Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏDƏBİYYAT
- SUMMARY CURRENT STATE OF ENDEMIC AND RARE PLANT SPECIES OF SOME AREAS OF GEDEBEY REGION
|
Diaqram. Tədqiqat ərazisində yayılmış bitki növlərinin həyat formalarına görə tədqiqi.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Tədqiqat ərazisində eyni zamanda bir çox nadir və endemik bitki növləri də mövcuddur. Belə ki, burada Qafqazın 20 endemik bitki növü; Azərbaycanın isə 2 endemiki və 2 nadir bitki növü yayılmışdır [3].
Qafqaz endemikləri: •
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Azərbaycan endemikləri: •
Rosa nisami Sosn. •
Scutellaria karjagini Grossh. Azərbaycanın nadir bitkiləri: •
•
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Scutellaria orientalis L.
Azərbaycan florası üçün vacib sayilan endemik və nadir bitki növlərinin tədqiqat ərazisində antropogen amillərdən qorunması sahəsində bir sıra tədbirlər planı işlənib hazırlanmışdır. Belə ki, bitki növlərinin yayılma yerləri müəyyən olunmuş, onların qorunması məqsədilə növün ekoloji şəraitinə uyğun olaraq yeni yayılma yerlərinə köçürülməsi, daha sonra tikinti işləri bitdikdən sonra əvvəlki yayılma yerlərinə bərpa edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
1.
Флора Азербайджана. Баку, Изд. АН Азерб. ССР, т. I-VIII, 1950-1961. 2.
Hacıyev V.C. Azərbaycanın yüksəkdağlıq bitkiliyinin ekosistemi Bakı: Təhsil, 2004, 130 s. 3.
Azərbaycan SSR-nin Qırmızı Kitabı. Bakı: İşıq, 1989, 541 s. 4.
Зернов А.С. Растения Российского Западного Кавказа. Полевой атлас. Москва, Товарищество научных изданий КМК, 2010, 448 с. 5.
Berlin, 2011, 753 p. 6.
Гаджиев В.Д., Алиев Д.А., Кулиев В.Ш., Вагабов З.В. Высокогорная растительность Малого Кавказа (в пределах Азербайджана). Баку, Изд-во «Элм», 1990, 211 стр. 7.
8.
Полевая геоботаника: под редакцией Лавренко Е.М., А.А. Корчагина, М., Изд.: АН СССР, 1960, т. II, с. 83-86. 9.
Серебряков И.Г. Жизненные формы высших растений и их изучение. // В кн.: «Полевая геоботаника», Изд.: АН СССР, М.-Л., 1964, т. 3, с. 146-205. 10.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
SUMMARY CURRENT STATE OF ENDEMIC AND RARE PLANT SPECIES OF SOME AREAS OF GEDEBEY REGION
Garakhani P.Kh, Karimov V.N., Dadashova A.G. Azerbaijan National Academy of Sciences, Institute of Botany
Current state of endemic and rare plant species grown within the area of construction of the pipeline and a new plant (in Soyudlu and Arikhdam Villages) according the project being carried out by the Azerbaijan International Mining Company (AIMC) to win gold and copper in Gedebey region have been given in the article.
Key words: endemic, rare, family, genus, species РЕЗЮМЕ СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ЭНДЕМИЧНЫХ И РЕДКИХ ВИДОВ РАСТЕНИЙ НЕКОТОРЫХ ОБЛАСТЕЙ КЕДАБЕКСКОГО РАЙОНА
Гарахани П.Х., Керимов В.Н., Дадашева А.Г. Азербайджанская Национальная Академия Наук, Институт Ботаники
В статье рассматривается современное состояние эндемичных и редких видов растений, произрастающих в зоне строительства трубопровода и нового завода (селения Сеюдлу и Арыхдам), проводимого по проекту компании Azerbaijan International Mining Company (AIMC) с целью добычи золота и меди в Кедабекском районе.
