Andijon iqtisodiyot va qurilish instituti Iqtisod-qurulish fakulteti iqtisodiyot yo’nalishi

Keynschilik — iqtisodiyot nazariyasidagi yetakchi yoʻnalishlardan biri, jamiyat hayotida bir qator makroiqtisodiy hodisalarning oʻzaro taʼsir koʻrsatishini tahlil qilish asosida bozor xoʻjaligi faoliyati mexanizmlarini sharhlaydi va davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi amaliyotini asoslab beradi. 20-asrning 30-y.larida paydo boʻldi. Asoschisi ingliz iqtisodchisi John Maynard Keynes. Keynschilikning asosiy tamoyillari uning „Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi“ (1936) asarida bayon etilgan.
20-asrning boshlariga kelib iqtisodiyotning beqarorligini bartaraf etish, chuqur iktisodiy tangliklardan chiqish yoʻllarini izlash tarzida maydonga keldi. Bu davrga kelib klassik siyosiy iqtisod maktablari va ulardan keyingi iqtisodchilarning bozorning toʻla samaradorligi va oʻz-oʻzini tartibga solish gʻoyalari amalda toʻla oʻz tasdigʻini topmadi. Keynschilikning asosiy gʻoyasi — bozor iqtisodiy munosabatlari tizimi nomukammal, shu sababli maksimal darajada bandlikni va iqtisodiy oʻsishni faqat davlatning iqtisodiyotga aralashuvi taʼminlay oladi. Keyns bozor iqtisodiyotidagi inqiroz va tangliklarning asosiy sababini shaxsiy isteʼmol buyumlari va i.ch. maqsadlaridagi mahsulotlarga „samarali talab“ (tadbirkorlarning eng yuqori foyda olinishini taʼminlaydigan talab)ning yetarli hajmda boʻlmasligida koʻradi va umumiy talab hajmini oshirish zarurligini koʻrsatadi. „Samarali talab“ 2 omillar guruhiga — isteʼmol tovarlari bozori va i.ch. vositalari bozoriga bogʻliq. Isteʼmol talabi hajmi „isteʼmolga moyillik“ va „asosiy ruhiyat qonuni“ bilan aniqlanadi. Bu qonunga koʻra, jamiyatning ruhiyati shundayki, umumiy real daromad ortishi bilan umumiy isteʼmol ortadi, ammo bu oʻsish daromadlar oʻsishidan past boʻlgani sababli iqtisodiy oʻsishga yordam beradigan jamgʻarmalar hosil boʻladi.
Keyns oʻzining „bandlik nazariyasi“ asosida iqtisodiyotni tartibga solish tamoyillarini ilgari surdi va davlatning inqirozga qarshi iqtisodiy siyosati dasturini ishlab chiqdi. Muvozanat holatida aholining ish bilan taʼminlanishi, bandlik darajasi umumiy taklif, isteʼmolga moyillik va investitsiya hajmiga bogʻliq. Bandlik darajasi isteʼmolga moyillik ortgan sharoitlarda, investitsiyalar hajmi koʻpayganda ham roʻy beradi, isteʼmol tovarlari va i.ch. vositalariga talabning ortishi taklifning oʻsishiga olib keladi, oʻz navbatida, oʻsib boruvchi taklif yanada bandlik ortishini taʼminlaydi. Mehnat taklifi unga boʻlgan talabdan oshib ketsa ishsizlik kelib chiqadi. Uning fikricha, ishsizlikning boʻlishi bozor iqtisodiy tizimining oʻzida mavjud. Ishsizlik tufayli nisbatan ortiqcha ish kuchining bir qismi ishsizlar qatoriga siqib chiqariladi va tizimda yana muvozanat tiklanadi. Bunday sharoitda davlat isteʼmol va investitsion tovarlar haridori sifatida iqtisodiyotdagi umumiy talabga taʼsir etishi mumkin. Fiskal yoki kredit-pul siyosati, ayniqsa, soliq tizimi orqali umumiy talabni oshirish mumkin. Demak, Keyns nazariyasiga koʻra, toʻla boʻlmagan bandlik sharoitida ham umumiy muvozanat saqlanishi mumkin.
Keyns investitsiyaga katta ahamiyat beradi. Uning fikricha, investitsiyalar i.ch. isteʼmolini kengaytirish, izdan chiqqan umummilliy proporsiyalarni tiklash vositasidir. Investitsiyalar qiymati bilan milliy daromad oʻrtasidagi miqdoriy bogʻliqlik multiplikator tamoyilini qoʻllash asosida aniqlanadi (qarang Multiplikator nazariyasi). Shunga koʻra, investitsiyalarning har qanday oʻsishi isteʼmolning katta solishtirma hissasi va oʻsish surʼatlariga qaraganda daromad, bandlik va i.ch. ning koʻproq darajada yanada proporsional oʻsishini taʼminlaydi. Shu sababli investitsiyalarda mujassam boʻlgan talab iqtisodiy taraqqiyotni davlat harajatlarini kengaytirish, shuningdek, taqchilli byudjetdan moliyalash yoʻli bilan tartibga solish va ragʻbatlantirishning asosiy obʼyekti tarzida eʼtirof etiladi.
