Alisher navoiyning farhod va shirin dostonini 9- sinflarda organilishi
Alisher Navoiyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida ma’lumot
Yüklə 304,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2.Alisher Navoiyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida ma’lumot. Alisher
Navoiy hijriy yil hisobi bilan “o‘n yettinchi ramazon oyi sana 844-tovuq yili” (milodiy hisob bilan 9-fevral 1441-yil) da tug‘ilgan. Uning tavallud topgan joyi Bog‘i Davlatxon deb atalib, Xuroson davlatining yirik shahri Hirot atrofida edi.
8 Тўxлиев Б.Адабиёт ўқитиш методикаси. –T.2010,111-115-б. 20
Alisherning otasi G‘iyosiddin Muhammad “Kichina Bahodir”, “Kichkina baxshi” laqablari bilan mashhur edi. U Hirotning Chig‘atoy ulusidan bo‘lib,temuriylar saroyida e’tiborli shaxslardan, “o‘z davrining mashhurlaridan va Chig‘atoy elining qahramonlaridan edi”. U “bisyor saodatmand va nek niyatli inson bo‘lib, tabiatida juda katta odamiylik xususiyati mavjud edi”. Alisherning onasi Kobulning amirzodalaridan Shayx Abu Said Changning qizi bo‘lgan.
Alisherning oilada nechanchi farzand ekanligi aniq emas. Har holda uning o‘zi akasi ham bo‘lgani haqida xabar beradi. Darveshali ismli ukasi bo‘lgani esa ma’lum.
Alisherning bolaligidanoq zehni o‘tkirligi, ziyrakligi, xushfahmligi bilan o`z tengdoshlari ichida ajralib turar edi Uning tarbiyasida muhitning, ota va ona, qarindosh-urug‘larning roli katta bo‘ldi.
Xususan, G‘iyosiddin o‘z o‘g‘li tarbiyasiga alohida ahamiyat bergan. Bu haqda Davlatshoh: “U o‘z farzandini turli fazilatlar bilan bezash uchun oily himmatining borini sarf qildi va u buzrugvorning harakati bekor ketmadi, buning natijasida uning o‘g‘li izzat va kattalik taxtiga o‘tirdi …”, - deb yozadi.
Alisherda uch-to`rt yoshga kirgandayoq she’r eshitishga, she’r o‘qish va yodlashga qiziqish paydo bo‘la boshlagan. U keyinroq bu vaqtlarni shunday eslaydi: “… uch yosh bila to‘rt yoshning orasida erdim, azizlar o‘qumoq taklifi qilib ba’zi hayrat izhor qilurlar erdi …”. Azizlarni hayratga solgan bayt Amir Qosim Anvorning Alisher yod o‘qib bergan quyidagi matlai edi:
Rindemu oshiqemu chahon so‘zu choma chok,
Bo davlati g‘ami tu zi fikri chahon chi bok. Alisherning bolaligidan poeziyaga bunchalik muhabbat qo‘yganligining yana bir muhim boisi ─ u o‘sib, tarbiyalangan oila a’zolari adabiyotga, she’riyatga juda qiziqqan kishilar bo‘lganligidir. Alisher kamol topayotgan xonadonda she’riyat muhlislari tez-tez yig‘ilib turar va she’rxonliklar, g‘azalxonliklar bo‘lar edi.
O‘sha davr odatiga ko‘ra hamda yosh Alisherning kitobga havasi kuchliligini nazarda tutib, uni to‘rt yoshdan sal o‘tganda maktabga beradilar. Alisher maktabda bo‘lajak podshoh Husayn Boyqaro bilan birga o‘qiydi va tarbiyalaydi. 21
Xondamirning yozganidek, Alisher “… oz vaqt ichida tengdosh va sheriklaridan ilgarilab ketadi. Nozik tab’ining soflik va sog‘lomlik ovozasi olamga yoyiladi va muborak fikrining dalilligi haqida so‘zlar xalq orasida og‘izdan – og‘izga ko‘chib yuradi”.
Shohruhning o‘limi (1447) temuriy shahzodalar o‘rtasidagi o‘zaro kurashlarga yo‘l ochadi. Xuroson va uning markazi Hirot tartibsizliklar va qirg‘inlar o‘chog‘iga aylanadi. Xalq bu “ro‘zgor havodisi fitnasi” bardosh berolmay, shaharni tashlab keta boshlaydi. Bular ichida G‘iyosiddin Kichkina oilasi ham bo‘lib, ularning karvoni Iroq tomon yo‘l oladi. Taft qishlog‘iga kelganda, ular dam olish uchun to‘xtaydilar va yosh Alisher tasodifan o‘z davrining yirik tarixchisi, mashhur “Zafarnoma” asarining muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi va o‘zining ziyrakligi, berilgan savollarga biyron – biyron javob berishi bilan keksa olim diqqatini o‘ziga tortadi.
Alisherning oilasi besh yillik darbadarlikdan so‘ng “vatan muhabbati” talabiga muvofiq, Yazd cho‘li orqali Xurosonga qarab yo‘lga chiqadi. Xondamir hikoya qilishicha, yo‘lda shunday bir hodisa yuz beradi. Bu vaqtda hali yosh bola bo‘lgan Alisherni yo‘l charchog‘i va uyqu yengib, ot ustidan yerga qulab, tushib qoladi. Ertalab quyosh chiqqanida u uyqudan uyg‘onib qarasa, poyonsiz sahroda bir o‘zi oti bilan qolibdi. U darrov Xuroson yo‘lini topib ilgarilab ketadi va omon – eson ota-onasi yoniga boradi.
“Lison ut-tayr” dostonida shoir o‘zining o‘quvchilik yillarini tasvirlar ekan, Shayx Sa’diyning “Guliston” va “Bo‘ston” asarlarini, ayniqsa, Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostonini berilib o‘qiganini ta’kidlaydi.
“Mantiq ut-tayr” asari chuqur falsafiy mazmunga ega bo‘lib, shoir o‘zining so‘fiyona dunyoqarashini qushlarning o‘zaro suhbat va sayohatlari tasviri orqali g‘oyat sodda va tasavvufga xos majoziy usulda ifoda etgan edi. Asar yosh bola tasavvurini chalg‘itib yuboradi, u o‘zini hamma narsadan chetga tortib, yolg‘izlikni yoqtiradigan bo‘lib qoladi:
Dahri bema’ni elidin qochqomen. 22
Bu voqeadan xabardor bo‘lib qolgan Alisherning ota-onasi kitobining o‘g‘illariga salbiy ta’sirini ko‘rib tahlikaga tushadilar va kitobni yashirib, uning nomini ham atamaslikni buyuradilar:
Yoshurun takror etar erdim mudom.
Ondin o‘zga so‘zga maylim oz edi,
Qush tili birla ko‘ngul hamroz edi. Alisherning bu vaqtda 10-11 yoshlarda ekanini ko‘zda tutsak, 4-5 ming misradan iborat katta bir asarni yod olishi uning o‘tkir qobilyatini ko‘rsatuvchi favqulodda bir hodisa edi.
Shoir birinchi tartib bergan devoni “Badoe ul-bidoya”, keyinroq tuzgan “Xazoyin ul-maoni” devoniga yozgan debochalarida va “Munshoat”ga kirgan xatlaridan birida kichik yoshda o‘zining “she’rning parishon savdosiga giriftor” bo‘lganini va “tufuliyat zamonida” ko‘nglining “nazmning parokanda vasvosig‘a mashg‘ul va sheftavor” bo‘lganini ta’kidlab, “sig‘ari sinda” aytilgan ab’yotlari haqida fikr yuritadi va “G‘aroyib us-sig‘ar” devoniga “yetti-sakkiz yoshtin yigirma yoshqacha” bitilgan g‘azallari to‘planganini bildiridi.
Xondamirning xabar berishiga ko‘ra, Alisher Navoiy yigitlik yillaridayoq, Lutfiyning yuqori bahosi va tahsiniga sazovor bo‘lgan.
