Andijon iqtisodiyot va qurilish instituti Iqtisod-qurulish fakulteti iqtisodiyot yo’nalishi

Klassik umumiy iqtisodiy muvozanat modeli

Keynschilar maktabi namoyondalari bunday nomutanosiblikning sababi to’liq bandlik sharoitida talabning haddan ziyod bo’lishida deb bilishadi. Shu sababli ular ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi past bo’lsa byudjet taqchilligi va qo’shimcha pul chiqarish yo’li bilan xarid qobiliyatini, boshqacha aytganda yalpi talabni ko’paytirish inflyatsiyaga olib kelmaydi deb hisoblashishadi.

Neoklassik yondoshuv tarafdorlari inflyatsiyaning manbai ishlab chiqarishning haddan ziyod o’sishida, ishlab chiqarish xarajatlarining ko’payishida deb bilishadi. Demak keynschilar inflyatsiyaga talab tomonidan, neoklassiklar esa taklif tomonidan yondoshishadi.
Agar iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar massasi yalpi talabga nisbatan sekinroq o’ssa, yoki yalpi talab ko’paygani holda o’zgarmasdan tursa, bu nomutanosiblik baholar darajasining ko’tarilishi orqali bartaraf etiladi. Oqibatda pul birligining xarid qobiliyati pasayadi va milliy iqtisodiyotning qo’shimcha pul massasiga ehtiyoji paydo bo’ladi.
Inflyatsiya nafaqat pul muomalasining izdan chiqishi, balki butun takror ishlab chiqarish mexanizmining kasali, makroiqtisodiy buzilishlar natijasidir. Baholarning o’sishi, pul birligi xarid qobiliyatining pasayishidan tashqari inflyatsiya namoyon bo’lishining quyidagi uch belgisi ham bor. Bular:

1. 
   valyuta kurslarining o’zgarishi;
   
2. 
   kredit berish shartlarining qimmatlashuv va muddatlarining qisqarishi tomon o’zgarishi;
   
3. 
   kundalik ehtiyoj mollaridan iborat iste‘mol savati bahosining o’sishi.
   

Inflyatsiya baho indekslari - deflyator va iste‘mol narxlar indeksi yordamida aniqlanadi.
Baholar o’rtacha (umumiy) darajasining nisbiy o’zgarishi inflyatsiya darajasi (baholarning o’sish sur‘ati) deb ataladi. Makroiqtisodiy modellarda inflyatsiya darajasi quyidagicha ifodalanishi mumkin:
P-P-1  = ----------
P-1 bunda:
– yillik inflyatsiya sur‘ati; P - joriy yilning narxlar indeksi; P-1 - o’tgan yilning narxlar indeksi.
Inflyatsiyaga qarama-qarshi jarayon deflyatsiya, inflyatsiyaning pasayishi dezinflyatsiya deb ataladi.
Kelgusidagi narxlar darajasi iqtisodiy agentlar nuqtai nazaridan inflyatsion kutishlar deb ataladi, ya‘ni barcha bozorlarda iqtisodiy agentlarning harakatlarini oldindan belgilaydigan kutishlar: moliyaviy, tovar, ishchi kuchi.
Inflyatsion kutishlar:

• 
  qisqa muddatli va uzoq muddatli inflyatsiyani ajratib ko’rsatish;
  
• 
  o’zlari inflyatsiyani keltirib chiqarishi mumkin;
  
• 
  iqtisodiy agentlarga inflyatsiya sharoitida hayotga moslashishda yordam berish.
  

Inflyatsion jarayonlar intensivligi bilan farq qiladi.
Agar inflyatsiya darajasi asta-sekin o’sib borsa va yiliga 3-3,5% bo’lsa, unda inflyatsiya ko’lami boshqarilishi mumkin va ishbilarmonlik faolligining oshishi bilan birga keladi.
Yiliga 10% dan oshmaydigan inflyatsiya o’rmalab boruvchi inflyatsiya deb ataladi. Uning darajasi nisbatan past, ammo uning jadal inflyatsiyaga aylanish ehtimoli mavjud. Jadal inflyatsiyasi yiliga 200% gacha o’lchanadi. Bu mamlakat pul-kredit siyosatining jiddiy buzilishlaridan dalolat beradi. Pul o’z qiymatini yo’qotadi, shuning uchun odamlar faqat zarur bo’lgan minimal pulni ushlab turadilar. Moliya bozorlari esa kapitalni chet elga ketishi bilan tushkunlikka tushadi.
Giperinflyatsiya - stavkalar yiliga 200% dan oshadi (P. Samuelson mezonlari) yoki oyiga 50% (F. Keygan mezonlari). Inflyatsiya boshqarib bo’lmaydigan bo’lib bormoqda. Narxlar har kuni qayta ko’rib chiqiladi.
Murakkablashtirish printsipidan foydalangan holda yillik inflyatsiya
13000% atrofida o’sib boradi. Masalan, 1920-1923 yillarda Germaniyada, o’rtacha inflyatsiya darajasi oyiga 322% bo’lgan. 1980yillardagi fuqarolar urushi paytida. Nikaraguada narxlar 33000% ga oshdi. Vengriyada Ikkinchi Jahon urushi oxirida va undan keyin yuqori giperinflyatsiya kuzatildi. Shunday qilib, 1945 yil avgustdan 1946 yil iyulgacha inflyatsiya darajasi oyiga 19,800% ni tashkil etdi. Giperinflyatsiya natijasida pulga bo’lgan to’liq ishonchsizlik kelib chiqadi, buning natijasida barterga qisman qaytish va pul ish haqidan natural ish haqiga o’tish kuzatiladi.
Inflyatsion shokni jarayon deb qaralib inflyatsiyadan ajratish kerak, chunki u giperinflyatsiyaga olib kelishi yoki keltirmasligi mumkin bo’lgan narxlarning bir martalik sakrashi hisoblanadi.
Inflyatsiyani miqdoran o’lchash uchun makroiqtisodiyotda «70miqdor qoidasi‘ deb atalgan usuldan ham foydalaniladi. Bu usul narxlarning barqaror o’sishi sharoitida inflyatsiya darajasi necha yilda ikki baravarga oshishini aniqlash imkonini beradi. Buning uchun 70 ni yillik inflyatsiya darajasiga bo’lish kifoya: Baholar ikki martaga 70 oshishi uchun zarur = -----
yillar soni 
Misol uchun, yillik inflyatsiya darajasi 7 % ga teng bo’lsa, taxminan 10 yilda baholar ikki martaga oshadi, ya‘ni, (70:7 = 10).
Real YaMM va jamg’armaning necha yildan so’ng ikki marta oshishini hisoblash zarur bo’lgan hollarda ham «70-miqdor qoidasidan‘ foydalaniladi.


