Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild



Yüklə 7,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/64
tarix14.01.2017
ölçüsü7,48 Mb.
#5478
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   64

ƏDƏBİYYAT 

 

1.



 

Аскерова Р.К. Род  Nepeta L. Флора Азербайджана, т.7, Баку, Изд. АН Азерб. ССР. 

1957, с.254-272. 

2.

 



Аскерова  Р.К.  О  котовниках  Кавказа  (р.    Nepeta  L.).  Материалы  по  флоре  и 

систематике высших растений Азербайджана, Баку, Изд. «Элм». 1972, с.72-110. 

3.

 

Билимович  О.Ф.  Значение  анатомии  околоплодника  Labiatae.  Труды 



Воронежского Гос. Ун-та. Воронеж, 1937, т.7. 

4.

 



Гроссгейм  А.А. Род  Nepeta L. Флора Кавказа Л.-Изд. Наука, 1967, т.7, с.329-343. 

5.

 



 Ильинский  А.П.  Высшие  таксономические  единицы  в  геоботанике.  //  В  кн.  Сов. 

ботаника, 1935, № 5, с. 14-19. 

6.

 

Кузнецов  А.И.  Принципы    деления  Кавказа  на  ботанико-  герграфические 



провинции. Зап. Ак. наук, сер.физ.мат., т. 24, № 1, СПб, 1909. 

7.

 



Левин  Е.Г.  Род    Lophanthus    и  его  аналог  Pseudolonhanthus  Levin.  Фл.  и  систем. 

высш. раст ., в. 5,  стр. 256, М.Л., 1941. 

8.

 

Липский В.И. Флора Кавказа. Тр. Тифл. Бот. сада, вып. IV.  СПб, 1898. 



9.

 

Международный  кодекс ботанической номенклатуры (Сент-Луисский кодекс), 



принятый шестнадцатым  Международным ботаническим  конгрессом, Сент-Луис, 

Миссури. Перевод с английского. СПб.: Тзд-во СПХФА, 2001, 210 с. 

10.

 

Макарова  З.И.  О  значении  анатомического  строения  околоплодника  для 



систематики трибы Nepeteae (Labiatae).  Бот. журн., т. II, № 1, Л., 1967. 

11.


 

Малеев  В.П.  Основные    этапы  развития  растительности  Средиземноморья  и 

горных  областей  юга  СССР  (Кавказ  и  Крым)  в  четвертичный  период.  Тр.  Гос. 

Никит. Бот. сада, ХХВ, в 1-2, 1948.  

12.

 

Методические указания к систематике растений. (Под редакцией      М. Г. Агаева). 



Л:, 1986. 

13.


 

Попов  Н.Г.  Предварительная  таблица  определения  крымско-кавказских  видов  р. 



Nepeta L. Тр. Бот. сада им. Юрьев. унив., т. ХİV  Юрьев, 1913. 

14.


 

Портениер  Н.Н.  Методические  вопросы  выделение  географических  елементов  

флоры Кавказа // Ботанический журнал, 2000, №6,с. 76-84. 

15.


 

Портениер Н.Н. Система географических елементов флоры Кавказа // 

Ботанический журнал, 2000, №9, с. 26-33. 

16.


 

Пояркова А.И. Новые виды котовника. Бот. мат-лы герб. Бот. Инст. АН СССР, т. 

ХV, М.Л., 1953. 

17.


 

Пояркова А.И. Котовник род  Nepeta L. Флора СССР, т.20, Л. 1954, с.286-437. 



                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

18.



 

Федоров  А.А.  История  высокогорной  флоры  Кавказа  в  четвертичное  время. 

Матер. по четвертич. периоду СССР, вып. 3, М., 1952. 

19.


 

Федорович  А.Н.,  Серкова  А.А.  Перспективы  использования    котовника 

закавказского  для  получения  новых  продуктов.  Тезисы  докл.  III  Всес.симп. 

«Актуальные  вопросы  изучения  и  использования  эфиромасличных  растений  и 

эфирных масел», Симферополь, 1980, с.209-210. 

20.


 

Флора    СССР.- М., 1951, т.17, с. 223-259.  

21.

 

Черепанов С.К. Сосудистые растения России и сопродельных государств ( в 



пределах бывшего СССР) Санкт-Петербург:  «Мир и семья –95» 1995 

22.


 

Bentham G. Labiatarum genera et species. London, 1832.  

23.

 

Bentham  G.  in  A.  DI  Candole-Prodromus  systematis  naturalis  regni  vegetabilis,  pars 



ХII, Parisiis, 1848. 

24.


 

Bieberstein Marschall. Flora taurico- caucasica, II, 1808, III– 1819.  

25.

 

Boissier E. Flora orientalis, IV, Lugduni, 1879. 



26.

 

Boissier  E.  und  Buhse  F.  A.  Aufzahlung  der  auf  einer  Reise  durch  Transaucasien  und 



Persien gesammelten Pflazen. Nouv. Mem. Soc. Nat. Mosc., XII, 1880. 