Orazin yopqoch, ko‘zimdin sochilur har lahza yosh,
Bo‘ylakim, paydo bo`lur yulduz nihon bo‘lg‘och quyosh, ─ Matlai bilan boshlanadigan g‘azali shu davr, ya’ni o‘n besh, o‘n olti yoshlaridagi shoir ijodining mahsuli bo‘lib, u Xondamirning yozishiga qaraganda, Alisherning “yoshlari endigina to‘lib, yigitlik davri boshlangan” paytlarida yaratilgan. 9
Alisher Navoiy 1464-yilda Hirotga qaytadi. Shoir otasidan qolgan meros bilan yashashga, adabiy va madaniy markazlardan biri hisoblangan ona shahrida ijodiy ish bilan shug‘ullanishga umid bog‘laydi. Hirotga kelgan dastlabki kunlaridayoq Abdurahmon Jomiy bilan shaxsan uchrashib, u bilan yaqindan tanishish Alisher Navoiy uchun bir umrga katta ahamiyat kasb etib qoldi. Navoiyshunoslikda bu
9 Ўзбек адабиёти тарихи. –Т. 1978, 40-46-бет. 23
uchrashuv haqida turlicha fikrlar mavjud. Ayrim navoiyshunos olimlar Husayn Boyqaro davrida Hirot madaniy markaz bo‘lib, ko‘zga ko‘ringan olim va fozillar shu shaharga to‘plangan ekan, bu ikki daho uchrashuvi ham shu vaqtlarga to‘g‘ri kelsa kerak, degan fikrni bildiradilar.
Alisherning tahsili uchun Samarqandni tanlashi bejiz emas edi. Samarqand Hirotdan keyin ikkinchi ilmiy-madaniy markaz sifatida Ulug‘bek davrida olim va shoirlar, maktab va madrasalari bilan shuhrat qozongan edi. Bu yerga ilm o‘rganish uchun mamlakatning har chekkalaridan tolibi ilmlar kelib turar edi.
Alisher Navoiy Samarqandda yashagan dastlabki kunlarida faqirona hayot kechirdi. U moddiy qiyinchilikda yashasa-da, Samarqand madrasalariga qatnadi, ilm-fan, adabiyot va san’at ahli bilan do‘stlashdi, ular orasida tez orada e’tiborli kishilarga aylandi. She’rlari Xurosonda shuhrat tutgan Alisher Navoiy ko‘p o‘tmay, asli Xurosonlik bo‘lgan Ahmad Hojibekning diqqatini o‘ziga tortadi. Ahmad Hojibek Samarqandda katta obro‘ga ega bo‘lib, Ulug‘bekning madaniyat sohasidagi an’anasini ma’lum darajada davom ettirgan, olim va fozillarni qadrlab, madrasa va maktablar qurilishiga ahamiyat bergan, ilm ahliga homiylik qilgan. Ahmad Hojibek Alisherni ham o‘z homiysiga olib, unga ilm olish va yashash uchun sharoit yaratib beradi,moddiy jihatdan yordam ko‘rsatib turadi.
Bu davrda Samarqandda mashhur olim, yirik qonunshunos va arabshunos Xoja Fayzulloh Abdullays yashar edi. Alisher Navoiy shu olimning madrasasida tahsil ko‘rib, “fiqh” ilmidan dars oladi, uning xonaqosi hujralaridan birida yashaydi. Alisher Navoiyning Samarqanddagi hayoti g‘oyat mazmunli bo‘ldi. Shoir bilan birga Samarqandda“muammoda Samarqand ahli ani Mavlono Sharafiddin Yazdiy muqobalasida mazkur” qiladigan Mavlono Uloiy Shoshiy, Ulug‘bek Mirzo madrasasining mudarrisi Xoja Xurd, Ulug‘bek Mirzo bila hamsabaq va musohib bo‘lgan Mavlono Muhammad Olim, har kuni besh yuz baytni osonlik bilan bituvchi “sari’ul-qalam kotib” Mavlono Soyiliy, muzika ustasi Darvesh Ahmad Samarqandiy, talantli shoir Mirzobek, andijonlik shoirlardan Yusufshoh Safoiy va boshqa ko‘p shoir va san’atkorlar ham istiqomat qilar edilar. Shoir o‘zining 24
samarqandlik ijodkor do‘stlari bilan fors-tojik va turkiy shoirlarning asarlarini sinchiklab o‘rganadi, ular yuzasidan bo‘lgan bahslarda qatnashadi.
