Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SUMMARY ABOUT GEOGRAPHICAL SPRED OF SOME REPRESENTATIVES OF THE LEGUME FABACEAE LINDL. FAMILY OF THE FLORA OF AZERBAIJAN
- XÜLASƏ AZƏRBAYCAN FLORASININ PAXLALILAR FƏSİLƏSİNİN ( FABACEAE LİNDL.) BƏZİ NÜMAYƏNDƏLƏRİNİN COĞRAFİ YAYILMASI HAQQINDA
- NƏTICƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKIRƏSI
|
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
SUMMARY ABOUT GEOGRAPHICAL SPRED OF SOME REPRESENTATIVES OF THE LEGUME FABACEAE LINDL. FAMILY OF THE FLORA OF AZERBAIJAN
Ahmed-zade F.A., Gasimova G.C. Institute of Botany of the ANAS
Information about the vital forms of (annual, perennial, trees, bushes), bioecology and geographical elements of representatives of the legume Fabaceae Lindl. Family spread in many regions of Azerbaijan, geographical components, useful properties of representatives of Medicago L., Ononis L., Lotus L., Robinia L., Colitea L. genera of the Fabaceae Lindl. Family have been given in the article. Additional spaces of distribution of the species have been ascertained based on analysis of herbarium material.
Key words: vital forms, spreading areas, geographical components, bioecology XÜLASƏ AZƏRBAYCAN FLORASININ PAXLALILAR FƏSİLƏSİNİN (FABACEAE LİNDL.) BƏZİ NÜMAYƏNDƏLƏRİNİN COĞRAFİ YAYILMASI HAQQINDA MƏLUMAT
Əhməd-zadə F.Ə., Qasımova G.C. AMEA Botanika İnstitutu
Məqalədə Fabaceae Lindl. fəsiləsinin Medicago L., Ononis L., Lotus L., Robinia L.,Colitea L. nümayəndələrinin həyati formaları (birillik, çoxillik, ağaclar, kollar), bioekologiyası, coğrafi elementləri, herbari və ədəbiyyat materiallarının araşdırılması zamanı onların Azərbaycanın bir çox rayonlarında yayılması haqqında məlumatlar verilmişdir.
Açar sözlər: həyati formaları, yayılma sahələri, coğrafi elementləri, bioekologiyası
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
UOT 582.001.4
TARIXI Mustafayeva S.C. Azərbaycan MEA Botanika İnstitutu, Bakı, Badamdar şossesi, 40 msitara@mail.ru Təqdim olunan məqalədə Tripleurospermum caucasicum (Willd.) Hayek növünün öyrənilmə tarixi və taksonomik vəziyyətindən bəhs edilir. Açar sözlər: Asteraceae, Anthemideae, Chamaemelum melanolepis, Ch.caucasicum, Ch.karjaginii, Tripleurospermum caucasicum, T. subnivale, T.karjaginii Asteraceae Dumort. – Asterkimilər fəsiləsi ikiləpəli bitkilər içərisində ən böyük fəsilədir. Fəsilənin nümayəndələri yer kürəsinin bütün qitələrində və iqlim zonalarında, xüsusilə də ən çox Şimali Amerikanın mülayim en dairəsində geniş yayılmışlar. Onlara hər yerdə - tundradan ekvatora, dəniz sahillərindən alp qarlarına, faydasız, səmərəsiz qumluqlardan bərəkətli, münbit, məhsuldar qaratorpaqlara kimi rast gəlmək olar. Azərbaycan florasında Asteraceae fəsiləsinin 125 cinsdə cəmləşən 584 növü yayılmışdır [3]. Təqdim olunan məqalə Asteraceae fəsiləsinin Anthemideae Cass.– Antemidiyakimilər tribasına aid olan, keçən əsrin əvvəllərində floramızda Chamaemelum Vis. – Xamemelyum adı ilə tanınan cinsin bir nümayəndəsi olan Chamaemelum melanolepis Boiss. et Buhse – Qarapulcuqlu xamemelyum növünün, hal-hazırda isə Tripleurospermum –Üçqabırğacıq cinsinə aid olub, Tripleurospermum caucasicum (Willd.) Hayek - Qafqaz üçqabırğacığı adlanan növün öyrənilmə tarixinə həsr olunmuşdur.
