O’pkada gazlar diffuziyasini buzilishi Alg’veolyar havodan qonga, qondan alg’veolyar havoga O2 va SO2 o’tishi diffuziya yo’li bilan amalga oshiriladi. Kislorod gemoglobin bilan birikishi uchun quyidagi barg’erlardan o’tishi zarur:
Alg’veola yuzasidagi yupqa surfaktant qatlami
Alg’veolakapillyar membrana, alg’veolyar va endotelial qavatlardan hosil bo’ladi.
Alg’veola va kapilyar o’rtasida nozik qo’shuvchi to’qima
Diffuziya kattaligi 1. barher qalinligiga; 2. gazga nisbatdan o’tkazuvchanligiga; 3. alg’veolyar yuzani kattaligiga va boshqalar. Bu faktorlardan birortasi buzilsa, nafas yetishmovchiligiga olib keladi.
Alg’veolokapilyar membrana strukturasini buzilishi O’pkada shunday patologik o’zgarishlar bo’lishi mumkinki, unda alg’veola va qon–tomir devori qalinlashib ketadi va bular orasidagi qo’shuvchi to’qima ko’payib ketadi, buning natijasida, diffuziya buziladi, yahni alg’veolakapillyar blok hosil bo’ladi. Bu holatga sarkoidoz, fibroz, pnevmoniya, emfizema va o’pga shishlari olib keladi.
Diffuziya ro’y beradi membrana maydonini kamayishi O’pkana rezektsiya qilinganda, o’pka to’qimasini destruktsiyasida (tuberkulyoz, abstsess) o’pka alg’veolalarini butunlay ventilyatsiyani buzilganda kuzatiladi.
O’pkadagi qonni alg’veolyar havo bilan kontaktini pasayishi O’pka qon tomirlaridan qonni o’tish vaqti 0,5–0,6 sek. tashkil qiladi, lekin gazlarni to’liq diffuziyasi bo’lishi uchun esa 0,2 sek. kifoya. Agar, alg’veolokapilyar membrana o’zgarsa, yoki qon oqishi tezlashsa to’liq diffuziya bo’lmaydi (fizik nagruzga, anemiya, tog’ kasalligida va boshqalar).
Lekin, shuni ham aytish kerakki, gazlar diffuziyasida birinchi navbatda, O2 diffuziyasi buziladi, chunki SO2 20–25 marta osonroq diffuziyalanadi.
Organizmga tashqi nafas yetishmovchiligini tahsiri Eng avvalo organizmda gipoksiya va atsidoz kuzatiladi, lekin ayrim kasalliklarda ventilyatsiya, diffuziya va perfuziya buzilsa ham, tinch holatda nafas yetishmovchiligini kelib chiqmasligi mumkin, yahni qonda gazlar tarkibi normada qolaveradi. Buning sababida, birinchidan alg’veola va kapillyar qon tomirlarini juda ko’pligidir. Masalan: normada 1 minutda alg’veola kapillyar membrana 6 litr O2 o’tkaza olish imkoniyatiga ega, tinch holatda organizm uchun 250–300 ml. O2 yetarli. SHuning uchun, butunlay o’pkani olib tashlaganda ham qonni gaz tarkibiga aytarli tahsir etmaydi.
Ikkinchidan, nozik va mukammal tarzda tashqi nafas idora etiladiki markazlar qondagi O2 va SO2 ni miqdoriga sezgir bo’ladi, kerak bo’lsa nafas muskullari ishini, nafas chuqurligini va chastotasini o’zgartiradi. Nafas o’zgarishi esa qon tomir tizim faoliyatini ham o’zgartiradi.
Lekin, bu tizim mahlum chegaragacha kompensator harakterga ega bo’ladi, dekompensator fazada yurak va nafas tizimi kuchli ishlashdan organizmda oraliq mahsulotlar ko’payadi, M A buziladi, bir tomondan organizmni O2 bo’lgan extiyojini ortib boraveradi, lekin qonni gaz tarkibi buzilishidan gipoksiya, giperkapniya va gazli atsidoz kelib chiqadi.
Agar qonga umuman O2, qondan SO2 o’tmay qo’ysa asfiksiya kelib chiqadi. Asfiktsiyani quyidagi omillar keltirib chiqaradi:
Nafas yo’llari ezilganda.