Navoiy Samarqandda ekan, Xurosonning ahvoli hamon yomon, Abdusaid xalqni har tomonlama ezmoqda edi. Navoiy Xurosonning bu davrdagi ahvoliga baho berar ekan: “Sulton Abusaid Mirzo zamonidakim, Xuroson ahli Samarqand ahliga asir erdilar va har nav zulm va taaddiki, alardin voqe bo‘lsa, bu asirlar (Hirot aholisi) mute va farmonpazir”, - deb yozadi.
Avoiyning xalqparvarlik va odillik kabi fazilatlarini bilgan ko‘pchilik omma uning vazir sifatida ko‘tarilishidan juda mamnun edi, ilm va san’at ahllari uni sharaflar va shoirlar Amir Alisherning muhr bosgan kuniga atab “tarix”lar bitgan edi.
shu narsa seziladiki, bu davrda Navoiy katta huquqlarga ega bo‘lgan. U davlat ishining deyarli hamma sohasiga aralashar, eng murakkab va muhim masalalarni ham o‘zi hal qila olar edi. Navoiy kechani kecha, kunduzni kunduz demay ishlar, o‘zining shaxsiy, hatto ijodiy ishlarini ham ikkinchi planga surib qo‘yishga majbur bo‘lgan edi. O‘z vazirlik yillari haqida shoir “Hayrat ul-abror”da:
Kim bor edi boshima ko‘p mehnatim,
Yo‘q edi bosh qoshig‘ali fursatim, ─ deb yozadi. Bunda ayniqsa, mazlumlarning arz-dodini eshitish, ularga yordam berish, hojatini chiqarish, zolimlarning qo‘lini zulmdan tiyish eng ko‘p vaqtni olar, shikoyat bilan keluvchilarning esa son-sanog‘i, oxiri yo‘q edi. Arz qilgan masalalar bitta Navoiyning o`zi hal etishi mumkin bo‘lmagan ijtimoiy-siyosiy xarakterdagi masalalar ham ediki, shoir ularni “butmagi aql oldida imkon emas”, deb ta’riflaydi. Navoiy davlat ishlarini nihoyatda halollik bilan, faqat xalq va davlat manfaatlarini ko‘zlab, insof va adolat asosida olib borishga intiladi.
Hirotning o‘sha davrdagi shuhratini dunyoga yoygan binolardan biri Navoiy qurdirgan “Ixlosiya” madrasasi bo‘ldi. Shu madrasaning janubida “Xalosiya” nomli katta xonaqoh barpo etildi. Madrasaning g‘arbida “Shifoiya” nomli bino qurilib, bu yerda mashhur tabiblar to‘plandi. Madrasaning g‘arbida yana katta
25
Masjidi jome, masjid yonida bir gumbaz ham qurilgan. Bu gumbazga “Dorul - xuffoz”(“Qorilar uyi”) deb nom berilgan. Navoiy kutubxonasida 70 dan ortiq xushxat kotib va naqqosh xat ko‘chirish, kitoblarga ziynat berish bilan shug‘ullangan. Bulardan tashqari, Navoiy Hirotning ichida “Nizomiya”, Marvda “Xusraviya” nomli madrasalar qurdirgan. Hirot va boshqa shaharlarda yana 10 dan ortiq xonaqoh, 20 dan ortiq masjid qurilgan. Navoiyning qurilish ishlari butun Xuroson va uning shaharlarida olib boriladi. Navoiy ixtiyoridagi mablag‘lar hisobiga qurilgan binolarning soni ba’zi manbalarda uch yuzdan ortiq deb, ba‘zi manbalarda to‘rt yuzga yaqin deb ko‘rsatiladi.