Ключевые слова: эндемик, редкие, семейство, род, виды
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
UOT 581
OLAN NÖVLƏRİN ÖYRƏNİLMƏSİ TARIXİ
Qənbərov D. Naxçıvan Dövlət Universiteti
tədqiqatçıların işləri araşdırılmışdır. Bu da onlara istinad etməklə, bundan sonra aparacağımız tədqiqatların istiqamətini düzgün müəyyənləşdirməyə imkan verəcəkdir. Ədəbiyyat məlumatlarına görə region ərazisində Astragalus L. cinsi çoxnövlü cinslər sırasına daxildir. Həmin növlərin əksəriyyəti aztapılan, nadir, endemik və xalq təsərrüfatı əhəmiyyətli bitkilərdir. Açar sözlər: Bitkilik, flora, cins, növ, gəvən, təsnifat, ekosistem, fitosenoz
Özünəməxsus zəngin floraya malik bitki örtüyü olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi yaranması və formalaşması baxımından ən qədim regionlardan biri hesab edilir. Ərazinin geoloji keçmişini araşdırdıqda, burada tropik meşələrin mövcud olduğu aydınlaşır. Lakin sonradan kəskin iqlim dəyişgənliyi, eyni zamanda qitələrin yerdəyişməsi və digər geoloji proseslər nəticəsində burada müasir torpaq-iqlim və ona uyğun flora biomüxtəlifliyi yaranmışdır. Ona görə də Naxçıvan MR-in müasir ərazisi özünün genezisi və coğrafi mövqeyi ilə Cənubi Qafqazda mühüm yer tutur. Belə bir özünəməxsusluq onun milyon illər davam edən tarixi- təkamül prosesi gedişində formalaşan təbii-tarixi, fiziki-coğrafi şəraiti, geoloji, geomorfoloji qruluşu, torpaq-iqlim xüsusiyyətləri, ekoloji və antropogen amillərin kompleks təsiri ilə sıx əlaqədardır. Təbii sərvətlər içərisində bitkilər aləmi özünün ekosistemdə tutduğu mövqeyi və qida zəncirinin başlanğıcı olduğuna görə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur ki, hər bir ölkənin sosial-iqtisadi məsələlərinin həllində bitkilər aləmindən səmərəli istifadə, onların mühafizəsi üzərində dövlət nəzarəti, nadir növlərin müəyyən edilməsi və qorunması kimi bir sıra kompleks vəzifələrin yerinə yetirilməsi durur. Regionun ərazisində floranin əmələ gəlməsi və formalaşması prosesi ilə bir sıra görkəmli alimlər tədqiqat işləri aparmışlar. Ərazi florasının tam halda tədqiqi ilk dəfə olaraq Ə.Ş. İbrahimov tərəfindən aparılmış və hərtərəfli təhlil olunmuşdur. 1980-cu ildə Ə.Ş. İbrahimov “Naxçıvan MR-in yüksək dağ bitkiliyi və onun xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti” mövzusunda apardığı dissertasiya işində bölgənin subalp və alp zonasında yayılmış Astragalus L. cinsinə aid 31 gəvən növü tədqiq etmişdir. Həmin növlərin 2-si (A. aureus Willd., A. glycyphylloides DC.) ərazi üçün yeni növ kimi qeyd edilmişdir. O, 1982-2005-ci illərdə isə “Naxçıvan MR-in bitkiliyi, onun məhsuldarlığı və botaniki-coğrafi rayonlaşdırılması” mövzusundakı doktorluq dissertasiya işində ərazinin florasında Fabaceae Lindl. fəsiləsinin 95 cins və 300-dən artıq növlə təmsil olunduğunu bildirmişdir. Ən çox növü olan Astragalus L. - gəvən cinsi 88 növlə fərqlənmişdir. Fəsilənin nümayəndələri son taksonomik nomenklaturaya əsasən 2 cıns arasında bölünmüşdür. Onlardan 16-sı Astragalus L. cinsindən yeni yaradılmış Astracantha Podlech cinsinə verilmiş, qalan 72 növü isə Astragalus L. cinsinin AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