27.


 

Briquette  I.  Labiatae.  Engler    A.  u.  Prantl  K.  Die  naturlichen  Pflanzenfamilien.  I.  IV, 

Abt. 3a u. Leipzig, 1897.  

28.


 

Bunge  A.  Labiatae  Persicae.  Mem.  Ac.  sc.  St.  Petersburg,  ser.  VII,  t.  XXI,  N  1,  St. 

Petersb., 1873. 

29.


 

Budantsev AL & Lobova TA. Fruit morphology, anatomy and taxonomy of Tribe 

Nepeteae (Labiatae). Edinburgh J. Bot., 1997, 54:p.183-216. 

30.


 

Chisa  E.  statunnile  eu  Nepeta  ucranica  L.  in  Romania.  Bull.  yard.  mus.  bot.  univers. 

Cluj, Timisara, 2002. 

31.


 

Koch C. Beitra ge zu einer Flora des Orientes , Halle, 1848-51. Hegi G, Illusir. Mittel – 

Europa, Bd. v, 4, Muncden, 1927. 

32.


 

Henckel  A.  von  Donnersmarsk.  Adumbrationes  plantarum  Horti  Halensis  academici 

selectarum. Halae, 1806. 

33.


 

Meyer C.A. Verzeichnlss  der Pflancen in  Caucasus und Caspischen meeres  St.  letersb, 

1831. 

34.


 

Moench  E.  Methodus  plantas  horti  botanici  et  agri  Marburgensis  astaminum  situ 

decribendi Marburgi Catt., 1794 

35.


 

Lamarck. Encyclopedie methodique ou par ordre de matieres t. I Paris, 1789. 

36.

 

Ledebour C. F. Flora altaica, vol. II, Berolini, 1830. 



37.

 

Ledebour  C. F. Flora Rosiica, v. III, 1847-1849, Stuttgartiae.  



38.

 

Linnaeus C.  Genera plantarum, ed. I, Lugduni, 1737. 



39.

 

Liotta  Riv.  Jtal.  Essenze  Profumi,  5,  140,  1923;  7,  129,  1925.  (цитирован  по 



E.Gildemeister, Fr. Hoffman and VII, 1961). 

40.


 

"Nepeta". Flora of China 17: 107. 

http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=2&taxon_id=122138.  

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

SUMMARY 



PHYLOGENIA OF THE NEPETA L. GENUS IN THE AZERBAIJAN FLORA 

 

*Ibadullayeva S.J., **Mammadaova Z.A.                                                                                   

*Institute of Botany of the ANAS, **Mardakan Arboretum of the ANAS 

 

On  the  result  of  the  evolution  several  sections  and  genera  concerning  to  each  section  have 

been originated out  of the similar  genera of the  Lamiaceae Family spread in  the Azerbaijan 

flora. The general morphological evolution in species origination of the Nepeta L. Genus has 

occurred by way of changing of corona, calyx, nutlet and flowering group. The second main 

direction  in  the  species  origination  is  geographical  races.  The  systematic  changes  and 

identities  indicated  in  the  sub-section  representatives  migrated  from  each  race  are  specific. 

Xerophylic elements of Iran and Mediterranean are considered as the main migration wave in 

the  formation  of  the  genus.  In  the  species  origination  a  distinction  is  observed  between  the 

morphological properties shown above depending on the environment where plant grew even 

from the same geographical race. It has created an opportunity for origination of new forms 

and  species  gradually.  27  species  of  the  genus  have  been  registered  as  well  as  about  the 

systematical and geographical evolution of each one have been informed in the article. 

 

Key words: Lamiaceae, Nepeta, sistematics, geographical races, evolution 



 

 

РЕЗЮМЕ 

ФИЛОГЕНИЯ ВИДОВ РОДА NEPETA L. ВО ФЛОРЕ АЗЕРБАЙДЖАНА 

*Ибадуллаева С.Дж., ** Мамедова З.А.                                                                                 

*Институт Ботаники НАНА, ** Мардаканский Дендрарий НАНА 

 

 



В результате эволюции схожих родов семейства Lamiaceae в Азербайджанской 

флоре  возник  секций  и  родов,  соответствующих  каждый  секции.  Основная 

морфологическая  эволюция  в  происхождении  видов  рода  Nepeta  L.  произошла  путем 

изменения короны, чашечки, орешка и группы цветения. Второе основное направление 

в происхождении видов географические расы. Систематические изменения и сходства, 

обозначенные в представителях подраздела, мигрировавших из каждой расы, являются 

своеобразными.  Главной  волной  миграции  в  формировании  рода  считаются 

ксерофильные  элементы  Ирана  и  Средиземноморья.  В  происхождении  видов 

наблюдются  различия  между  морфологическими  свойствами,  указанными  выше  в 

зависимости от  окружающей среды, где растение  произрастало даже из той же самой 

географической  расы.  Это  создало  возможность  для  постипенные  возникнювения 

новых  форм  и  видов.  В  статье  приводится  информация  о  регстрации  27  видов  этого 

рода, а также о систематическом и географическом развитии каждого из них. 