Tərəfimizdən T.caucasicum Lerik rayonunun Böyük Orant kəndi ətrafından yuxarı və subalp dağ qurşaqlarının (1800 -2200 m dəniz səv. hündürlükdə) müxtəlifotlu çəmənliklərindən yığılmışdır. Burada o, Astragalus hohenacheri Boiss., Papaver orientale L., Cardaria draba (L.) Desv., Fumaria schleicheri Soy.-Willem, Reseda lutea L., Leopoldia caucasica (Griseb.) Losinsk. və s. bitkilərdən ibarət senozda qruplar şəklində rast gəlinir. ALINAN NƏTICƏLƏRIN MÜZAKIRƏSI Elmdə Chamaemelum melanolepis Boiss. et Buhse növü haqqında ilk məlumatlar XIX əsrin ortalarından başlayaraq məlum olmuşdur. Belə ki, 1847-ci ildə İrana səfəri zamanı riqalı botanik F.A.Buze (F.Buhse), ilk dəfə olaraq, Saxend dağlarında (Şax-Yurdunun yanında) Chamaemelum Vis. cinsinə xas, sarğı yarpaqcıqları qara, həmçinin başqa fərqlı əlamətləri olan və əvvəllər təsvir olunmuş başqa növlərdən fərqli bir növ yığmışdır. Bu növ Buassye (E.Boissier) tərəfindən öyrənilmiş və Buze ilə birlikdə təsvir edilərək, Chamaemelum melanolepis Boiss. et Buhse adlandırılmışdır. 1860-cı ildə Buassye və Buzenin “Aufzaehlung”-nin nəşrindən sonra heç bir botanik bu işdə “romaşka”nın yeni növünün təsvirinə fikir verməmiş (1), Buassye isə “Flora orientalis” AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
əsərində onu sərbəst növ kimi yox, Chamaemelum oreades Boiss. (Tripleurospermum oreades (Boiss.) Rech.fil.; Tripleurospermum tchihatchewii (Boiss.) Bornm.) növünün sinonimində işlətmişdir [2]. An.A.Fedorov öz müşahidələri və əsaslı dəlillərinə ğörə Chamaemelum melanolepis novünün sərbəst növ kimi qəbul edilməsi fikrini irəli sürmüşdür. 1937-ci ildə An.A.Fedorov Zəngəzur dağ silsiləsinin qar örtüyündə Ch. melanolepis növünü tapmışdır. Əvvəl onu Ch.oreades növü kimi təyin etmiş, sonra isə aşağıdakı əlamətlərinə görə onun Ch. melanolepis növü olduğunu müəyyən etmişdir: çiçək yatagının konus formalı, sarğı yarpaqcıqlarının qara rənglı və toxumcalarının 2 nöqtəli vəzicikli olması. An.A.Fedorov bu növü burada yığan zaman onun əriyən qar ləkələri yaxınlığında rast gəlindiyini müşahidə etmişdir. Onu müşayət edən növlər Oxyria digyna (L.) Hill., Senecio taraxacifolius (Bieb.) DC.,
möhkəm topaları parlaq ağ çiçəkləri ilə birlikdə bütöv zolaq əmələ gətirmişdilər. Sonralar An.A.Fedorov başqa əməkdaşlarla birlikdə 1944-cü ildə də Alagöz dağının zirvəsində subnival zolaqda da bu bitkini tapmışdır. Burada gecikmiş payıza qədər Ch. melanolepis-in vegetasiyası davam edir, qarın yağmasından və şaxtadan qorxmayaraq bol-bol çiçəkləyir. Hündür dağlardakı həyat tərzinə görə Ch. melanolepis əsil kriofil bitkidir. Çox güman ki, bu növün ekoloji və bioloji xüsusiyyətləri kriofil inkişaf nəticəsində Qafqaz və ön Asiya daglarında ilk dəfə buzlaşmanın və dağların zirvəsində arktik səhra iqliminin xüsusiyyətlərinə oxşar alp iqliminin əmələ gəlməsi ilə formalaşmışdır. Bunu Chamaemelum-u müşaiyət edən Holarktika florasının tipik arkto-alp elementi olan Oxyria digyna bitkisi də təsdiq edir [10]. İlk dəfə olaraq, Ch. melanolepis növü, həmçinin, Radde tərəfindən 1871–ci ildə Kiçik Qafqazda, 1898-ci ildə Şah dağın cənub yamacında, həmçinin Bekker tərəfindən 1880-cı ildə Baş Qafqaz dağ silsiləsinin Dağıstan hissəsində, Qusar rayonunda Şah dağın şimal yamacında 3200- 3400 m dəniz səv. hündürlükdə və bir sıra başqa alimlər tərəfindən də yığılmışdır [10]. V.Lipskiyə görə Ch. melanolepis növü morfoloji əlamətləri ilə Ch.caucasicum növünə çox yaxınlaşır. Ümumiyyətlə, Ch. melanolepis tərkibində dağ ön Asiya-Qafqaz növləri - Ch. grandiflorum Boiss.
et Hausskn. (Matricaria
(Ledeb.) Rauschert.;
(Ledeb.) Pobed.),
(M.B.)