özündə saxlanılmışdır. Ə.Ş. İbrahimov hər iki dissertasiya işində Naxçıvan MR bitkiliyinin təsnifatını vermiş, Astragalus L. və Astracantha Podlech cinslərinə aid formasiya sinifləri, formasiya və assosiasiyalar ayırmaqla, geobotaniki istiqamətdə tədqiqatlar aparmışdır. Sonrakı tədqiqatlarında florada aparılmış taksonomik və nomenklatur dəyişiklikləri nəzərə alıb 3 növü digər növlərlə birləşdirərək 85 növlə əvəz etmişdir (15, 16, 17). Naxçıvan MR-in florasının, bitki aləminin hər tərəfli sistematik, biomorfoloji, bioekoloji, fitosenoloji, bitki ehtiyatları, biokimyəvi istiqamətlərdə kompleks tədqiqat işləri aparılmışdır. Ancaq ərazidə Astragalus L. cinsinə aid növlər ayrıca tədqiqat mövzusu olaraq götürülməmiş, elmi əsaslarla, bütövlükdə daha dərin öyrənilməmişdir. Həmçinin məlumdur ki, zaman keçdikcə aparılan tədqiqatların nəticələri köhnəlir, yeni növlər yaranır, yaxud qonşu ölkələrdən bu əraziyə növlər miqrasiya edir. Ona görə də vaxtaşırı onların araşdırılmasına və yeni yaranmış xüsusiyyətlərinin tədqiq olunmasına böyük ehtiyac vardır. Bu cəbəbdən regionda Astragalus L. cinsinə aid növlərin yayılması, növ tərkibinin dəqiqləşdirilmısi, faydalı növlərinin təbii ehtiyatlarının müəyyən edilməsi, təbii-tarixi, ekoloji, antropogen və s. təsirlərdən dəyişilmiş şəraitə uyğun tədqiqatının aparılması, mühafizəsi, səmərəli və davamlı istifadə olunması üçün əməli təkliflərin, tövsiyyələrin işlənib hazırlanması son dərəcə vacib, həm də aktual məsələlərdir. Naxçıvan MR-in müasir florası qədim tarixə malikdir. A.N. Kriştafoviç ali bitkilərin (Telomophyta) inkişafını Tallasofit (dənizlərin florası), Paleofit, Mezofit və Kaynofit olmaqla dörd eraya ayırır. Naxçıvan MR-in florasının və bitki aləminin inkişafı Mezofit və Kaynofit eralarına aid edilir. Mezofit era Neomezofit və Paleomezofit floraların mövcud olduğu Perm, Trias, Yura, Təbaşir dövrlərini, Kaynofit era isə Paleogen, Neogen və dördüncü dövrləri əhatə etmişdir. Regionun kserofit tipli florası tarixi baxımdan Aralıq dənizi, Ön Asiya və İran floraları ilə sıx genetik əlaqədə inkişaf edib formalaşmışdır (18, c. 69). A.A. Qrossheym çoxcildli “Qafqaz florası” küllüyyatının V cildində Astragalus L. cinsinə aid 235 gəvən növü vermişdir (14) . O, həmin növlərin 70-ni Naxçıvan MR-in müxtəlif bölgələrinin: Culfa, Ordubad, Əznəbürd (indiki Çalxanqala) və s. kimi ərazilərinin düzənlik və dağlarında, quru, gilli yamaclarında, yarımsəhralarda, təpələrdə, aşağı və orta dağlıq qurşaqlarda yayılmasını göstərir. “Azərbaycan florası”nın V cildində isə Astragalus L. cinsinə aid 155 gəvən növü verilmişdir. A. Qrossheym, N. Qançarov və M. Popov, N. Qançarov və A. Barisova, həmin növlərin 80-ni Naxçıvan MR-in müxtəlif bölgələrinin düzənlik və dağlarında, quru, gilli yamaclarında, yarımsəhralarda, təpələrdə, aşağı, orta və yüksək dağlıq qurşaqlarda yayılmasını göstərmişlər(14, 19, 20). S.K. Çerepanov «Сосудистые растение России и сопредельных государств» kitabında Naxçıvan MR-in müxtəlif bölgələrində yayılmış Astragalus L. və Astracantha Podlech cinslərinə aid 68 gəvən növ vermişdir (21). 2001-ci ildə T.H. Talıbov “Naxçıvan MR-in flora biomüxtəlifliyi və onun nadir növlərinin qorunması” adlı kitabında Naxçıvan MR ərazisində Astragalus L. cinsinə aid 89 növün yayıldığını qeyq edir (10). Həmin növlərin 3-ü (A. nachitschevanicus Rzazade, A. parodoxus Bunge, A. prilipkoanus Grossh.) nadir növ kimi qeyd edilmişdir. 2003-ci ildə isə “Naxçıvan MR-in flora biomüxtəlifliyinin endemik növləri” adlı məqaləsində Naxçıvan MR-da Astragalus L. cinsinə aid 9, Qafqaz ərazisi üçün isə 10 endem növün adını qeyd etmişdir (11). Həmçinin, həmin məqalədə A. brachypetalus, A. multicaulus və A. johannus növlərinin Azərbaycan florasında rast gəlindiyindən endem növ kimi sayıla bilməməsini qeyd etmişdir. 