 

Ключевые  слова:  Lamiaceae,  Nepeta,  систематика,  географические  расы, 



эволюция 

 

 



 

 

 

 

 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

UOT: 581.71 



NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİКASI ƏRAZİSİNDƏ YAYILAN ZİRİNC 

(BERBERİS L.) NÖVLƏRİNİN TƏDQİQİ  

Talıbov T.H., Ibrahimov Ə.M. 

AMEA Naxçıvan Bölməsi, Bioresurslar İnstitutu 

t_talibov@mail.ru; enver_ibrahimov@mail.ru 

 

Naxçıvan  MR  ərazisində  aparılan  çoxillik  tədqiqatlar  və  ədəbiyyat  məlumatlarına 

əsaslanaraq,  Berberis  L.  cinsinin  növ  tərkibi  araşdırılmış  və  yayılma  zonaları 

dəqiqləşdirilmişdir.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  ərazidə  Berberis  L.  cinsinin  altı  (B.densiflora 

Boiss.  &  Buhse.,  B.  iberica  Stev.  &  Fisch.  ex  DC.,  B.  integerrima  Bunge.,  B.  orientalis 

C.K.Schneid.., B. sphaerocarpa  Kar. & Kir., B. vulgaris  L.) növü və iki (Berberis vulgaris f. 

alba  West.,  Berberis  vulgaris  f.  lutea  Regel)  forması  yayılmışdır.  Bunlardan  B.  integerrima 

Bunge., B. orientalis C.K.Schneid. növlərinin statusu bərpa edilmiş, Berberis vulgaris f. alba 

West.,  Berberis  vulgaris  f.  lutea  Regel  formaları  isə  Azərbaycan  və  Naxçıvan  florasına  ilk 

dəfə  daxil  edilmişdir.  Zirincin  Berberis  thunbergii  f.  atropurpurea  forması  əraziyə 

introduksiya olunaraq park və bağların yaşıllaşdırılmasında istifadə olunur.  

 

Açar sözlər: Naxçıvan Muxtar Respublikası, zirinc, Berberis L., yeni yayılma zonaları, 

introduksiya  

 

 

Naxçıvan Muxtar Respublikasının zəngin bitki örtüyü içərisində yabanı zirinc növləri 



əhəmiyyətinə görə ağac və kol cinsləri arasında önəmli yerlərdən birini tutur. Son dövrlərdə 

nəşr  olunan  ədəbiyyat  mənbələrində  (6,  s.86)  Berberis  L.  cinsinə  daxil  olan  yabanı  növlərl 

haqqında  məlumatların  verilməsinə  baxmayaraq,  onların  sistematik  tərkibi,  təbii  ehtiyatı  və 

istifadə perspektivləri tam araşdırılmamış olaraq qalmaqdadır. 

 

MATERIAL VƏ METODIKALAR 

Tədqiqat  işi  2007-2012-  ci  illərdə  Naxçıvan  MR-in  bütün  dağlıq  zonalarının  meşə- 

kolluq ərazilərində bitən zirinc növlərinin toplanılması, herbariləşdirilərək təyin  edilməsi ilə 

aparılmışdır.  Bu  zaman  ümumi  qəbul  olunmuş  floristik  və  geobotaniki  üsullardan  istifadə 

olunmuşdur  (6,8,10,  14,15).  Nov  və  formaların  təyini  və  adlarının  dəqiqləşdirilməsi 

S.K.Çerepanova (16) aparılmışdır. 



 

EKSPERIMENTAL HISSƏ 

Məqalədə  əvvəllər  qeyd  edilmiş  növlərin  yayılma  yerləri  dəqiqləşdirilmiş,  bəzi 

növlərin isə yeni yayılma zonaları haqqında məlumat verilmişdir. L.İ. Prilipko “Растительное 

отношения в Нахичеванской АССР“ (12, с.164) əsərində Naxçıvan MR ərazisində Berberis 

L. cinsinə daxil olan iki - şərq zirinci (B. orientalis C.K.Schneider), tamkənaryarpaq zirinc (B. 

integerrima  Bunge),    “Лесная  растительность  Азербайджана“  (13,  c.  293)  kitabında  üç  – 

adi zirinc (B. vulgaris L.), sıxçiçək zirinc (B. densiflora Boiss. & Buhse) və gürcü zirinci (B. 



iberica Stev. & Fisch. ex  DC.), “Флора Кавказа“ (10, с.81-82) və Флора Азербайджана“ 

(14, с.111-112) əsərlərinin 4- cü cildində üç- B. vulgaris L., B. iberica Stev. & Fisch. ex  DC., 



B.  densiflora  Boiss.  &  Buhse,  “Azərbaycanın  ağac  və  kolları“  (1,  с.128-131)  kitabının  2-ci 

cildində isə iki- B. iberica Stev. & Fisch. ex  DC. və   B. densiflora Boiss. & Buhse  növün 

yayılması haqqında məlumat verilmişdir. Muxtar respublika ərazisində yabanı zirinc haqqında 

məlumatlara  M.S.  Məmmədov  və  b.  əsərlərində  də  rast  gəlinir.  Müəllif  əvvəlcə  ərazidə 

zirincin bir- B. densiflora Boiss növünü (3, с.191-193) göstərsə də, sonrakı tədqiqatlarda (7, 


                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

s.95-98) üç - B. densiflora Boiss. & Buhse, B. iberica Stev. & Fisch. ex  DC.,  B. vulgaris  L.  



növün olduğunu qeyd edir.    

