Anatomiya 2014. indd

208-rasm. Simpatik poyaning ko‘krak qismi:
1–yulduzsimon tugun; 2–tugunlararo tarmoqlar;
3, 7–ko‘krak tugunlari; 4–qovurg‘alararo nerv; 
5–o‘pkaning ko‘krak tarmoqlari; 6–chap adashgan 
nerv; 8–qizilo‘ngach chigali; 9–ichki a’zolarning ki-
chik nervi; 10–ichki a’zolarning katta nervi;
11–kulrang qo‘shuvchi tarmoq; 12–o‘ng adash gan 
nerv; 13–yurakka yo‘naluvchi ko‘krak tarmoqlari.

---

490
di. Bu chigallardan simpatik tolalar qon tomirlar bo‘ylab a’zo-
larga boradi.
Simpatik poyaning dumg‘aza qismi kattaligi 5 mm bo‘lgan 4 
ta duk shaklidagi dumg‘aza tugunlardan iborat. Ular dumg‘aza 
suyagining chanoq yuzasida dumg‘azaning chanoq teshiklarining 
medial tomonida joylashgan. Bu tugunlar ham bel tugunlari kabi 
ko‘ndalang tolalar vositasida birikkan. Dumg‘aza simpatik tugun-
lardan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1) kulrang qo‘shuvchi tarmoq-
lar dumg‘aza nerv lariga qo‘shiladi. Ular tarkibida tugun orqa to-
lalari dumg‘aza orqa miya nervlariga qo‘shiladi; 2) dumg‘aza so-
hasidagi ichki a’zolar nerv lari qorin osti sohasining yuqo rigi va 
pastki chigallarini hosil qilishda ishtirok etadi. 
Avtonom nerv tizimining parasimpatik qismi
Avtonom nerv tizimining parasimpatik qismi bosh va dumg‘a-
za qism lariga bo‘linadi.
Uning bosh qismi ko‘zni harakatlantiruvchi, yuz (oraliq), 
til-halqum va adashgan nervlarining avtonom o‘zaklari, ulardan 
chiquvchi tugun oldi tolalar, kiprikli, qanot-tanglay, quloq, jag‘ 
osti va til osti tugunlari, shuningdek, ichki a’zolar devorida joy-
lashgan intramural tugunlar va ulardan chiquvchi tugun orqa to-
lalardan iborat.
Dumg‘aza qismi orqa miyaning II–IV dumg‘aza segmentlarida 
joylashgan parasimpatik o‘zaklar, chanoqdagi ichki a’zolar nervla-
ri va tugunlaridan iborat.
1. Ko‘zni harakatlantiruvchi nervning parasimpatik qismi 
uning juft qo‘shimcha (Yakubovich) va toq parasimpatik (Perlia) 
o‘zaklari, kiprikli tugun va ularda joylashgan hujayra o‘siq laridan 
iborat. Bu o‘zak hujayralari aksonlari (tugun oldi tolalar) ko‘zni 
harakatlantiruvchi nerv tarkibida ko‘z kosasiga kirib, undan aj-
raydi va kiprikli tugun hujayralarida tugaydi. Undan chiqqan tu-
gun orqa tolalar kalta kiprikli nervlar tarkibida kiprikli mushak va 
qorachiqni toraytiruvchi mushaklarni innervatsiya qiladi.
2. Yuz (oraliq) nervning parasimpatik qismi yuqorigi so‘lak 
ajratuv chi o‘zak, qanot-tanglay, jag‘ osti tugunlari va ularda 
joylash gan hujayra o‘siqlaridan iborat. Yuz nervi tarkibida yo‘nal-
gan yuqo rigi so‘lak ajratuvchi o‘zakning tugun oldi tolalarining bir 
qismi nerv ning tizzachasi sohasida katta tosh nervi bo‘lib ajrab, 

---

491
o‘z nomidagi tirqish orqali kalla ichiga kiradi. U chakka suyagi 
piramidasidagi egat bo‘ylab yo‘nalib, yirtiq teshik orqali kalladan 
chiqqach simpatik nerv bilan qo‘shilib, qanotsimon kanal nervini 
hosil qiladi va qanot-tanglay tuguni hujayralarida tugaydi.
Qanot-tanglay tuguni hujayralaridan boshlangan tugun orqa 
tolalar ko‘z yoshi bezi, burun bo‘shlig‘i, tanglay va halqum shil-
liq pardasi bezlarini innervatsiya qiladi. Tugun orqa tolalarning 
bosh qa qismi nog‘ora tori tarkibida kalladan tosh-nog‘ora yorig‘i 
orqali o‘tib, til nervi tarkibida jag‘ osti va til osti tugunlariga bo-
radi. Bu tu gunlar hujayralaridan bosh langan tugun orqa tolalar 
jag‘ osti va til osti bezlarini innervatsiya qiladi.
3. Til-halqum nervining parasimpatik qismi pastki so‘lak ajra-
tuvchi o‘zak, quloq tuguni va ularda joylashgan hujayra o‘siqla-
ridan iborat. Til-halqum nervi tarkibida yo‘nalgan pastki so‘lak 
ajratuvchi o‘zakning tugun oldi tolalari til-halqum nervi tarkibida 
bo‘yinturuq teshigi orqali kalla bo‘shlig‘idan chiqadi. Bu teshik-
ning pastki chekkasida parasimpatik tugun oldi tolalari nog‘ora 
nervi tarkibida nog‘ora bo‘shlig‘iga kiradi. Keyin bu tolalar no-
g‘ora bo‘shlig‘idan kichik tosh nervi tirqishi orqali kichik tosh 
ner vi bo‘lib, kalla ichiga chiqadi. Chakka suyagi piramidasida-
gi o‘z nomidagi egatda yo‘nalib, kalladan ponasimon-tosh yorig‘i 
orqali chiqadi va quloq tuguniga qo‘shiladi. Bu tugunning hujay-
ralaridan bosh langan tugun orqa tolalar quloq-chakka nervi tarki-
bida quloq oldi beziga boradi.
4. Adashgan nervning parasimpatik qismi nervning dorzal 
o‘zagi, a’zolar devorida joylashgan ko‘p sonli nerv tugunlari va 
ularning o‘siq laridan iborat. Adashgan nerv tarkibida yo‘nalgan 
dorzal o‘zakning tugun oldi tolalari a’zolar yonida va devori 
ichida joylashgan (intramural) avtonom tugunlariga boradi. Bu 
tugunlarda joylashgan hujayra aksonlari tugun orqa tolalarni ho-
sil qilib, bo‘yin, ko‘krak qafasi, qorin bo‘shlig‘idagi ichki a’zo-
larni to pastga tushuvchi chambar ichakkacha bo‘lgan qismini 
silliq mushaklari va bezlari faoliyatini innervatsiya qiladi.
5. Parasimpatik nerv tizimining dumg‘aza qismi orqa miya-
ning II–IV dumg‘aza segmentlari sohasidagi oraliq medial 
o‘zaklar, chanoq parasimpatik tugunlari va ularning o‘siqlaridan 
iborat. Dum g‘aza parasimpatik o‘zaklari hujayralarining o‘siqlari 
dumg‘aza nervlarining oldingi ildizlari tarkibida dumg‘aza suya-
gi chanoq teshiklari orqali chiqqach, undan ajralib, chanoq ichki 

---

492
a’zo nervla rini hosil qiladi. Bu nervlar pastki qorin osti chigaliga 
qo‘shiladi va uning tarmoqlari tarkibida siydik-tanosil a’zolari, 
yo‘g‘on ichakning chap bukilmasidan pastki qismi devoridagi va 
a’zolar yonidagi tugunlarda tugaydi. Bu tugun hujayralari akson-
lari tugun orqa tolalarni hosil qilib, a’zolarning silliq mushaklari 
va bezlarni innervatsiya qiladi.