Boiss. (Сh.melanolepis Boiss. et Buhse; Ch.karjaginii Manden.; T. subnivale Pobed.; T. caucasicum (Willd.) Hayek), Ch.oreades Boiss. (Tripleurospermum oreade (Boiss.) Rech.fil.; T.tchihatchewii (Boiss.) Bornm.) - olan genetik sıraya daxildir. Ch. melanolepis ön Asiya və şərqi Qafqazın daim qar və buzlaqlar olan alp florasının qar yanı bitkisidir [5]. “Flora Azerbaycana” kitabının VIII tomu (1961) üçün Chamaemelum cinsini işləyən R.M.Sofiyeva Ch. melanolepis, Ch.caucasicum və Ch.karjaginii növlərini ayrı-ayrılıqda təsvir etmişdir, baxmayaraq ki, onlar morfoloji əlamətlərinə görə bir-birlərinə çox oxşayırlar [9]. Y.Q.Pobedimova isə bir qədər gec nəşr olunmuş “Flora SSSR” kitabının XXVI tomunda (1961) Chamaemelum cinsinin növlərini Tripleurospermum Sch. Bip. cinsinin tərkibində təsvir edərək, Ch.caucasicum növünü həm T. caucasicum, həm T. karjaginii, həm də Ch. melanolepis növü ilə birlikdə T.subnivale növünün sinonimikasında vermişdir [8]. Bununla yanaşı, tərəfimizdən, həm S.K.Çerepanov təsnifatı [11], həm “Konspekt flora Qafqaza” [4], həm də A.M.Əsgərovun “Azərbaycan florasının konspekti” [3] əsərləri – təftiş edilmiş və bu əsərlərdə də Chamaemelum cinsinin növləri Tripleurospermum cinsinin tərkibində verilmiş, Ch. melanolepis, Ch.caucasicum, Ch.karjaginii və T. subnivale növləri birləşdirilərək T.caucasicum adlandırılmışdır. T.caucasicum çoxillik çılpaq və ya seyrək tüklü, 10-40 sm hündürlükdə ot bitkisidir. Yarpaqları uzunsov və ya tərsyumurtavarı və ya yumurtavari, ikiqat lələkvarı, xətti-bizvari-sivri AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
hissəciklərə bölünmüşdür. Yuxarı yarpaqları çox kiçilmişdir, oturaqdır, aşağı yarpaqları saplaqlıdır. Səbətləri yarımkürə formalı 10-15 mm enində, tək-təkdir. Sarğı yarpaqcıqları çılpaq, uzunsov, küt, enli qara rəngli zarla haşiyələnmişdir. Çiçək yatağı yarımkürə və ya konus formalıdır. Dilşəkilli çiçəkləri ağ rəngdə olub sarğıdan 1,5-2 dəfə uzundur. Toxumcaları uzuncov-xətti, hamar, üst hissədə qabırğasız, alt tərəfdə 3 ədəd yoğun qabırğalı, təpə hissədə qəhvəyi rəngli dilimləri olan taclıdır. İyun-iyul aylarında çiçəkləyir, iyul-avqust – toxumlayır. Mezokserofit bitkidir.
Qafqazın şimal, mərkəz və cənubunun, həmçinin Naxçıvanın dağlıq hissəsinin subalp və alp qurşaqlarının yüksək dağ çəmənlərində, qayalıqlarda, əriyən qar örtüyünün ətrafında, daşlı və ovulmuş yamaclarda rast gəlinir [6, 7, 9]. Qafqazdan təsvir olunmuşdur. Coğrafi tipi Qafqazdır. Qafqaz endemikidir.
YEKUN Beləliklə, subalp və alp florasının nümayəndəsi olan Tripleurospermum caucasicum morfoloji əlamətləri ilə bir-birinə oxşar olan Chamaemelum melanolepis, Ch.caucasicum,
kriofil bitkidir.
1.
Boissier E. und Buhse F. Aufzaehlung der auf einer Reise durch Transcaucasien und Persien gesammelten Pflanzen. Mem. De la Soc. İmp. Nat. De Moscou, XII (1860), 118 C. 2.
3.
Əsgərov A.M. Azərbaycan florasının konspekti. Bakı, “Elm”, 2011, 202 C. 4.
Конспект флоры Кавказа. Санкт- Петербург - Москва, 2008, Том 3 (1), 469C 5.