E.M.  Qurbanov  (11,  s.185)  Naxçıvançay  hövzəsinin  bitkiliyini  öyrənərkən  tədqiqat 

ərazisində  2  növ  zirincin  (B.  vulgaris    L.,  B.  iberica  Stev.  &  Fisch.  ex    DC.)  yayıldığını 

göstərmişdir. 

A.M. Əsgərov (2, s.148) Azərbaycan florasında zirincin B. vulgaris L. və  B. iberica 

Stev. & Fisch. ex  DC. növlərinin yayıldığını göstərməklə, sərbəst növ kimi qəbul edilən  B. 



densiflora  Boiss.  &  Buhse  növünü  B.  iberica  Stev.  &  Fisch.  ex    DC.  növünün  tərkibində 

vermişdir. 

Ə.Ş.  İbrahimov  (9,  s.73-88)  isə  muxtar  respublika  florasının  bitkiliyi  və  onun  xalq 

təssərrüfatı əhəmiyyətini öyrənərkən ərazidə zirincin dörd - B. vulgaris  L., B. sphaerocarpa  

Kar.  &  Kir.,      B.  densiflora  Boiss.  &  Buhse,  B.  iberica  Stev.  &  Fisch.  ex    DC.  növünün 

yayılması haqqında məlumat vermişdir.  

Zirinclə  əlaqədar  son  tədqiqat  işləri  T.H.  Talıbov  və  Ə.Ş.  İbrahimov  (6,  s.86) 

tərəfindən verilmişdir. Müəlliflər tərəfindən aparılan araşdırmalar zamanı  muxtar respublika 

florasının  ali  sporlu,  çılpaqtoxumlu  və  örtülütoxumlu  bitkilərinin  taksonomik  tərkibi 

müəyyənləşdirilmişdir.  Kitabda  digər  bitkilərlə  yanaşı  zirincin  də    yabanı  halda  dörd  -  B. 



densiflora Boiss. & Buhse, B. iberica Stev. & Fisch. ex  DC., B. sphaerocarpa  Kar. & Kir. və 

B.  vulgaris    L.  növlərinin  yayıldığı  qeyd  edilmişdir.  Ədəbiyyat  məlumatlarından  da 

göründüyü kimi L.İ. Prilipko tərəfindən verilən B. integerrima Bunge sonrakı ədəbiyyatlarda  

göstərilməmiş, B.orientalis C.K.Schneider isə “Флора Кавказа“ və “Флора Азербайджана“ 

kitablarında  B.  vulgaris    L.  növünün  sinonimi  kimi  verilmişdir.    Əlavə  olaraq  adi  zirincin 

Qafqaz  və  Azərbaycan  florasında  yarpağının  forma  və  quruluşuna  görə  fərqlənən  üç  –  var. 

orientalis  Boiss.,  var.  littoralis  Boiss.,  var.  brachhybotrys  Boiss.  variasiyalarının  da  olduğu 

göstərilmişdir. Lakin S.K. Çerepanov (16, s. 218-219) sistematik taksonların dəqiqləşdirilməsi 

ilə  əlaqədar  təqdim  etdiyi  son  bölgüdə  B.integerrima  Bunge,    və  B.orientalis  Schneid. 

növlərini sərbəst növ kimi qəbul etmişdir.   

Göründüyü  kimi  Naxçıvan  MR  ərazisində  aparılan  elmi-tədqiqat  işlərinin  çoxşaxəli 

olmasına və yeni -yeni növlərin aşkar edilməsinə baxmayaraq, heç bir tədqiqat işində yabanı 

zirincin  növlərinin  dəqiq  yayılma  zonaları  və  müasir  sistematikası  tam  araşdırılmamışdır. 

Beləliklə,  aparılan  çoxillik  tədqiqat  işlərinin  nəticələrinə  və  ədəbiyyat  məlumatlarına 

əsaslanaraq, muxtar respublika ərazisində yayılmış Berberis L. cinsinin növ tərkibi aşağıdakı 

kimi olmuşdur. 



B.  densiflora  Boiss.  &  Buhse.  Nouv.  Mem.  Soc.  Nat.  Mosc.,  XII,  9  (1860);    –  B. 

vulgaris v. follis latioribus subintegerrimis, Ldb., I, 79. – B. integerrima (non Bge.) -   Н.Буш 

во  Fl.  Cauc.  Crit.  III,  216  (1903);    Опред.,    Лютиковые,  75  (1919);  Гроссгейм,  II,  126 

(1930); Флора СССР, VII, 558 (1937);  Гроссг., Опред. раст. Кав., 61 (1949); Фл. Кавк. 

