Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti

Xayol boshqa psixik jarayonlarning faoliyatini boyitadi. 

Xayol natijasida bizning idrokimiz, garchi hamisha raso bo’lavermasada, lekin, har holda, to’liqroq va 

yorqinroq  bo’ladi.  Masalan,  nutq  badiiy  suratlar,  muzika  va  boshqa  shu  kabi  san’at  asarlarining 

qanchalik to’liq idrok qilinishi ko’p darajada xayol faoliyati bilan bog’liq bo’ladi. Xayol faoliyati 

qanchalik kuchli bo’lsa, shunchalik mukammal, mazmuni ham shunchalik keng idrok etiladi. 

Xayol  jarayonlari  xotira  faoliyatida  kattagina  o’rin  oladi.  Xayolda  yaratilayotgan  tasavvurlar 

esga  olib  qolish  vaqtida  va  esga  tushirish  vaqtida  bog’lanishlar  vujudga  keltirish  uchun  tayanch 

bo’ladi.  Xotira  tasavvurlarining  mazmuni  ko’pincha  xayol  faoliyati  bilan  o’zgartiriladi  va 

to’ldiriladi. 

Xotira  tasavvurlari  kabi,  xayol  tasavvurlari  ham  tafakkur  uchun  tayanch  material  bo’ladi. 

Tafakkurning  umumiylashtirish,  abstraktsiyalash,  konkretlashtirish  kabi  jarayonlari  xayolga  ko’p 

daraja bog’liq bo’ladi. Jumladan, tafakkur jarayonlaridaggi yaqqollik ko’p jihatdan xayol faoliyati 

tufayli hosil bo’ladi.  

Xayol yaratib berayotgan obrazlar, shuningdek, xayol jarayonlariniig o’zi ham har xil hissiyotlarimiz 

uchun  eng  boy  manbadir.  Xayol  faoliyati  tufayli  tug’iladigan  hislar  ko’pincha  ancha  kuchli  va 

---

18 

 

barqaror hislar bo’ladi. 

Xayol  tufayli  odam  o’z  tevarak-atrofidagi  voqelikni  idrok  qilib  va  o’z  turmushining  o’tmishidagi 

hodisalarni esga tushirish bilan bog’liq bo’lgan tuyg’ularni his qilib qolmasdan, balki, shu bilan birga, 

kelajak  to’g’risidagi–kutilayotgan  yoki  istakdagi  narsalar,  orzu  va  maqsadlar  to’g’risida 

tasavvurlar  tug’dirgan  tuyg’ularni  his  qiladi.  Masalan,  tilakdagi  maqsadni  tasavvur  qilish 

kishida ijobiy hislar tug’diradi, bunday hislar esa kishini tetik qiladi va uning g’ayratiga g’ayrat 

qo’shadi.  CHunonchi,  charchab  qolgan  kishi  o’z  mehnatining  natijalarini  tasavvur  qilganida,  bu 

tasavvur uning ishini bitkazishiga yordam beradigan kuch va tetiklik bag’ishlaydi. 

Albatta,  xayol  tufayli  shunday  obrazlar  ham  tug’iladiki,  bu  obrazlar  salbiy  hislarni:  sog’inish,

 

ma’yuslik,  qo’rqish,  sababsiz  g’azablanish  va  boshqa  shu  kabi  hislarni  vujudga  keltiradi  yoki 

kuchaytiradi.  SHunday  ham  bo’ladiki,  xayol  jarayonlarining  o’zi  salbiy  emotsional  holat  sababli, 

ya’ni yomon kayfiyat, ko’ngil g’ashlik, xavotirlik va boshqa shu singari holat sababli vujudga keladi 

va bu holat o’sha protsesslarni kuchaytiradi, so’ngra esa vujudga kelgan tasavvurlar o’sha salbiy 

hislarni  tag’in  ham  kuchaytirib  yuboradi.  Hammaga  ma’lumki,  qo’rqoq  kishilar  hatarli  ahvolni 

tasavvur qilishlari bilanoq xaqiqatda bo’lishi mumkin bo’lganidan beshbattarroq enka-tenkalari chiqib 

ketadi. 

