 

---

Arab va fors tillaridagi asarlari. Alisher Navoiy fors tilida yozgan she’rlari asosida 

«Devoni 

Foniy»

 tuzilgan bo’lib, uning muqaddimasida 

«Sittai zaruriya»

 (

«Olti zarurat»

) va 

«Fusuli 

arbaa»

 (

«To`rt fasl»

) forsiy qasidalari majmualari berilgan. 

«Sittai zaruriya»

 to’plamidagi 

qasidalar 

«Ruhul-quds»

 (

«Muqaddas ruh»

), 

«Aynul-hayot»

 (

«Hayot chashmasi»

), 

«Tuhfatul-

afkor»

 (

«Fikrlar tuhfasi»

), 

«Qutul-qulub»

 (

«Qalbdar g`izosi»

), 

«Minhojun-najot»

 (

«Qutilish 

yo`li»

), 

«Nasimul-xuld»

 (

«Jannat nasimi»

) kabi nomlar bilan ataladi. Ular Xoqoniy, Dehlaviy, 

Salmon Sovajiy, Abdurahmon Jomiy asarlari ruhida, ularga falsafiy-mantiqiy javob tarzida 

yozilgan. 

«Fusuli arbaa»da

 Sulton Husayn Boyqaro madhidan so’ng 

«Bahor»

, 

«Saraton»

, 

«Xazon»

 (

«Kuz»

) va 

«Day»

 (

«Qish»

) vasfidan iborat. Muammo janri qoidalariga bag’ishlangan 

«Mufradot»

 (1485) fors tilidagi ilmiy asarida mumtoz she’riyatdagi bu janrni nazariy jihatdan 

asosladi. Muammo va uni ifodalangan janrlar ruboiy, qit’a, tuyuq, ayrim hollarda g’azal 

munosabatini anglatdi. Muammolarni yechish usullarini o’rgatish barobarida 121 ta misol 

keltirdi. Navoiyning arab tilida 

«Sab'atul-abhur»

 (

«Yetti dengiz»

) nomli diniy-tasavvufiy ruhda 

lug’at xarakteridagi asar yozgani ma’lum. Biroq bu asar nashr etilib, yetarli darajada 

o’rganilmagan. Alisher Navoiyning fors tilidagi merosi Fitrat, H.Sulaymon, N.Mallaev, 

Sh.Shomuhamedov, R.Vohidov, Boltaeva tomonidan o’rganilgan. Navoiy dahosi tufayli 

insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat 

ma’naviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam o’rin oldi. Mustaqil O’zbekistonda 

Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan 

biri va uning markazi, O’zbekiston Davlat mukofoti, O’RFA Til va adabiyot instituti, opera va 

balet akademik teatri, O’zbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa 

yuzlab madaniy-ma’rifiy muassasalar, jamoa xo’jaliklari ulug’ shoir nomi bilan ataladi.