IV, 82 (1950);  Фл. Азерб., IV, 112 (1953); Дер. и куст. СССР, 3, 64 (1954);  Azərbaycanın 

ağac və kolları, II,130, (1964) – Sıxçiçək zirinc 

Hündürlüyü  1-3  m  olan  çoxşaxəli  iri  koldur.  Cavan  budaqları  qonurumtul-  sarıdır, 

tikanları alt budaqlarda üçhaçalı, üst budaqlarda isə sadədir. Yarpaqları tərsyumurtavari və ya 

uzunsov olub, saplağa doğru daralandır və rəngi solğun yaşıldır. Üst budaqlardakı  yarpaqlar 

tamkənarlı, aşağı  budaqlardakı  yarpaqların kənarlarında isə  yuxarıya doğru  yönəlmiş  tikanlı 

dişciklər vardır. Çiçəkləri çoxçiçəkli salxımlarda yerləşir. Narıncı qırmızı rəngli giləmeyvələri 

yumurtavari, girdə, bəzən uzunsov olub, 6 mm uzunluqdadır. May-iyun aylarında çiçəkləyir, 

sentyabr- oktyabrda yetişir. 

Yayılması: Aşağı və orta dağlıq qurşaqlarda 800- 1800 m hündürlükdəki dağların daşlı 

yamaclarında,  qayalıqlarda,  seyrək  meşəliklərdə,  kolluqlar  arasında  və  dərələrin  dibində 

zirincin B. vulgaris  L. növü ilə birlikdə tək-tək bitir. 


                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

B.  iberica  Stev.  &  Fisch.  ex    DC.    Syst.  II,  9  (1821);  Rupr.  Fl.  Cauc.,  48  (1869); 



B.integrifolia  (non  Bge.)  -  Н.Буш  Fl.  Cauc.  Crit.  III,  216  (1903);  Опред.,  Лютиковые,  75 

(1919);  B. crataegina (non DC.) – Гроссг., II, 126 (1930); Флора. СССР, VII, 558 (1937);  

Гроссг., Опред. раст. Кав., 61 (1949); Фл. Кавк. IV, 82 (1950); Фл. Азерб., IV, 111 (1953); 

Azərbaycanın ağac və kolları, II,129, (1964) –  Gürcü zirinci 

Hündürlüyü  3  m-ə  çatan  çox  gövdəli  şaxələnən  koldur.  Alt  budaqlardakı  tikanları 

üçhaçalı,  üst  budaqlarda  isə  sadə  olub,  uzunluğu  4  sm-ə  qədərdir.  Topa  halında  yerləşmiş 

yarpaqları dərivaridir, tərsyumurtavaridir, hər iki tərəfdən torvari damarlıdır və saplağa doğru 

daralandır.  Yarpaqları  tamkənarlıdır.  Çiçəkləri  çoxçiçəkli  əyilən  salxımlarda  toplanmışdır. 

Yetişmiş  giləmeyvələri  al  qırmızı  rəngdə  olub,  uzunsov  silindrvaridir  və  bir  sm-  ə  qədər 

uzunluqdadır. Ağacda uzun müddət qalır. May-iyun aylarında çiçəkləyir, sentyabr- oktyabrda 

yetişir. 

Yayılması:  Aşağı  və  orta,  bəzən  isə  yuxarı  dağ  qurşağına  kimi  seyrək  meşəliklərdə, 

kolluqlarda,  çay  vadilərində  yayılmışdır.  Ona  seyrək  hallarda  dağ  yamaclarında  kserofit 

formasiyaların  tərkibində  də  rast  gəlinir.  Yayıldığı  sahələrdə  tək-tək  və  ya  qruplar  halında 

xırda cəngəlliklər əmələ gətirir. 

B.  integerrima  Bunge.  Linnaea  18,  149  (1844);  Delect.  semin.  Hort.  Bot.  Dorpat.,  6 

(1843);  Syn:  B.densiflora  Boiss.  &  Buhse,  Aufz.  Transk.  Pers.  t.  32  (1860);  Флора.  СССР, 

VII, 558 (1937); Дер. и куст. СССР, 3, 61 (1954) – Tamkənaryarpaq zirinc 

Hündürlüyü 3 m-ə çatan çoxgövdəli şaxələnən koldur. Budaqları qonurumtul və ya al- 

qırmızıdır. Tikanları  adətən sadədir, lakin bar  gətirməyən budaqlarda 2 və  ya üçhaçalı olur. 