Davlat tomonidan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishning samaradorligi investitsiyalar uchun mablagʻlar topish, imkoni boricha aholini ish bilan toʻla band qilish va foiz normasini qatʼiy belgilashga bogʻliq boʻladi. Foiz stavkalari qanchalik past boʻlsa, investitsiyalarga ragʻbat shunchalik koʻpayadi, investitsion talab oshadi, bandlik oʻsadi, ishsizlik kamayib boradi. I.ch. omillari (kapital, mehnat, yer) qanchalik toʻla jalb etilsa, amalda oʻsib boruvchi narxlar yuzaga keladi (pulning miqdoriy nazariyasi). Resurslar toʻliq foydalanilmagan paytda ham narxlarning moʻtadilligi saqlanishi mumkin. Keyns nazariyasi boʻyicha pul massasini 2 marta oshirish narxlarning 2 marta oshuviga olib kelmaydi. 3—6 % ishsizlik norma deb qaraladi va „toʻla bandlik“ sifatida talqin etiladi.
Keyns gʻoyalari oʻz davrida, Ikkinchi jahon urushi va undan keyingi yillari katta taʼsirga ega boʻldi, ammo bir qancha oʻzgarishlarga uchradi. Ayniqsa, urush bilan bogʻliq militaristik siyosat davlatning iqtisodiyotda faol ishtirokini talab etdi, urushdan keyingi tiklanish yillari ham bu gʻoyalar ustun boʻldi (Germaniya, Italiya, Ispaniya).
20-asrning 70-y.larida sanoati rivojlangan mamlakatlar taraqqiyotida ijtimoiy yoʻnaltirilganlik kuchaydi (davlat mulki ortib bordi), davlat byudjet qarzlari koʻpaydi, ishsizlik qam oʻsdi, inflyasiya kuchli boʻldi, chuqur iqtisodiy tangliklar yuz berishi davom etdi, iqtisodiy sikllarning takrorlanish davri qisqardi, ana shunday sharoitda liberal (neoliberal) goyalar ustunlikni egallay boshladi. AQShda reygonomika, Buyuk Britaniyada tetcherizm davlatning iqtisodiyotga aralashuvini minimallashtirdi va iqtisodiy ahvol yaxshilandi. Keynschilik gʻoyalari neokeynschilik vakillari asarlarida yanada rivojlantirildi.
Keynschilik ustunligi. Urushdan so`nggi davrda, iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda keynschilik maktabi ustunligi bilan ko`zga tashlanadi. Urushdan so`ng, Yangi nazariya keng ommalashib birinchi navbatda AQSHda ko`zga 169 tashlana boshladi, zero bu maktab, AQSH hukumat siyosatini belgilab berib, bu jarayon 1970-yillardan oldin Garri Trumen boshqaruvi davrida boshlandi (1884- 1972, 1945-1953 yillar davomida AQSH prezidenti). Yangi siyosatning asosi, iqtisodiyotga to`liq bandlikni davlat nazorati choralari bilan ta`minlash bo`ldi. 1946 yilda, Amerika Qo`shma SHtatlarida bandlik haqida qonun qabul qilinib, undan so`ng, davlat o`z zimmasiga ishsizlikning past darajasini saqlab turish majburiyatini oldi. Shunga o`xshash siyosat qator mamlakatlarda ham amalga oshirila boshlandi. Xususan Kanada, Buyuk Britaniya, Gollandiya va Avstraliya kabi mamlakatlarda. Shuningdek iqtisodiyotning ba`zi sektorlari milliylashtirilishi ham amalga oshirila boshlandi (masalan energetika va transport), aholining kam ta`minlangan qismini ijtimoiy qo`llab - quvvatlash tizimi rivojlana boshladi (nafaqalar, ko`p bolalshi oilalar uchun nafaqalar, subsidiyalashtirilgan tibbiy xizmat). Davlat zimmasiga, inqiroz holatlarini oldini olish maqsadida nazoratni amalga oshirish majburiyatini yukladi. Shved modeli. Urushdan so`nggi davrlardagi keynschilikka muqobil bo`lgan ko`plab iqtisodiy siyosat yo`nalishlarida davlat dasturlarini amalga oshirishga kirishildi. Masalan, umumiy davlat ravnaqi skandinav kontseptsiyasi stokgol`m maktabi nazariyasiga, xususan o`z xulosalari bo`yicha keynschilikka yaqin bo`lgan K. Viksel`, E. Lindal`, Gunnar Myurdal` (1898-1987), Bertil` Ullin (1899-1979), Erik Lundberg (1897-1987) xulosalariga tayanar edilar. Mazkur maktab, iqtisodiy tizim nomutanosibligidan kelib chiqib, iqtisodiyot makroiqtisodiy nazorati usullarini ko`zda tutar edi (asosan kredit - pul usullarini). Shu bilan birgalikda, u davlat byudjetining har yili balanslashtirilishi majburiy emasligi haqidagi tezisni, hamda davlatning o`z fuqarolariga mo„ayyan darajadagi ravnaqni ta`minlab berishi, xususan ijtimoiy siyosat hisobiga amalga oshirishi majburiyati haqidagi tezisni ilgari surishgan. Frantsuz dirijizmi. O`sha davrlardagi Frantsiyada dirijizm siyosati amalga oshirilib, bu siyosat, keynschilikka nisbatan ko`proq darajada davlatning iqtisodiyotga aralashuvini ko`zda tutar edi. Mazkur