Липский В. Флора Кавказа. Тр. Тифлисского Ботан. сада, C.Петербург, 1899. Вып. 4. 584 с. 6.
Мустафаева С.Д. Биоразнообразие видов Tripleurospermum Sch.Bip. флоры Азербайджана. Мат. Всероссийской конф. “Проблема и стратегия сохранения биоразнообразия растительного мира Северной Азии”. Новосибирск, 2009, с.184-185. 7.
Мустафаева С.Д. Azərbaycan florasında Tripleurospermum Sch.Bip. cinsi növlərinin təyinedici açarı və yayılması. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, XXXİ cild, 2011, s.33- 37. 8.
Победимова Е.Г. Род Tripleurospermum Sch. Bip. В кн.: Флора СССР, М.-Л., Изд. АН СССР, XXVI т., 1961, с. 157-184. 9.
с. 277-285. 10.
Федоров Ан.А. Chamaemelum melanolepis Boiss.et Buhse – малоизвестный вид субнивальной флоры Кавказа и передней Азии. Бот.материалы Гербария БИН им. В.Л.Комарова АН СССР, том ХI, М.-Л., 1949, с. 165-172. 11.
и семья, 1995, c.109-110. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
SUMMARY RESEARCH HISTORY OF TRIPLEUROSPERMUM CAUCASICUM (WILLD.) HAYEK
Mustafayeva S.J. Research history and taxonomic state of Tripleurospermum caucasicum (fam.Asteraceae) is spoken in the article.
Key words: Asteraceae, Anthemideae, Chamaemelum melanolepis, Ch.caucasicum, Ch.karjaginii, Tripleurospermum caucasicum, T. subnivale, T.karjaginii РЕЗЮМЕ ИСТОРИЯ ИЗУЧЕНИЯ TRIPLEUROSPERMUM CAUCASICUM (WILLD.) HAYEK
Мустафаева С.Д. В представленной статье речь идет об истории изучения и таксономическом положении Tripleurospermum caucasicum (cем. Asteraceae).
Ключевые слова: Asteraceae, Anthemideae, Chamaemelum melanolepis, Ch.caucasicum, Ch.karjaginii, Tripleurospermum caucasicum, T. subnivale,. T.karjaginii
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
UOT 582.58 GƏDƏBƏY RAYONUNUN QIZIL VƏ MİS MƏDƏNİ ƏRAZİSİNİN ENDEMİK NƏ NADİR BİTKİLƏRİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİ Qaraxani P.X., Kərimov V.N., Dadaşova A.Q. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Botanika İnstitutu
Gədəbəy rayonunda qızıl və mis əldə edilməsi məqsədilə həyata keçirilən layihə üzrə yeni tikiləcək zavod ərazisinə çəkiləcək kəmərxətti boyu və zavod ətrafı ərazilərinin (rayonun Söyüdlü və Arıxdam kəndləri) endemik və nadir bitkilərinin müasir vəziyyəti öyrənilmişdir.
Kiçik Qafqazın orta və yüksək dağlıq qurşaqlarında yerləşir. Ərazinin bütün hissəsi dağlıq relyefə malikdir. Bura üçün qışı quraq keçən soyuq iqlim və yayı quraq keçən mülayim isti iqlim tipləri xarakterikdir. Havanın temperaturu yayda +23-26°C, qışda isə -5-8°C təşkil edir. İl ərzində düşən yağıntıların miqdarı orta hesabla 500-600 mm-dir. Ərazidə əsasən qonur dağ meşə, qara, çimli dağ çəmən və s. torpaqlar yayılmışdır. Küləklər əsasən cənub-qərb istiqamətində əsir. Rayon həmçinin zəngin bitki örtüyünə malikdir ki, burada bir çox dərman, qida, dekorativ və s. əhəmiyyətli bitki növlərinə rast gəlmək olar [2, 7]. Kiçik Qafqazın bitki örtüyü haqqında məlumatlar ilk dəfə 1928-1929-cu illərdə A.A. Qrossheym, A. A. Kolakovski və A.Q. Doluxanov tərəfindən əldə edilmişdir. Sonralar 1930- 1940-cı illərdən başlayaraq Kiçik Qafqazın florası haqqında bir çox alimlər tərəfindən daha dolğun və zəngin məlumatlar toplanılmışdır. Onlardan T.S. Heydeman, L.İ. Prilipko, İ.İ. Karyagin, Y.M. İsayev, V.C. Hacıyev, Ş. Əfəndiyev, V.Ş. Quliyev və s. göstərmək olar. Gədəbəy rayonun florası isə ilk olaraq 1947-1955-ci illərdə V.C. Hacıyev və T.A. Arşinov tərəfindən tədqiq edilmişdir [6]. Hələ keçmiş Sovet dövründə Gədəbəy ərazisindən mis, gümüş və qızıl kimi faydalı ehtiyatlar əldə edilirdi. Sonralar rayonda bu sahədə mövcud olan bir çox zavodların fəaliyyətinin zəifləməsi və ya dayandırılması ilə əlaqədar iqtisadiyyatın kartofçuluq və qoyunçuluq kimi sahələrinin fəaliyyəti üstünlük təşkil etməyə başladı. Lakin hal-hazırda 2004-cü ildən Azərbaycanda qızıl hasilatı sahəsində fəaliyyət göstərən Azərbaycan İnterneyşnl Mayninq Kompani Limited (AİMK) şirkəti tərəfindən Gədəbəy rayonunda yenidən qızıl və mis əldə edilməsi məqsədilə bir sıra iri həcmli layihələr həyata keçirilir. AİMK şirkətinin həyata keçirdiyi yeni layihə üzrə tikiləcək zavod ərazisinə çəkiləcək kəmərxətti boyu və zavod ətrafı ərazilərinin (rayonun Söyüdlü və Arıxdam kəndləri) bitki örtüyünün tədqiq edilməsi üzrə monitorinqlər aparılmışdır. Tədqiqat ərazisinin hündürlüyü 1395 m-dən başlayaraq, əsasən dağ-dərə sahələrini təşkil edir. Azərbaycan florasının yeni nəşrinin hazırlanmasında Gədəbəy florasına daxil olan endemik və nadir bitkilərin təyin olunmasında, ərazidə Qırmızı kitaba daxil olan növlərin müəyyənləşdirilməsində və eyni zamanda kəşfiyyat-qazma işlərinin ərazinin ətraf mühitinə təsirini nəzərə alaraq buranın bitki ortüyünün öyrənilməsi aktual məsələlərdən hesab olunur. Belə
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
ki, ərazidə aparılacaq tikinti işlərinin oranın bitki örtüyünə, xüsusilə Azərbaycan florası üçün qiymətli olan endemik və nadir bitkilərinə təsirinin qiymətləndirilməsi vacib məsələlərdən hesab edilir. Aparılmış monitorinqlərlə bərabər bitki növlərinin qorunması və ya onların tikinti işləri bitdikdən sonra yenidən bərpa edilməsi üçün qorunma tədbirlərinin hazırlanması və həyata keçirilməsi də aktual məsələlərdən biri kimi qiymətləndirilir.
Tədqiqatlar marşrut və yarımstasionar ümumi geobotaniki metodlar əsasında aparılmış [8]; bitki növlərinin həyati formalarının analizi isə İ.Q. Serebryakova görə verilmişdir [9]. Ərazidə yayılmış bitki növlərinin siyahısı tutulmuş, laboratoriya şəraitində ətraflı öyrənilməsi məqsədilə herbari nümunələri toplanılmış; onların fotoşəkilləri, yayılma yerləri və GPS koordinarları haqqında məlumatlar əldə edilmişdir. Toplanılmış bitki materialları «Флора Азербайджана», «Определитель растений Кавказа» çoxcildli əsərlərinə və müasir ədəbiyyatlara əsaslanaraq təyin edilmişdir [1, 4, 5, 10]. Bitki örtüyünün növ tərkibinin öyrənilməsi məqsədilə tədqiqat ərazisində nümunə sahələri (1x50 sm ölçüdə) seçilmişdir. Bu metod nəticəsində ərazidə mövcud olan dominant bitki növləri və eyni zamanda onların məhsuldarlığı tədqiq edilmişdir. Nümunə sahələrində mövcud olan bitki növləri 5 ballı şkaladan istifadə edərək qiymətləndirilmiş və sonradan analiz edilmişdir.
Ərazinin coğrafi şəraiti müxtəlif olduğu üçün burada yayılmış bitki növləri də olduqca zəngin və müxtəlifdir. Tədqiqatlar nəticəsində şirkətin yeni tikiləcək zavod ərazisinə çəkiləcək xətt boyu və zavod ətrafı ərazidə yayılmış bitkilərin floristik tərkibi müəyyən edilmiş və məlum olmuşdur ki, ərazinin floristik tərkibi 50 fəsiləyə aid olan 288 bitki növündən ibarətdir. Aparılmış müşahidələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, ərazidə əsasən çoxillik bitkilər üstünlük təşkil edir, ağac və kolcuqlar isə az sayda yayılmışdır (diaqram).
Yüklə 7,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|