Yarpaqları  dərivaridir,  tərsyumurtavari  və  ya  uzunsovdur  və  tünd  yaşıl  rənglidir,  4-5  sm 

uzunluğu, 1.3- 1.8 sm enində olub, tam kənarlıdır. Cavan budaqlarda olan yarpaqlar bəzən iri 

olmaqla,  kənarları  tikanlı  dişciklidir.  Saplağa  doğru  pazvari  daralmışdır.  Çiçəklərin  12-  20 

ədədi  birlikdə  uzunluğu  5  sm  olan  çoxçiçəkli  salxımlarda  toplanmışdır.  Yetişmiş 

giləmeyvələri tərsyumurtavari və ya uzunsov olub, 7- 8 mm uzunluqda, 4- 4.5 mm enindədir. 

Rəngi  al-  qırmızıdır  və  üzəri  ağımtıl  tozcuqla  örtülmüşdür.  May-iyun  aylarında  çiçəkləyir, 

sentyabr- oktyabrda yetişir. 

Yayılması:  Muxtar  respublikanın  Ordubad  rayonunun  Kotam  kəndinin  ətraf 

ərazilərindəki  daşlı  yamaclarda,  sonradan  buraxılmış  əkin  sahələrinin  kənarlarında    və 

Gilanşayın sol sahilində zirincin digər növləri ilə birlikdə yayılmışdır. 

L.İ.Prilipko  (12,  с.164)  tərəfindən  verilən  B.  integerrima  Bunge  “Флора  Кавказа“ 

(10, s.82), Флора Азербайджана“ (14,  s.111) və  “Azərbaycanın ağac və kolları“ (1, s.129) 

kitablarında    B.  densiflora  Boiss.  &  Buhse.  [B.  integerrima  (non  Bge.)]  növünün  sinonimi 

kimi  verilsə  də,  S.K.  Çerepanovun  (16,  s.  218-219)  son  əsərində  sərbəst  növ  olaraq  qəbul 

olunmuşdur.  Toplanılan  herbari  materiallarının  təhlili  zamanı  müəyyən  olunmuşdur  ki,  B. 



integerrima Bunge. növü tamkənarlı yarpaqlarının və al- qırmızı rəngli, üzəri ağımtıl tozcuqla 

örtülmüş meyvələrinə görə fərqlənir. 



B.  orientalis  C.K.Schneid.  Bull.  Herb.  Boiss.,  ser.  2,  V,  666  (1905);  Флора.  СССР, 

VII,  557  (1937);  Фл.  Азерб.,  IV,  111  (1953);    Дер.  и  куст.  СССР,  3,  61  (1954);    –    Şərq 

zirinci. 

Hündürlüyü  2  m-ə  çatan  koldur.  Cavan  budaqlarının  qabığı  sarımtul-  qonur,  yaşlı 

budaqların  qabığı  isə  boz  rəngdədir.  Tikanları  sadə  və  üçhaçalıdır.  Əsasən  incə,  bəzən  isə  

dərivari  yarpaqlar  ellipsvari  və  ya  ellipsvari-  neştərşəkillidir,  4.5  sm  uzunluqdadır,  hər  iki 

tərəfi  açıq  yaşıl  rənglidir  və  kənarları  aydın  olmayan  dişciklidir.  Yarpaqlar  aydın  seçilən 

torvari  damarlıdır.  20  və  ya  daha  çox  çiçəkləri  7  sm  uzunluqda  çoxçiçəkli  salxımlarda 

toplanmışdır.  Giləmeyvəsi  uzunsovdur  və  al-  qırmızı  rəngdədir.  May-iyun  aylarında 

çiçəkləyir, sentyabr- oktyabrda yetişir. 

Yayılması:  Naxçıvan  MR  ərazisində  əsasən  Babək  rayonunun  Aşağı  və  Yuxarı 

Buzqov kəndlərinin ətraf ərazilərindəki seyrək meşəliklərin və qismən çay kənarlarının quru 



                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

daşlı yamaclarında bitir. Ona bəzən dağ yamaclarında olan əkin sahələrinin ətrafında da rast 



gəlinir. Yayıldığı ərazilərdə tək-tək bitir. 

Şərq  zirinci  də  Naxçıvan  MR  üçün  L.İ.  Prilipko  (12,  с.164)  tərəfindən  verilsə  də  

sonrakı ədəbiyyatlarda (8, 10, 14, 15) B. vulgaris  L. növünün sinonimi kimi göstərilmişdir. 

S.K.  Çerepanovun  (16,  s.113)  sistematik  taksonların  dəqiqləşdirilməsi  ilə  əlaqədar  təqdim 

edilən  əsərində şərq zirinci də sərbəst növ kimi qəbul olunmuşdur. 

Muxtar respublika florasında zirincin yabanı növlərinin öyrənilməsi məqsədilə gedilən 

ekspedisiyalar  zamanı  toplanılmış  herbari  materiallarına  və  ədəbiyyat  məlumatlarına  əsasən 

müəyyən  edilmişdir  ki,  adi  zirincdən  fərqli  olaraq  B.  orientalis  C.K.  Schneid.  növündə 

tikanlar incə və kiçik olmaqla, yarpaqları ellipsvaridir və  kənarları aydın olmayan dişciklidir. 