Xayol  faoliyati  bizning  ijtimoiy  hislarimizni  do’stlik  va  jamoaizm  hislarini  ko’p  darajada 

kuchaytiradi. Xayol tufayli odam o’zini boshqa kishining o’rnida deb tasavvur qilishi, uning hislari 

va intilishlari bilan yashashi, hayrihohlik, birdamlik deb ataladigan va boshqa shu kabi tuyg’ularni his 

qilishi mumkin. 

Xayol  bizning  irodamizni  ishlatishimizda  ham  katta  rolь o’ynaydi. Ma’lumki, odam bir ishga 

kirishmasdan  oldin  o’z  oldiga  muayyan  maqsad  qo’yadi,

 

shu  maqsadga  erishish  yo’llarini  va 

vositalarini  belgilab  oladi,  o’z  harakatlarining  natijalarini tasavvur  qiladi,  rejalashtiradi. Mana 

shu  tasavvurlarning  hammasi  esa  xayol  vositasi  bilan  vujudga  keltiriladi.  SHu  sababli,  irodasi 

kuchli,  o’tkir,  xarakteri  mustahkam  kishilarda  xayol  ham  juda  o’sgan  bo’ladi.  Inson  faoliyatining 

hamma turlarida: o’yinda, o’qishda, mehnatda, fan va ijodiyotda xayolning katta ahamiyati bor. 

Bolalikdagi  o’yinlar  –  asosan,  bolalar  fantaziyasining  namoyon  bo’lishidir.  Bolalarning  ijodiy 

o’yinlarida  ularning  organizmi  kamol  topadi  va  mustahkamlanadi,  aqli,  irodasi,  ma’naviy  va 

estetik hislari o’sadi. 

Xayol  bo’lmasa,  o’qish  ishlarining  samarali  bo’lishi  mumkin  emas.  O’quvchilar  o’zlari  bevosita 

idrok qilolmaydigan narsalar to’g’risidagi  bilimlarni xayol mavjud bo’lganidagina yaqqol tushunib 

bilib  olishlari  mumkin.  CHunonchi,  o’quvchilar  geografiya  va  tarixga  doir  bilimlarni  mana  shu 

tariqa yaqqol idrok qiladilar. 

Xayol  jarayoni  o’quvchilarga  darsda,  mavhum,  abstrakt  shaklda  berilayotgan  materialni 

konkretlashtirishga yordam beradi. O’quvchilar matematikaga, grammatikaga va boshqa fanlarga 

---

19 

 

doir misollarni ko’p jihatdan xayol ishtiroki bilan «o’ylab topadilar» va tanlab oladilar. 

Xayol bo’lmasa, odamning mehnat qilishi ham mumkin bo’lmaydi. Mehnat qilish vaqtida hamisha shu 

mehnatdan  kuzatilgan  maqsad  oldindan  belgilab  olinadi,  shu  mehnatning  qanday  natijalar  berishi 

oldindan  tasavvur  qilinadi.  SHunday qilinmasa,  ishlab  bo’lmaydi.  Erishilmoqchi  bo’lgan  maqsadni 

belgilash, oldindan ko’rish, chamalashning o’zi shu maqsadni va natijalarni xayolda tasavvur qilish 

demakdir,  xayolning bo’lishi insonning har qanday ishni ijodiy bajarishiga  yoki  bu  ishga  ijodkorlik 

elementlarini  kiritishga  imkon  beradi.  Aks  holda  mehnatning  har  bir  turi  ilgari  o’rganib  olingan 

usullar, priyomlar va harakatlarni shunchaki takrorlash yo’li bilangina bajarilishi mumkin. 

Ilmiy  kashfiyotlarda  va  texnikaga  doir  ixtirolar  qilishda  juda  katta  ahamiyati  bo’lgan  ilmiy 

gipotezalar yaratishda xayolning roli ayniqsa katta. 

Gipoteza-  haqiqiy  sabablari  noma’lum  bo’lgan  hodisalarning  faktlarni  izohlamoq  uchun 

fanda  qo’llaniladigan  tahmindir.  Odatda,  gipotezalarning  ko’pchiligi  olimlarning  xayolida 

ayrim  faktlar  yoki  farazlar  asosida  vujudga  keladi.  Vujudga  keltirilgan  gipoteza 

eksperimentlar qilish yoki faktlar tanlash yo’li bilan tanqidiy ravishda tekshirib ko’riladi. 

Eksperimentning  natijalari  va  to’plangan  faktlar  shu  gipotezaning  rostligini  tasdiqlasa,  u 

holda  gipoteza  ilmiy  nazariya  bo’lib  qoladi.  Masalan,  qadimiy  fiziklar  va  astronomlar 

meteorlarning  va  yulduzlar  uchishining  sabablarini  izohlashga  urinib,  bu  hodisalar 

Yerdagi qattiq moddalarning bug’lanishidan boshqa narsa emas, suv bug’lari kabi mazkur 

qattiq  moddalarning  bug’lari  ham  yuqori  ko’tarilib  va  so’ngra  lovillagan  toshlar  holida 

yerga tushadi deb faraz qilgan edilar. Lekin bu gipoteza faktlar bilan isbot bo’lmaganligi 

sababli  rad  qilindi.  So’ngra,  mana  shu  hodisalarni  meteorlarni  izohlamok  uchun  boshqa  bir 

gipoteza vujudga keltirildi: Oyda vulqonlar bor, shu vulqonlar g’oyat zo’r kuch bilan lava 

chiqarib turadi, bu lavaning bir qismi meteoritlar tariqasida yerga tushadi deb faraz qilindi. 

Lekin  bu  gipoteza  ham  isbot  bo’lmadi:  Oyda  hech  qanday  vulqon  yo’qligi  va  lavalar 

chiqarmasligi  ma’lum  bo’lib  qoldi.  Keyingi  vaqtlarda  bunday  gipoteza  vujudga  keldi:  shu 

gipotezaga  ko’ra,  benihoya  ko’p  miqdorda  kichik  va  mayda  jismlar  bor,  planetalar 

singari, bu jismlar ham quyosh atrofida aylanib yuradi. Ba’zan bu jismlar Yerning tortish 

kuchi  doirasiga  tushib  qoladi,  buning  natijasida  ular  yerga  tushadi.  Bu  gipoteza  xaqiqatga 

eng  yaqinroq  bo’lib  chiqdi  va  hozirgi  vaqtda  hamma  tomonidan  qabul  qilingan  ilmiy 

nazariya bo’lib qoldi. 

Gipotezalar ilm-fanning olg’a borishi uchun muhim shartdir. 

Odamning  butun  ijodiy  faoliyatida  xayolning  juda  katta  ahamiyati  bor,  xayol  bo’lmasa, 

qishloq  xo’jaligida  novatorlik,  texnikada  ixtirochilik  va  barcha  san’at  tarmoqlari  ham 

bo’lmagan bo’lar edi. 

Albatta, real xayolgina inson faoliyatida ana shunday ijobiy ahamiyatga egadir. 

---

20 

 

Aksincha,  real  bo’lmagan  xayol-quruq  xayolparastlikdir,  bunday  quruq  xayolparastlik  har 

qanday  faoliyatga  to’sqinlik  qiladi.  Keng,  mazmunli,  kuchli  va  real  xayolgina  inson 

faoliyatining  hamma  sohalarida  ijobiy  ahamiyatga  ega  bo’ladi,  albatta.  Mana shunday  xayolni 

o’stirish aqliy tarbiyaning muhim vazifalaridan biri bo’lishi lozim. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Foydalnilgan adabityolar ro’yoxati  

 

 

1. 

Umumiy psixologiya. A.V.Petrovskiy taµririda. T.1992. 

2. 

“Psixologiya” qisqacha izoµli lu²at. T. 1997. 

3. 

Davletshin M.G, T´ychieva M. Umumiy psixologiya. T.2002. 

4. 

Nemov R.S. Psixologya. T. 1998. 1-t 

5. 

Karimova V.M. Psixologiya. T. 2000 

6. 

Psixologiya. Ma’ruza matni. T. 2001.