siyosat retseptlari, qisman institutsional yo`nalish doirasida ishlab chiqarilib, bu yo`nalish urushdan so`nggi o`sha davrlarda ko`proq ahamiyatga ega edi. Dirijizm siyosatining keynschilikdan printsipial farqi Shundaki, dirijizm antisiklik nazorat talablari bilan bir qatorda muvaffaqiyatli ravnaq o`sishini ta`minlash bo`yicha vazifani davlat zimmasiga qo`yadi (Fransua Perru (1903-1987) kontseptsiyasi). Mazkur vazifa o`z tarkibiga iqtisodiyotning institutsional qayta tuzilishi, iqtisodiy tuzilishlar yaratilishi yoki qo`llab - quvvatlanishi (o`sish polyuslari) kabi o`z zimmasiga olib, bu tushunchalar butun iqtisodiyot rivojlanishida mo„ayyan rol` o`ynashi ilgari surilgan. Frantsuz 170 dirijizmi o`ziga xos xususiyatlaridan birining natijasida davlat bo`ylab indikativ rejalashtirish usullari qo`llanila boshlandi. 20. 3. «Ijtimoiy bozor xo`jaligi» Germaniya doktrinasi Ikkinchi jahon urushidan so`ng dunyoda keynschilikni yetakchiligi va davlatning keng nazorati g`oyalari doirasida, ayniqsa GFR ajralib chiqdi, zero davlatda «Ijtimoiy bozor xo`jaligi» doktrinasi hukmronlik surar edi. Mazkur doktrina asoslari urush o`rtalarida German ordoliberalizmi doirasida shakllanib, uning boshida nemis iqtisodchisi institutsionalizm namoyandasi Val`ter Oyken (1891-1950) turgan edi. Uning asosiy g`oyalari, «Milliy iqtisodiyot asoslari» (1940) va «Iqtisodiy siyosat asosiy printsiplari» asarlarida ilgari surilib, mazkur kitoblar 1952 yilda muallif o`limidan so`ng nashr etildi. 1933 yildan 1945 yilgacha Germaniyada natsional - sotsializm g`oyalari hukmronlik qilganligi sababli, ordoliberalizm g`oyalari 1940-* yillarning oxirigacha keng tarqalmagan. V. Oyken asosiy g`oyalari Shunda ediki, iqtisodiy tuzilish tasodifan shakllanmaydi, va Shu sababli, tasodifiy ravishda shakllanishi mumkin ham emas. Uning fikricha, iqtisodiy tizim, millat tomonidan uning madaniy, tarixiy, va ma`naviy an`analariga muvofiq tanlanib, jamiyatda hukumatning maqsadli siyosati yordamida belgilanishi kerak. Germaniya iqtisodiyotini o`ziga xosligini tadqiq etar ekan V. Oyken birinchi navbatda natsizm siyosatini markazlashtirishgan davlat g`oyalari uchun tanqid qilgan. U hukumatning iqtisodiyotga aralashuviga qarshi emas edi, ammo Shu bilan birgalikda, bunday tuzilish, Germaniyaning protestantlik ma`naviy an`analariga zid ekanligini aytib o`tgan. Shu bilan birgalikda, uning fikricha, Germaniya uchun liberal iqtisodiyot modeli ham mos tushmaydi. Uning tomonidan iqtisodiy hayotni tashkillashtirilishining uchinchi yo`li taklif etilib, bu yo`nalish “iqtisodiy gumanizm” nomini oldi. Iqtisodiyotning mazkur modeli besh asosda qurilgan: 1. xususiy mulskning saqlab qolinishi; 2. ochiq bozor printsiplariga rioya qilish, aynan Shu holat davlat tomonidan monopolizatsiya jarayonining qattiq cheklovini ko`zda tutar edi; 3. erkin kelishuvlar printsipi - iqtisodiy liberalizm; 4. o`z xo`jalik faoliyati uchun javobgarlik printsipi; 5. jamiyatda kam ta`minlangan qatlamlarining resurslar adolatli taqsimlanishi orqali ta`minlashga yo`naltirilgan keng ijtimoiy siyosat. Iqtisodiyotning mazkur modelida davlatni roli, antimonopoliya siyosatini amalga oshirish, bozorning eokin raqobatchiligini himoya qilish, hamda keng ijtimoiy dasturlarini amalga oshirish doirasida cheklangan. 171 1950-yillarda, ordoliberalizm g`oyalari ko`plab nemis iqtisodchilari asarlarida rivojlantirilgan. Ular orasida ayniqsa muhim ahamiyatga Al`fred Myuller – Armak (1901-1978) asarlari e`tiborga molik bo`lib, mazkur muallif, V. Oykenning uchinchi yo`li g`oyasini qo`llab, uning asosida iqtisodiy siyosat kontseptsiyasini shakllantirdi va bu kontseptsiya iqtisodiyot fanida ijtimoiy bozor xo`jaligi nomini oldi. Mazkur kontseptsiyaning asosiy holatlari, urushdan so`nggi Germaniyada Lyudvig Erxard (1897-1977) siyosati sababli realizatsiya etildi, zero Lyudvig Erxard o`sha davrlarda avval iqtisodiyot vaziri vazifasini, keyin esa (1963-1966) GFR federal kantsleri vazifasida ishlagan. Real ravishda amalga oshirilgan siyosat juda qattiq edi. Xususan davlat nafaqat o`yin qoidalarini belgilaydi, balki investitsion jarayonlarda faol ishtirok etib, ayniqsa daromadli sohalarni qo`llab - quvvatladi (qishloq xo`jaligi, qurilish). Shu bilan birgalikda, aholi kambag`al qatlamlarini qo`llab - quvvatlash nazariyada deklaratsiya etilganidek keng emas edi. Umuman olganda, mazkur siyosat, iqtisodiyotning uchinchi turini yaratishga qaratilib, mazkur tur, bozor xo`jaligini davlat ijtimoiy dasturlari bilan bog`lashi kerak edi. Iqtisodiy nazariya. 1940-1960-yillar davomida keynschilik, nafaqat iqtisodiy siyosatda, balki iqtisodiyot fanida ham yetakchilik qilar edi. Shu bilan birgalikda, makroiqtisodiy nazariya ham faol ravishda rivojlanib kelayotgan edi: iqtisodiy o`sish va iqtisodiy siklni turli modellari yaratildi. Iqtisodiyotning nomutanosib holati sifatida, nafaqat pasayish fazasi, balki sikl fazalari ham ko`rib chiqildi. Davlat antisiklik siyosati mexanizmlari rivojlanib, iqtisodiy kon`yunkturaga kredit - pul va byudjet usullari ta`siri o`rganildi. Keynschilik maktabiga ommaviylik bo`yicha ancha orqada qolgan neoklasssik yo`nalish ham, rivojlanishda davom etdi. mazkur rivojlanishning muhim yo`nalishlaridan biri, keynschilar tomonidan ilgari surilgan g`oyalarning qayta ko`rilishi bo`ldi. Neomumtoz oqim ularni o`z nazariyasiga moslashtirishga harakat qildi. Natijada, neomumtoz sintez kontseptsiyasi yaratildi (Dj. Xiks, P. Samuel`son) uning vazifasi Shundan iborat ediki, keynschilik nazariyaning neoklasssik nazariya muhim qismlaridan biri sifatida ilgari surish bo`ldi. Neomumtoz va kenyschilik nazariyalari iqtisodiyotningning turli yo`nalishlari doirasida tadqiq etilganligi sababli, birinchisi to`liq bandlik holatini tadqiq etsa, ikkinchisi to`liq bo`lgan bandlikni tadqiq etib, bunday sintez keynschilik nazariyasi, neomumtoz nazariyasining xususiy holati sifatida o`rganilib, to`liq bo`lmagan bandlik sharoitlarida iqtisodiyotning o`ziga xos holatiga bag`ishlanadigan bo`lsa mumkin edi. Shunga o`xshash, har ikkala maktab amaliy tavsiyalari ham sintezlashtirildi. Agar iqtisodiyot depressiv holatda bo`lsa, keynschilik choralari qo`llaniladi. To`liq bandlik holati yuzaga kelishi bilan, neomumtozlar tomonidan taklif etilgan retseptlar kuchga kiradi. 172 Marjinalistik yo`nalishlar rivojlanishi bilan parallel ravishda (neomumtozlar va keynschilik) institutsional nazariya ham rivojlanishda ham davom etdi. 1940- 1960-yillar davomida mazkur yo`nalish iqtisodchilarini band qilgan asosiy mavzu, ilmiy - texnik progress va u bilan bog`liq bo`lgan iqtisodiyotdagi institutsional o`rganishlar bo`ldi, ya`ni mulkdorlik shakllari transformatsiyasi, iqtisodiy hukmronlik almashinuvi, yirik korporatsiyalar faoliyatidagi o`zgarishlar va boshqalar.
Keynschilik ustunligi. Urushdan so`nggi davrda, iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda keynschilik maktabi ustunligi bilan ko`zga tashlanadi. Urushdan so`ng, Yangi nazariya keng ommalashib birinchi navbatda AQSHda ko`zga 169 tashlana boshladi, zero bu maktab, AQSH hukumat siyosatini belgilab berib, bu jarayon 1970-yillardan oldin Garri Trumen boshqaruvi davrida boshlandi (1884- 1972, 1945-1953 yillar davomida AQSH prezidenti). Yangi siyosatning asosi, iqtisodiyotga to`liq bandlikni davlat nazorati choralari bilan ta`minlash bo`ldi. 1946 yilda, Amerika Qo`shma SHtatlarida bandlik haqida qonun qabul qilinib, undan so`ng, davlat o`z zimmasiga ishsizlikning past darajasini saqlab turish majburiyatini oldi. Shunga o`xshash siyosat qator mamlakatlarda ham amalga oshirila boshlandi. Xususan Kanada, Buyuk Britaniya, Gollandiya va Avstraliya kabi mamlakatlarda. Shuningdek iqtisodiyotning ba`zi sektorlari milliylashtirilishi ham amalga oshirila boshlandi (masalan energetika va transport), aholining kam ta`minlangan qismini ijtimoiy qo`llab - quvvatlash tizimi rivojlana boshladi (nafaqalar, ko`p bolalshi oilalar uchun nafaqalar, subsidiyalashtirilgan tibbiy xizmat). Davlat zimmasiga, inqiroz holatlarini oldini olish maqsadida nazoratni amalga oshirish majburiyatini yukladi. Shved modeli. Urushdan so`nggi davrlardagi keynschilikka muqobil bo`lgan ko`plab iqtisodiy siyosat yo`nalishlarida davlat dasturlarini amalga oshirishga kirishildi. Masalan, umumiy davlat ravnaqi skandinav kontseptsiyasi stokgol`m maktabi nazariyasiga, xususan o`z xulosalari bo`yicha keynschilikka yaqin bo`lgan K. Viksel`, E. Lindal`, Gunnar Myurdal` (1898-1987), Bertil` Ullin (1899-1979), Erik Lundberg (1897-1987) xulosalariga tayanar edilar. Mazkur maktab, iqtisodiy tizim nomutanosibligidan kelib chiqib, iqtisodiyot makroiqtisodiy nazorati usullarini ko`zda tutar edi (asosan kredit - pul usullarini). Shu bilan birgalikda, u davlat byudjetining har yili balanslashtirilishi majburiy emasligi haqidagi tezisni, hamda davlatning o`z fuqarolariga mo„ayyan darajadagi ravnaqni ta`minlab berishi, xususan ijtimoiy siyosat hisobiga amalga oshirishi majburiyati haqidagi tezisni ilgari surishgan. Frantsuz dirijizmi. O`sha davrlardagi Frantsiyada dirijizm siyosati amalga oshirilib, bu siyosat, keynschilikka nisbatan ko`proq darajada davlatning iqtisodiyotga aralashuvini ko`zda tutar edi. Mazkur siyosat retseptlari, qisman institutsional yo`nalish doirasida ishlab chiqarilib, bu yo`nalish urushdan so`nggi o`sha davrlarda ko`proq ahamiyatga ega edi. Dirijizm siyosatining keynschilikdan printsipial farqi Shundaki, dirijizm antisiklik nazorat talablari bilan bir qatorda muvaffaqiyatli ravnaq o`sishini ta`minlash bo`yicha vazifani davlat zimmasiga qo`yadi (Fransua Perru (1903-1987) kontseptsiyasi). Mazkur vazifa o`z tarkibiga iqtisodiyotning institutsional qayta tuzilishi, iqtisodiy tuzilishlar yaratilishi yoki qo`llab - quvvatlanishi (o`sish polyuslari) kabi o`z zimmasiga olib, bu tushunchalar butun iqtisodiyot rivojlanishida mo„ayyan rol` o`ynashi ilgari surilgan. Frantsuz 170 dirijizmi o`ziga xos xususiyatlaridan birining natijasida davlat bo`ylab indikativ rejalashtirish usullari qo`llanila boshlandi. 20. 3. «Ijtimoiy bozor xo`jaligi» Germaniya doktrinasi Ikkinchi jahon urushidan so`ng dunyoda keynschilikni yetakchiligi va davlatning keng nazorati g`oyalari doirasida, ayniqsa GFR ajralib chiqdi, zero davlatda «Ijtimoiy bozor xo`jaligi» doktrinasi hukmronlik surar edi. Mazkur doktrina asoslari urush o`rtalarida German ordoliberalizmi doirasida shakllanib, uning boshida nemis iqtisodchisi institutsionalizm namoyandasi Val`ter Oyken (1891-1950) turgan edi. Uning asosiy g`oyalari, «Milliy iqtisodiyot asoslari» (1940) va «Iqtisodiy siyosat asosiy printsiplari» asarlarida ilgari surilib, mazkur kitoblar 1952 yilda muallif o`limidan so`ng nashr etildi. 1933 yildan 1945 yilgacha Germaniyada natsional - sotsializm g`oyalari hukmronlik qilganligi sababli, ordoliberalizm g`oyalari 1940-* yillarning oxirigacha keng tarqalmagan. V. Oyken asosiy g`oyalari Shunda ediki, iqtisodiy tuzilish tasodifan shakllanmaydi, va Shu sababli, tasodifiy ravishda shakllanishi mumkin ham emas. Uning fikricha, iqtisodiy tizim, millat tomonidan uning madaniy, tarixiy, va ma`naviy an`analariga muvofiq tanlanib, jamiyatda hukumatning maqsadli siyosati yordamida belgilanishi kerak. Germaniya iqtisodiyotini o`ziga xosligini tadqiq etar ekan V. Oyken birinchi navbatda natsizm siyosatini markazlashtirishgan davlat g`oyalari uchun tanqid qilgan. U hukumatning iqtisodiyotga aralashuviga qarshi emas edi, ammo Shu bilan birgalikda, bunday tuzilish, Germaniyaning protestantlik ma`naviy an`analariga zid ekanligini aytib o`tgan. Shu bilan birgalikda, uning fikricha, Germaniya uchun liberal iqtisodiyot modeli ham mos tushmaydi. Uning tomonidan iqtisodiy hayotni tashkillashtirilishining uchinchi yo`li taklif etilib, bu yo`nalish “iqtisodiy gumanizm” nomini oldi. Iqtisodiyotning mazkur modeli besh asosda qurilgan: 1. xususiy mulskning saqlab qolinishi; 2. ochiq bozor printsiplariga rioya qilish, aynan Shu holat davlat tomonidan monopolizatsiya jarayonining qattiq cheklovini ko`zda tutar edi; 3. erkin kelishuvlar printsipi - iqtisodiy liberalizm; 4. o`z xo`jalik faoliyati uchun javobgarlik printsipi; 5. jamiyatda kam ta`minlangan qatlamlarining resurslar adolatli taqsimlanishi orqali ta`minlashga yo`naltirilgan keng ijtimoiy siyosat. Iqtisodiyotning mazkur modelida davlatni roli, antimonopoliya siyosatini amalga oshirish, bozorning eokin raqobatchiligini himoya qilish, hamda keng ijtimoiy dasturlarini amalga oshirish doirasida cheklangan. 171 1950-yillarda, ordoliberalizm g`oyalari ko`plab nemis iqtisodchilari asarlarida rivojlantirilgan. Ular orasida ayniqsa muhim ahamiyatga Al`fred Myuller – Armak (1901-1978) asarlari e`tiborga molik bo`lib, mazkur muallif, V. Oykenning uchinchi yo`li g`oyasini qo`llab, uning asosida iqtisodiy siyosat kontseptsiyasini shakllantirdi va bu kontseptsiya iqtisodiyot fanida ijtimoiy bozor xo`jaligi nomini oldi. Mazkur kontseptsiyaning asosiy holatlari, urushdan so`nggi Germaniyada Lyudvig Erxard (1897-1977) siyosati sababli realizatsiya etildi, zero Lyudvig Erxard o`sha davrlarda avval iqtisodiyot vaziri vazifasini, keyin esa (1963-1966) GFR federal kantsleri vazifasida ishlagan. Real ravishda amalga oshirilgan siyosat juda qattiq edi. Xususan davlat nafaqat o`yin qoidalarini belgilaydi, balki investitsion jarayonlarda faol ishtirok etib, ayniqsa daromadli sohalarni qo`llab - quvvatladi (qishloq xo`jaligi, qurilish). Shu bilan birgalikda, aholi kambag`al qatlamlarini qo`llab - quvvatlash nazariyada deklaratsiya etilganidek keng emas edi. Umuman olganda, mazkur siyosat, iqtisodiyotning uchinchi turini yaratishga qaratilib, mazkur tur, bozor xo`jaligini davlat ijtimoiy dasturlari bilan bog`lashi kerak edi. Iqtisodiy nazariya. 1940-1960-yillar davomida keynschilik, nafaqat iqtisodiy siyosatda, balki iqtisodiyot fanida ham yetakchilik qilar edi. Shu bilan birgalikda, makroiqtisodiy nazariya ham faol ravishda rivojlanib kelayotgan edi: iqtisodiy o`sish va iqtisodiy siklni turli modellari yaratildi. Iqtisodiyotning nomutanosib holati sifatida, nafaqat pasayish fazasi, balki sikl fazalari ham ko`rib chiqildi. Davlat antisiklik siyosati mexanizmlari rivojlanib, iqtisodiy kon`yunkturaga kredit - pul va byudjet usullari ta`siri o`rganildi. Keynschilik maktabiga ommaviylik bo`yicha ancha orqada qolgan neoklasssik yo`nalish ham, rivojlanishda davom etdi. mazkur rivojlanishning muhim yo`nalishlaridan biri, keynschilar tomonidan ilgari surilgan g`oyalarning qayta ko`rilishi bo`ldi. Neomumtoz oqim ularni o`z nazariyasiga moslashtirishga harakat qildi. Natijada, neomumtoz sintez kontseptsiyasi yaratildi (Dj. Xiks, P. Samuel`son) uning vazifasi Shundan iborat ediki, keynschilik nazariyaning neoklasssik nazariya muhim qismlaridan biri sifatida ilgari surish bo`ldi. Neomumtoz va kenyschilik nazariyalari iqtisodiyotningning turli yo`nalishlari doirasida tadqiq etilganligi sababli, birinchisi to`liq bandlik holatini tadqiq etsa, ikkinchisi to`liq bo`lgan bandlikni tadqiq etib, bunday sintez keynschilik nazariyasi, neomumtoz nazariyasining xususiy holati sifatida o`rganilib, to`liq bo`lmagan bandlik sharoitlarida iqtisodiyotning o`ziga xos holatiga bag`ishlanadigan bo`lsa mumkin edi. Shunga o`xshash, har ikkala maktab amaliy tavsiyalari ham sintezlashtirildi. Agar iqtisodiyot depressiv holatda bo`lsa, keynschilik choralari qo`llaniladi. To`liq bandlik holati yuzaga kelishi bilan, neomumtozlar tomonidan taklif etilgan retseptlar kuchga kiradi. 172 Marjinalistik yo`nalishlar rivojlanishi bilan parallel ravishda (neomumtozlar va keynschilik) institutsional nazariya ham rivojlanishda ham davom etdi. 1940- 1960-yillar davomida mazkur yo`nalish iqtisodchilarini band qilgan asosiy mavzu, ilmiy - texnik progress va u bilan bog`liq bo`lgan iqtisodiyotdagi institutsional o`rganishlar bo`ldi, ya`ni mulkdorlik shakllari transformatsiyasi, iqtisodiy hukmronlik almashinuvi, yirik korporatsiyalar faoliyatidagi o`zgarishlar va boshqalar. Keynschilik ustunligi. Urushdan so`nggi davrda, iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda keynschilik maktabi ustunligi bilan ko`zga tashlanadi. Urushdan so`ng, Yangi nazariya keng ommalashib birinchi navbatda AQSHda ko`zga 169 tashlana boshladi, zero bu maktab, AQSH hukumat siyosatini belgilab berib, bu jarayon 1970-yillardan oldin Garri Trumen boshqaruvi davrida boshlandi (1884- 1972, 1945-1953 yillar davomida AQSH prezidenti). Yangi siyosatning asosi, iqtisodiyotga to`liq bandlikni davlat nazorati choralari bilan ta`minlash bo`ldi. 1946 yilda, Amerika Qo`shma SHtatlarida bandlik haqida qonun qabul qilinib, undan so`ng, davlat o`z zimmasiga ishsizlikning past darajasini saqlab turish majburiyatini oldi. Shunga o`xshash siyosat qator mamlakatlarda ham amalga oshirila