2008-ci ildə T.H. Talıbov., Ə.Ş. İbrahimov “Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri” kitabında son taksonomik və nomenklatur dəyişikləri, əlavələri nəzərə almaqla Astragalus L. cinsinin 69 və Astracantha Podlech cinsinin isə 16 növünün bölgədə yayıldığını qeyd edirlər (12). 2010-cu ildə T.H. Talıbov və Ə.Ş. İbrahimov nəşr etdirdikləri Naxçıvan Muxtar Respublikasının fundamental “Qırmızı Kitab”ında AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Astracantha Podlech cinsinə aid 3 (A. aurea Podlech, A. karyaginii, A. flavirubens) və Astragalus L. cinsinin isə 6 (A. badamliensis, A. nachitschevicus, A. paradoxus, A. prilipkoanus, A. regelii, A. szovitsii) növü nadir növ kimi qeydə alınmışdır (13). M.Z. Piriyev., F.T. Talıbova 2002-ci ildə “Buynuzmeyvə paxladən və onun təsərrüfat əhəmiyyəti” adlı məqalələrində A. cornutus növünün təsərrüfat əhəmiyyəti haqqında məlumat vermişlər (6, s.16-17). 2003-ci ildə M.Z. Piriyev “Naxçıvan MR-da yem əhəmiyyətinə malik olan Astragalus L. növlərinin öyrənilməsi” adlı məqaləsində A. cicer L., A. viridis Bunge, A. cornutus Pall. və s. növlərin yem əhəmiyyətli olduğunu qeyd etmişdir (7, s. 34-35). 2006-cı ildə M.Z. Piriyev “Naxçıvan MR-in çəmən və otlaqlarının yaşıllaş-dırılmasında paxladən növlərinin istifadə perspektivləri” adlı məqaləsində Naxçıvan MR-da çəmən və otlaqların məhsuldarlığını artırmaq üçün paxladən növlərinin təsərrüfat əhəmiyyəti haqqında məlumat vermişdir (8, s. 66- 68). 2008-ci ildə N.K. Abbasov Naxçıvan Muxtar Respublikasının yay otlaq və biçənəklərində Fabaceae Lindl. fəsiləsinin yem bitkilərini öyrənməsi ilə əlaqədar olararaq Astracantha Podlech və Astragalus L. cinslərinin yem əhəmiyyəti barədə məlumatlar vermişdir (1, s. 75-82). 2009-cu ildə A.H. İsmayılov “Naxçıvan MR-da Gilənçay hövüzəsinin florası, bitkiliyi və onların fitomeliorativ əhəmiyyəti” mövzusunda apardığı dissertasiya işində Astragalus L. cinsinin 48 və Astracantha Podlech cinsinin isə 9 növünü tədqiq edərək, onların müxtəlif bitkilik tiplərinndə yayıldığını qeyd etmişdir (2). 2010-cu ildə F.X. Nəbiyeva “Arid ərazilərin florası və səhralaşma” kitabında Astracantha Podlech cinsinə aid 1, Astragalus L. cinsinin isə 10 növünün Arazboyu düzənliklərdə yayıldığını göstərir (5). 2010-ci ildə N.V. Mövsumova “Naxçıvan MR ərazisinin efemer və efemeroidləri” adlı məqaləsində yarımsəhra bitkilik tipi üçün xarakterik olan yovşanlı-gəngizli-şoranlı assosiasiyasında A. asterias Stev. ex Ledeb. növünün üstünlük təşkil etdiyini qeyd edir (3, s. 75- 82). 2011-ci ildə N.V. Mövsumova., S.C. İbadullayeva “Duzdağ ərazisinin bitkilik tipləri və onların təsnifatı” adlı məqalələrində müxtəlif bitkilik tiplərində Astragalus L. cinsinə aid 6 növün yayıldığını qeyd edirlər (4, s. 67-72). 2011-ci ildə M.M. Seyidov “Şahbuz Dövlət Təbiət Qoruğunun flora və bitkiliyinin ekoloji qiymətləndirilməsi” mövzusunda apardığı dissertasiya işində Astragalus L. və Astracantha Podlech cinslərinə aid 50 gəvən növü tədqiq edərək onları müxtəlif bitkilik tiplərində yayıldığını qeyd etmişdir (9). Beləliklə, aparılan araşdırmalar nəticəcində məlum olmuşdur ki, Naxçıvan MR biomüxtəlifliyində Paxlakimilər fəsiləsinin ən çox növə malik olan Astragalus L. və Astracantha Podlech cinslərinin nümayəndələri regionun bitki örtüyümün formalaşmasında böyük rol oynayırlar. Onlar haqqında ədəbiyyat mənbələrində məlumatlara tez-tez rast gəlinir.