B.  sphaerocarpa    Kar.  &  Kir.  Bull.  Soc.  Nat.  Moscou,  14,  3,  176  (1841);  Флора. 

СССР, VII, 555 (1937); Дер. и куст. СССР, 3, 64 (1954); Journ. Linn. Soc. London (Bot.) 

57, 227 (1961) – Yumrumeyvə zirinc 

Hündürlüyü 2 m-ə qədər olan çoxşaxəli koldur. Budaqları əvvəlcə qırmızımtıl, parlaq, 

sonra  isə  bozumtul  olur.  Tikanları  sadə  və  üçhaçalı  olub,  uzunluğu  2.5  sm-ə  qədərdir. 

Tərsyumurtavari  və  ya  oval  formalı  yarpaqları  6  sm  uzunluqdadır.  4.5  sm  uzunluqda 

çoxçiçəkli  salxımlarda  toplanmış  çiçəkləri  sarımtıl-  narıncı  rənglidır.  Giləmeyvəsi  1  sm 

uzunluqdadır,  qaradır və üzəri bəzən aydın seçiləcək göyümtül rənglidir. May-iyun aylarında 

çiçəkləyir, sentyabr- oktyabrda yetişir. 

Yayılması:  Muxtar  Respublikanın  Culfa  rayonunu  Ərəfsə  və  Ləkətağ  ərazilərində 

seyrək  meşəliklərin  kənarlarında  və  çay  vadilərində  tək-  tək  və  ya  itburnu,  yemişan  və 

murdarça kimi kol bitkiləri ilə birlikdə qrup halında bitir. 



B. vulgaris    L. Sp. pl.  330 (1753). M.Bieb. Fl.  Taur. Cauc.,  I, 286 (1808);  Boiss. Fl. 

Or.,  I,  102  (1867);  Rupr.  Fl.  Cauc.,  47  (1869);  Липский  Фл.  Кававк.б  214  (1899);  Radde 

Mus.  Cauc.,  II,  47  (1901);  Н.Буш  во  Fl.  Cauc.  Crit.  III,  213  (1903);  Syn:  B.  orientalis 

Schneider-  Bull.  Herb.  Boiss.  ser.  2,  V,  666  (1905);  Медвед.  Дер.  и  куст.,  4  (1919); 



B.orientalis C.K. Schn. – Гроссг., II, 125 (1930); Флора. СССР, VII, 557 (1937);  Гроссг., 

Опред. раст. Кав., 61 (1949); B. vulgaris  var. B.orientalis (Schn.) Grossh.,  Фл. Кавк. IV, 

81  (1950);  Фл.  Азерб.,  IV,  111  (1953);    Дер.  и  куст.  СССР,  3,  67  (1954);    Azərbaycanın 

ağac və kolları, II,128, (1964) – Adi zirinc 

2 - 3 m hündürlükdə çoxşaxəli koldur. Cavan budaqlarının qabığı sarımtıl-qonur və ya 

sarımtıl-boz, yaşlı budaqların qabığı isə boz rəngdədir. Yarpaqaltlıqları adətən üçhaçalı tikanlı 

olub, uzunluğu 2 sm-ə bərabərdir. Tikanlar bərk, iti uclu və sərt olub, bəzən budaqlarda tək- 

tək yerləşirlər. Açıq -yaşıl rəngli yarpaqları incədir, yumurtavari və ya tərsyumurtavari, bəzən 

neştər  formalıdır,  üst  tərəfdən  parlaq,  alt  tərəfdən  isə  aydın  seçilən  torvari  damarlıdır. 

Yarpaqlar    uc  hissədən  küt,  qaidədən  isə  pazvari  daralmışdır,  kənarları  kirpikvari 

mişardişciklidir.  15-20  ədəd  çiçəkləri  açıq-sarı  rəngli  olub,    salxımlarda  toplanmışdır. 

Giləmeyvəsi uzunsov olub 12 mm uzunluqdadır və  al- qırmızı rəngdədir. Dadı çox turşdur, 2-

3 toxumludur. May-iyun aylarında çiçəkləyir, sentyabr- oktyabrda  isə yetişir. 

Yayılması: Naxçıvan MR ərazisində adi zirincə 1100 - 2300 m d.s.h. daha çox seyrək 

meşəliklərdə,  kolluqlqarda,  çay  vadilərində  və  əkin  tarlalarının  kənarlarında  rast  gəlinir. 

Yayıldığı  sahələrdə tək-tək və  ya qruplar halında bitir. Bəzən sıx cəngəlliklər əmələ  gətirir. 

Ordubad rayonunun Gilançay kəndi ətrafında eyni adlı çayın vadisi boyunca zirincin müxtəlif 

növlərindən ibarət formasiyası əmələ gəlmişdir. İstiyə, soyuğa və şaxtaya davamlıdır. 