boshlandi. Xususan Kanada, Buyuk Britaniya, Gollandiya va Avstraliya kabi mamlakatlarda. Shuningdek iqtisodiyotning ba`zi sektorlari milliylashtirilishi ham amalga oshirila boshlandi (masalan energetika va transport), aholining kam ta`minlangan qismini ijtimoiy qo`llab - quvvatlash tizimi rivojlana boshladi (nafaqalar, ko`p bolalshi oilalar uchun nafaqalar, subsidiyalashtirilgan tibbiy xizmat). Davlat zimmasiga, inqiroz holatlarini oldini olish maqsadida nazoratni amalga oshirish majburiyatini yukladi. Shved modeli. Urushdan so`nggi davrlardagi keynschilikka muqobil bo`lgan ko`plab iqtisodiy siyosat yo`nalishlarida davlat dasturlarini amalga oshirishga kirishildi. Masalan, umumiy davlat ravnaqi skandinav kontseptsiyasi stokgol`m maktabi nazariyasiga, xususan o`z xulosalari bo`yicha keynschilikka yaqin bo`lgan K. Viksel`, E. Lindal`, Gunnar Myurdal` (1898-1987), Bertil` Ullin (1899-1979), Erik Lundberg (1897-1987) xulosalariga tayanar edilar. Mazkur maktab, iqtisodiy tizim nomutanosibligidan kelib chiqib, iqtisodiyot makroiqtisodiy nazorati usullarini ko`zda tutar edi (asosan kredit - pul usullarini). Shu bilan birgalikda, u davlat byudjetining har yili balanslashtirilishi majburiy emasligi haqidagi tezisni, hamda davlatning o`z fuqarolariga mo„ayyan darajadagi ravnaqni ta`minlab berishi, xususan ijtimoiy siyosat hisobiga amalga oshirishi majburiyati haqidagi tezisni ilgari surishgan. Frantsuz dirijizmi. O`sha davrlardagi Frantsiyada dirijizm siyosati amalga oshirilib, bu siyosat, keynschilikka nisbatan ko`proq darajada davlatning iqtisodiyotga aralashuvini ko`zda tutar edi. Mazkur siyosat retseptlari, qisman institutsional yo`nalish doirasida ishlab chiqarilib, bu yo`nalish urushdan so`nggi o`sha davrlarda ko`proq ahamiyatga ega edi. Dirijizm siyosatining keynschilikdan printsipial farqi Shundaki, dirijizm antisiklik nazorat talablari bilan bir qatorda muvaffaqiyatli ravnaq o`sishini ta`minlash bo`yicha vazifani davlat zimmasiga qo`yadi (Fransua Perru (1903-1987) kontseptsiyasi). Mazkur vazifa o`z tarkibiga iqtisodiyotning institutsional qayta tuzilishi, iqtisodiy tuzilishlar yaratilishi yoki qo`llab - quvvatlanishi (o`sish polyuslari) kabi o`z zimmasiga olib, bu tushunchalar butun iqtisodiyot rivojlanishida mo„ayyan rol` o`ynashi ilgari surilgan. Frantsuz 170 dirijizmi o`ziga xos xususiyatlaridan birining natijasida davlat bo`ylab indikativ rejalashtirish usullari qo`llanila boshlandi. 20. 3. «Ijtimoiy bozor xo`jaligi» Germaniya doktrinasi Ikkinchi jahon urushidan so`ng dunyoda keynschilikni yetakchiligi va davlatning keng nazorati g`oyalari doirasida, ayniqsa GFR ajralib chiqdi, zero davlatda «Ijtimoiy bozor xo`jaligi» doktrinasi hukmronlik surar edi. Mazkur doktrina asoslari urush o`rtalarida German ordoliberalizmi doirasida shakllanib, uning boshida nemis iqtisodchisi institutsionalizm namoyandasi Val`ter Oyken (1891-1950) turgan edi. Uning asosiy g`oyalari, «Milliy iqtisodiyot asoslari» (1940) va «Iqtisodiy siyosat asosiy printsiplari» asarlarida ilgari surilib, mazkur kitoblar 1952 yilda muallif o`limidan so`ng nashr etildi. 1933 yildan 1945 yilgacha Germaniyada natsional - sotsializm g`oyalari hukmronlik qilganligi sababli, ordoliberalizm g`oyalari 1940-* yillarning oxirigacha keng tarqalmagan. V. Oyken asosiy g`oyalari Shunda ediki, iqtisodiy tuzilish tasodifan shakllanmaydi, va Shu sababli, tasodifiy ravishda shakllanishi mumkin ham emas. Uning fikricha, iqtisodiy tizim, millat tomonidan uning madaniy, tarixiy, va ma`naviy an`analariga muvofiq tanlanib, jamiyatda hukumatning maqsadli siyosati yordamida belgilanishi kerak. Germaniya iqtisodiyotini o`ziga xosligini tadqiq etar ekan V. Oyken birinchi navbatda natsizm siyosatini markazlashtirishgan davlat g`oyalari uchun tanqid qilgan. U hukumatning iqtisodiyotga aralashuviga qarshi emas edi, ammo Shu bilan birgalikda, bunday tuzilish, Germaniyaning protestantlik ma`naviy an`analariga zid ekanligini aytib o`tgan. Shu bilan birgalikda, uning fikricha, Germaniya uchun liberal iqtisodiyot modeli ham mos tushmaydi. Uning tomonidan iqtisodiy hayotni tashkillashtirilishining uchinchi yo`li taklif etilib, bu yo`nalish “iqtisodiy gumanizm” nomini