Navoiy mamlakat uchun qancha ko‘p qayg‘urmasin, uning qilayotgan ishlarini shoh bora – bora kam qo‘llab – quvvatlaydigan, fitna va bo‘xtonlarga ishonadigan bo‘lib qoladi. “Tazkirat ush-shuaro” muallifining xabar berishiga ko‘ra, haqiqatdan ham Navoiy ma’lum bir vaqtdan keyin Sultonning o‘zidan ayniganing, shoirga qarshi uyushtirilgan yolg‘on – yashiriq ig‘volar ta’siriga tushganining guvohi bo‘ladi va tezroq davlat ishidan ketish taraddudiga tushadi. Binobarin, Husayn Boyqaro atrofida to‘planib olgan fisqu – fujurchi amaldorlar ham o‘z mavqeini mustahkamlash uchun kurashni kuchaytirib, Navoiyni saroydan chetlashtirish payiga tushgan edilar.
Alisher Navoiy davlat arbobi sifatida o‘z davri ziyolilarini, olim va san’atkorlarini, rassom va muhandislarini, xattot va shoirlarni o‘z atrofiga tortdi. Hirot adabiy muhitidagi eng mashhur va hammaga manzur kishi, zabardast shoir va olim Abdurahmon Jomiy edi. Navoiy Jomiyni garchi yigitlik davridan boshlab tanisa ham, lekin ular orasidagi eng yaqin munosabatlar shu davrda o‘rnatildi. Navoiy undan faqat adabiy va ilmiy jihatdangina maslahat olmay balki vazirlik lavozimi taqozosi biln davlat ishlarid, siyosiy va ijtimoiy faoliyatda ham maslahatlar olib turardi. 1476 – 1477-yillar orasida esa u Jomiyni o‘ziga pir sifatida tanlagan edi.
Bu davr Hirot madaniy hayotida Shayxim Suhayliy, Atoulloh Mahmud Husayn, Husayn Jaloyir, Muhammad Solih Ahliy, Ohiy, Osafiy, Hiloliy, Binoiy, Xotifiy, Mir Husayn Muammoiy, Sayfi Buxoriy, Abdullohiy, Mulla Muhammad 26
Badahshiy, Yusuf Badeiy kabi o‘z davrida ko‘zga ko‘ringan va devon tartib etgan o‘nlab shoirlar; Mirxond va Xondamir kabi tarixnavislar, Sulton Ali Mashhadiy, Mirali va Abdujamil kabi usta xattotlar, qilqalam rassom va go‘zal miniaturalar sohibi Behzod, Shoh Muzaffar, Mahmud Muzahhib, mohir sozanda va musiqachilardan Xoja Yusuf Burhon, Mavlono Alishoh, Xoja Abdulloh Marvarid, Shayxi Noyi, Qulmuhammad Udiy, Mirmurtoz, Husayn Udiy, Shohquli G‘ijjakiylar, talaygina hofizlar yashar va ijod etar edilar. 10
1500-yil dekabrining oxirlarida Husayn Boyqaro Astrobod yurishidan qaytar edi. An’anaga ko`ra, saroyning barcha e’tiborli kishilari shohni kutib olishga yo‘la chiqadilar. Ular orasida Navoiy ham bor edi. Sog‘lig‘i juda yomonlashganiga qaramay, shoir saardan qaytgan sulton huzuriga yetib keldi va hamrohlari yordamida uning ko‘ksiga bosh qo‘yib, hushidan ketadi. Shu ahvolda yarim tunda uni uyga olib keladilar. Ertasiga mashhur tabiblar maslahatga to‘planib, qon olmoqqa qaror beradilar. Ammo buning foydasi bo‘lmaydi. Uch kun hushsiz yotgan Alisher Navoiy 1501-yilning 3-yanvarida vafot etadi. Butun xalq: shohdan gadogacha, olimdan cho‘pongacha, shoirdan dehqongacha ulug‘ farzandining o‘limiga qayg‘u va iztirob bilan motam tutadi.
Yüklə 304,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|