Morfoloji  xüsusiyyətlərinə  görə  polimorfdur.  Muxtar  respublika  florasında  zirincin 

yabanı  növlərinin  öyrənilməsi  məqsədilə    gedilən  ekspedisiyalar  zamanı  toplanılmış  herbarı 

materiallarına və ədəbiyyat məlumatlarına əsasən B. vulgaris  L.  növünün iki formasının da 

yayıldığı məlum olmuşdur. 



Berberis  vulgaris  f.  alba  West.  -  Hündürlüyü  2  m-  ə  çatan  çoxşaxəli,  tikanlı  koldur. 

B.vulgaris  növündən  ağ  rəngli  giləmeyvələri  ilə  fərqlənirlər.  Giləmeyvəsi  enli  oval  və  ya 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

yumurtavari-  ovaldır,  0.7-0.8  sm  uzunluqdadır,  1-2  toxumludur.  Dadı  turşa-  şirindir. 



Quruduqda  ağımtıl,  açıq-  qəhvəyi  rəngdə  olur.  Toxumları  qəhvəyidir,  uzunsovdur,  ortadan 

basıqdır, küt və ya itiucludur. May-iyun aylarında çiçəkləyir, sentyabr- oktyabrda yetişir. Bu 

forma Azərbaycan və o cümlədən Naxçıvan MR florasına ilk dəfə tərəfimizdən daxil edilir. 

Yayılması:  Muxtar  respublikanın  Ordubad  rayonunun  köhnə  Kotam  kəndinin 

yuxarısından Soyuqdağa gedilən  yolun  sol  tərəfində və Gilançayın  eyni  adlı kəndi  ilə Biləv 

kəndi arasındakı kolluqlarda zirincin müxtəlif növləri ilə birlikdə yayılmışdır. 



Berberis  vulgaris  f.  lutea    Regel    -  1.5  m  hündürlükdə,  üzəri  sərt  tikanlarla  örtülü 

koldur.  B.vulgaris  növündən  yalnız  parlaq  sarımtıl  rəngli  giləmeyvələri  ilə  fərqlənir. 

Giləmeyvəsi  uzunsov-  yumurtavari  olub,  bir  sm-  ə  qədər  uzunluqdadır  və  1-2  toxumludur. 

Dadı  nisbətən  şirindir.  Qurudulmuş  meyvələri  sarı  rəngdədir.  Toxumları  açıq  qəhvəyidir, 

uzunsov-  yumurtavaridir,  ortadan  nisbətən  basıqdır  və  itiucludur.  May-iyun  aylarında 

çiçəkləyir,  sentyabr-  oktyabrda  yetişir.  Bu  forma  Azərbaycan  və  o  cümlədən  Naxçıvan  MR 

florasına ilk dəfə tərəfimizdən daxil edilir. 

Yayılması:  Muxtar  respublikanın  Ordubad  rayonunun  köhnə  Kotam  kəndinin 

yuxarısında Soyuqdağa gedilən yolun sol tərəfində adi zirinc ilə birlikdə yayılmışdır. 

Berberis thunbergii DC.  f. atropurpurea  

50- 60 sm hündürlüyündə kiçik və incə tikanlı koldur.  Yarpaqları al qırmızı rəngdən 

qəhvəyi-  qırmızı  (tünd  bənövşəyi)  rəngədək  dəyişilir.  Payızda  yarpaqlar    parlaq-  qırmızı 

rəngdə  olur.  2-6  ədədi  birlikdə  salxım  çiçək  qrupunda  toplanmış  çiçəklərin  daxili  görünüşü 

sarı,  xarici  isə  qırmızımtıldır.  Giləmeyvələri  açıq  -qırmızı  və  ya  parlaq-  qırmızı  olub, 

uzunluğu  bir  sm-dir.  May-iyun  aylarında  çiçəkləyir,  sentyabr-  oktyabrda  yetişir.  Yetişmiş 

meyvələri yeyiləndir və qış dövründə də budaqlarda qalır. 

Dekorativ  bitki  kimi  hal-  hazırda  Naxçıvan  şəhərinin  park  və  xiyabanlarının 

yaşıllaşdırılmasında geniş istifadə olunur. T.S. Məmmədovun “Abşeronun ağac və kolları“ (4, 

s.47)  kitabında  Berberis  thunbergii  DC.  növündən  Bakı  və  Abşeronun  yaşıllaşdırılmasında 

istifadə olunduğu qeyd edilmişdir.  

Naxçıvan  MR-də  yabanı  yabanı  zirinclə  əhatə  olunmuş  təmiz  kolluqlara  Şərur 

rayonunun  Xanbulağı  ərazisində,  Culfa  rayonunun  Ərəfsə,  Ləkətağ    və  Ordubad  rayonunun 

Gilançay kəndi  ətrafında  rast  gəlmək mümkündür. Onlar  yuxarı, orta və  qismən az hallarda 

aşağı dağlıq qurşaqlarda tək-tək və yaxud çox da böyük olmayan qruplar şəklində yayılmaqla, 

meşə kolluqların əmələ gəlməsində əsas subdominant bitkilərdən biridir (5, s.346-355).   



Yüklə 7,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   64




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin