Grammatik norma - nutqning mazmundorligini, manoli ekanligini bildirib, nutq oqimidagi sozlarning ozgarishi, mazmunan bir-biriga birikishini ifodalovchi xilma-xil qoidalar yigindisidir
Grammatik norma - nutqning mazmundorligini, manoli ekanligini bildirib, nutq oqimidagi sozlarning ozgarishi, mazmunan bir-biriga birikishini ifodalovchi xilma-xil qoidalar yigindisidir.
Nutqning aniqligi va tasirchanligi - mazmundor nutqning tinglovchiga tasir etish omilidir. Oqituvchi soz va tilning ravonligi, notiqlik qobiliyati bilan aniq faktlar asosida oquvchilarga bilim beradi, ularning konikma va malakalarini rivojlantiradi. Oqituvchi nutqining aniq bolishi, oz masuliyatini chuqur his etish shartidir. Aniqlik, organilayotgan mavzuning oqituvchi tomonidan ifodalanayotgan voqelikka, faktlarga muvofiq kelishidir. Aniqlikning chegarasini belgilashda oqi-tuvchi sozlarni togri qollay olishi, ozbek tili grammatikasini mukammal bilishi, togri talaffuz eta olishi talab qilinadi.
Nutqning mantiqiylig! - nutqning mantiqiy bolishi eng avvalo oqituvchining soz boyligi, tafakkur yuritish qobiliyati, idrok etish mahoratiga bogliq. Oqituvchi tilni juda yaxshi bilishi, soz boyligi keng bolishi mumkin. Ammo ozi fikr yuritayotgan mavzuga nisbatan chuqur bilimga ega bolmasa, bilimlarini oz tafakkuri doirasida tahlil qila olma-sa notiqlik sanati natija bermaydi.
Sozlarning o’qituvchi ifodalayotgan mavzuga mos ravishda togri ifodalanishi, soz birikmalarining, gaplarning, matnlarning bir-biriga togri kelishi, fikrni izchil bayon etish uchun boysundirilishi nutqning mantiqiy boy ekanligidan dalolat beradi. Oquvchilarga aytilayotgan fikr mantiqan bir-biriga boglangan bolishi kerak. Gaplar ortasida fikriy boglanish, izchillik yoqolishi bilan oqi-tuvchi nutqining mantiqiyligiga putur etadi.
Sozlarning o’qituvchi ifodalayotgan mavzuga mos ravishda togri ifodalanishi, soz birikmalarining, gaplarning, matnlarning bir-biriga togri kelishi, fikrni izchil bayon etish uchun boysundirilishi nutqning mantiqiy boy ekanligidan dalolat beradi. Oquvchilarga aytilayotgan fikr mantiqan bir-biriga boglangan bolishi kerak. Gaplar ortasida fikriy boglanish, izchillik yoqolishi bilan oqi-tuvchi nutqining mantiqiyligiga putur etadi.
O’rganilayotgan mavzu matnlari ortasida mantiqiy bogianish bolish uchun, matnlar boshlanma bilan ajratiladi (masalan, xulosa qilib aytganda; shu bilan birga; takidlash lozimki va hokazo). Demak, oqi-tuvchi nutqining mantiqiyligi deyilganda, yaxlit bir tizim asosida tuzilgan, fikr va mulohazalar rivoji izchil bolgan, har bir soz, ibora aniq maqsadga muvofiq ishlatiladigan nutq tushuniladi.
Nutqning tozaligi va ifodaliligi - Oqituvchi nutqining tozaligi, avvalo uning adabiy til lisoniy normalariga muvofiq ifodalanishi bilan belgilanadi. Oqituvchilarning chiroyli va mazmunan boy nutqi hozirgi ozbek adabiy tili talablariga mos holda tuzilgan bolishi, gayriadabiy til unsurlaridan holi bolishiga qarab baholanadi. Nutqning toza bolishiga halaqit beruvchi unsurlar: dialektizm va varvarizmdir. Zero, ushbu unsurlar badiiy adabiyotda maium bir badiiy - estetik vazifani bajarsada, oqituvchining dars jarayonidagi va tarbiyaviy faoliyatidagi nutqida ishlatilmasligi kerak.