ƏDƏBİYYAT
1. Abbasov N.K. Naxçivan Muxtar Respublikası yay otlaqlarının yem əhəmiyyətli paxladən (Astragalus L.) növləri. Naxçıvan Dövlət Uviversitetinin Elmi Əsərləri, Qeyrət, 2012, s. 75-82 2. İsmayılov A.H. Naxçıvan Muxtar Respublikasında Gilançay hövzəsinin florası, bitkiliyi və onların fitomeliorativ əhəmiyyəti: Biol. elm. sahə. fəls. dok. … dis. avtoref. Bakı, 2009, 22 s. 3. Mövsumova N.V. Naxçıvan MR ərazisinin efemer və efemeroidləri / Azərbaycan Botaniklər Cəmiyyəyinin Elmi Əsərləri, Bakı, 2010, cild I, s. 112-114 AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
4. Mövsumova N.V., İbadullayeva S.C. Duzdağ ərazisinin bitkilik tipləri və onların təsnifatı / AMEA Botanika İnsitutunun Elmi Əsərləri, Bakı, 2011, s. 67-72 5. Nəbiyeva F.X. Arid ərazilərin florası və səhralaşma (Kür-Araz оvalığı, Arazboyu düzənliklər). Naxçıvan: Tusi, 2010, 240 с. 6. Piriyev M.Z.,Talıbova F.T. Buynuzmeyvə paxladən və onun təsərrüfat əhəmiyyəti/ Naxçıvan Dövlət Uviversitetinin Elmi Əsərləri, Qeyrət, 2002, s.16-17 7. Piriyev M.Z. Naxçıvan MR-in çəmən və otlaqlarının yaşıllaşdırılmasında paxladən növlərinin istifadə perspektivləri / Naxçıvan Dövlət Uviversitetinin Elmi Əsərləri, Qeyrət, 2003, s. 34-35 8. Piriyev M.Z. “Naxçıvan MR-da yem əhəmiyyətinə malik olan Astragalus L. növlərinin öyrənilməsi / Naxçıvan Dövlət Uviversitetinin Elmi Əsərləri, Qeyrət, 2006, s. 66-68 9. Seyidov M.M., Salayeva Z.K. Şahbuz Dövlət Təbiət Qoruğu florasının sistematik təhlili // AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. Təbiət və texniki elmlər seriyası, 2008, №4 s.74-79. 10.Talıbov T.H. Naxçıvan MR flora biomüxtəlifliyi və onun nadir növlərinin qorunması (Cormobionta üzrə). Bakı: Elm, 2001, 192 s. 11. Talıbov T.H. Naxçıvan MR-in flora biomüxtəlifliyinin endemik növləri /Naxçıvan Dövlət Uviversitetinin Elmi Əsərləri, Qeyrət, 2003, s. 55-61 12.Talıbov T.H., İbrahimov Ə.Ş. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri (Ali sporlu, çılpaqtoxumlu və örtülütoxumlu bitkilər). Naxçıvan, 2008, 364 s. 13.Talıbov T.H., İbrahimov Ə.Ş. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Qırmızı Kitabı (Ali sporlu, çılpaqtoxumlu və örtülütoxumlu bitkilər). Naxçıvan, 2010, 677 s. 14.Гроссгейм А.А. Флора Кавказа: Т.5. Баку: АзФАН СССР, 1952, 453 с. 15. Ибрагимов А.Ш. Растительность высокогорий Нахчыванской Автономной Республики и ее хозяйственное значение. Автореферат дисс. ... канд. биол. наук. Баку, 1980, 26 с. 16.Ибрагимов А.Ш. Растительность Нахчыванской АР и ее народнохозяйственное значение. Баку: Элм,2005, 230 с. 17.Ибрагимов А.Ш. Растительность Нахчыванской Автономной Республики, ее производительность и ботанико-географическое районирование. Автореферат дисс. ... д-ра биол.наук. Баку, 2007, 44с. 18.Криштафович А. Н. Географическое распределение растительности СССР в третичном периоде / II сессия геогр. съезда, Тез. Док. Сек. Биогеография. Л., 1947, с. 69 19.Флора Азербайджана: Т.5. Баку: Изд. АН. Азерб. ССР, 1954, 579 с. 20.Флора СССР. Т.13, М.-Л.: Изд. АН СССР, 1946, 918 с. 21.Черепанов С.К. Сосудистые растения России и сопредельных государств (в пределах бывшего СССР). С.-Петербург: Мир и семья-95, 1995, 992 с.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|