oldi. Iqtisodiyotning mazkur modeli besh asosda qurilgan: 1. xususiy mulskning saqlab qolinishi; 2. ochiq bozor printsiplariga rioya qilish, aynan Shu holat davlat tomonidan monopolizatsiya jarayonining qattiq cheklovini ko`zda tutar edi; 3. erkin kelishuvlar printsipi - iqtisodiy liberalizm; 4. o`z xo`jalik faoliyati uchun javobgarlik printsipi; 5. jamiyatda kam ta`minlangan qatlamlarining resurslar adolatli taqsimlanishi orqali ta`minlashga yo`naltirilgan keng ijtimoiy siyosat. Iqtisodiyotning mazkur modelida davlatni roli, antimonopoliya siyosatini amalga oshirish, bozorning eokin raqobatchiligini himoya qilish, hamda keng ijtimoiy dasturlarini amalga oshirish doirasida cheklangan. 171 1950-yillarda, ordoliberalizm g`oyalari ko`plab nemis iqtisodchilari asarlarida rivojlantirilgan. Ular orasida ayniqsa muhim ahamiyatga Al`fred Myuller – Armak (1901-1978) asarlari e`tiborga molik bo`lib, mazkur muallif, V. Oykenning uchinchi yo`li g`oyasini qo`llab, uning asosida iqtisodiy siyosat kontseptsiyasini shakllantirdi va bu kontseptsiya iqtisodiyot fanida ijtimoiy bozor xo`jaligi nomini oldi. Mazkur kontseptsiyaning asosiy holatlari, urushdan so`nggi Germaniyada Lyudvig Erxard (1897-1977) siyosati sababli realizatsiya etildi, zero Lyudvig Erxard o`sha davrlarda avval iqtisodiyot vaziri vazifasini, keyin esa (1963-1966) GFR federal kantsleri vazifasida ishlagan. Real ravishda amalga oshirilgan siyosat juda qattiq edi. Xususan davlat nafaqat o`yin qoidalarini belgilaydi, balki investitsion jarayonlarda faol ishtirok etib, ayniqsa daromadli sohalarni qo`llab - quvvatladi (qishloq xo`jaligi, qurilish). Shu bilan birgalikda, aholi kambag`al qatlamlarini qo`llab - quvvatlash nazariyada deklaratsiya etilganidek keng emas edi. Umuman olganda, mazkur siyosat, iqtisodiyotning uchinchi turini yaratishga qaratilib, mazkur tur, bozor xo`jaligini davlat ijtimoiy dasturlari bilan bog`lashi kerak edi. Iqtisodiy nazariya. 1940-1960-yillar davomida keynschilik, nafaqat iqtisodiy siyosatda, balki iqtisodiyot fanida ham yetakchilik qilar edi. Shu bilan birgalikda, makroiqtisodiy nazariya ham faol ravishda rivojlanib kelayotgan edi: iqtisodiy o`sish va iqtisodiy siklni turli modellari yaratildi. Iqtisodiyotning nomutanosib holati sifatida, nafaqat pasayish fazasi, balki sikl fazalari ham ko`rib chiqildi. Davlat antisiklik siyosati mexanizmlari rivojlanib, iqtisodiy kon`yunkturaga kredit - pul va byudjet usullari ta`siri o`rganildi. Keynschilik maktabiga ommaviylik bo`yicha ancha orqada qolgan neoklasssik yo`nalish ham, rivojlanishda davom etdi. mazkur rivojlanishning muhim yo`nalishlaridan biri, keynschilar tomonidan ilgari surilgan g`oyalarning qayta ko`rilishi bo`ldi. Neomumtoz oqim ularni o`z nazariyasiga moslashtirishga harakat qildi. Natijada, neomumtoz sintez kontseptsiyasi yaratildi (Dj. Xiks, P. Samuel`son) uning vazifasi Shundan iborat ediki, keynschilik nazariyaning neoklasssik nazariya muhim qismlaridan biri sifatida ilgari surish bo`ldi. Neomumtoz va kenyschilik nazariyalari iqtisodiyotningning turli yo`nalishlari doirasida tadqiq etilganligi sababli, birinchisi to`liq bandlik holatini tadqiq etsa, ikkinchisi to`liq bo`lgan bandlikni tadqiq etib, bunday sintez keynschilik nazariyasi, neomumtoz nazariyasining xususiy holati sifatida o`rganilib, to`liq bo`lmagan bandlik sharoitlarida iqtisodiyotning o`ziga xos holatiga bag`ishlanadigan bo`lsa mumkin edi. Shunga o`xshash, har ikkala maktab amaliy tavsiyalari ham sintezlashtirildi. Agar iqtisodiyot depressiv holatda bo`lsa, keynschilik choralari qo`llaniladi. To`liq bandlik holati yuzaga kelishi bilan, neomumtozlar tomonidan taklif etilgan retseptlar kuchga kiradi. 172 Marjinalistik yo`nalishlar rivojlanishi bilan parallel ravishda (neomumtozlar va keynschilik) institutsional nazariya ham rivojlanishda ham davom etdi. 1940- 1960-yillar davomida mazkur yo`nalish iqtisodchilarini band qilgan asosiy mavzu, ilmiy - texnik progress va u bilan bog`liq bo`lgan iqtisodiyotdagi institutsional o`rganishlar bo`ldi, ya`ni mulkdorlik shakllari transformatsiyasi, iqtisodiy hukmronlik almashinuvi, yirik korporatsiyalar faoliyatidagi o`zgarishlar va boshqalar.