Xulosa

Shunday qilib, biz Keyns yangi yondashuvni taklif qilganini, ishlab chiqarish va bandlikni tartibga solishning yangi nazariyasini ishlab chiqqanini ta'kidlaymiz. U zamonaviy sharoitlarda ko'payish jarayonining asosiy parametrlari o'rtasidagi buzilgan nisbatlar avtomatik ravishda tiklanmasligini, bozorni tartibga soluvchilar muvozanatni ta'minlashga qodir emasligini ko'rsatdi.

Keyns, ijtimoiy boylik oshgani sayin, samarali talabni ta'minlash muammosi tobora murakkab va dolzarb bo'lib borayotganiga e'tibor qaratdi. Odamlar ko'proq va ko'proq daromadlarini tejashga moyil. Omonatni jamg'arish bilan aniqlash haqiqiy amaliyotga mos kelmaydi. Saqlangan pul avtomatik ravishda ijtimoiy mahsulotning to'plangan qismiga kirmaydi. Omonat va investitsiyalarni alohida ko'rib chiqish kerak. Agar tejash investitsiyalardan kam bo'lsa, unda bu o'sishni sekinlashtiradi; agar tejash sarmoyadan ko'proq bo'lsa, unda natija shubhasiz boshqacha bo'ladi.
Keyns nazariyasida ish haqining pasayishi yalpi talabni, shu jumladan investitsiya talabi kabi tarkibiy qismni kamaytirish omilidir. Uning iqtisodiy rivojlanish modelida yalpi milliy mahsulotning darajasi va o'sish sur'atlarini aniqlaydigan samarali talab hajmi aniqligini hisobga olgan holda, Keyns qattiq maoshni va milliy iqtisodiyotda yuqori bandlikka erishishga qaratilgan iqtisodiy siyosat yuritishni yoqlab chiqdi. J. M. Keyns ushbu shart sharoitida mahsulot narxining o'sishiga qaramay, muomalada katta miqdordagi pulning mavjud bo'lishining tarafdori edi, chunki pul massasining o'sishi ish haqi va bandlikning oshishiga yordam beradi. Uning fikricha, byudjet taqchilligi, pul massasining o'sishi va inflyatsiya, bandlikning yuqori darajasi va milliy daromadlar darajasining barqaror o'sishi uchun maqbul narxdir.
Keyns kam moliyalash kontseptsiyasining asoschisidir yoki iqtisodiyotga pulni sun'iy ravishda quyish, xarajatlarning umumiy oqimiga qo'shimcha ravishda "yangi pul" ni yaratish va shu bilan talabning etishmasligi, ish bilan ta'minlash va milliy daromadning o'sishini tezlashtiradi.
Keynsning fikriga ko'ra, davlatning iqtisodiy siyosatining asosiy strategik yo'nalishi investitsiya faoliyatini qo'llab-quvvatlash, jamg'armalarning kapital qo'yilmalarga maksimal darajada aylanishini rag'batlantirish bo'lishi kerak. Kapitalistik iqtisodiyotning asosiy zaif tomonlarini - investitsiyalarga moyillik yo'qligini bartaraf etish uchun davlat nafaqat tadbirkorlarning investitsion faoliyati uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratishga (foiz stavkalarining pasayishi, inflyatsiya narxlari o'sishini moliyalashtirishning etishmasligi va hokazo), balki to'g'ridan-to'g'ri investorning funktsiyalarini olishga majburdir.
Keyns, shuningdek, sof soliqlar va davlat xaridlari hajmini tartibga soluvchi fiskal siyosatni talabning pasayishini qoplaydigan va "iste'mol qilishga moyillik" ni faollashtiradigan eng muhim choralar deb ataydi. Keyns rivojlanishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, Keynsning g'oyalari va takliflari, uning terminologiyasi, metodologik yondoshuvi va makroprosessiyalar tahlili zamonaviy ilm-fan arsenaliga kiritilgan va Keyns maktabining tarafdorlari tomonidan chuqurlashtirilib, chuqurlashtirilib, raqiblari tomonidan tanqid qilinib o'zgartirilmoqda. Keyns ta'limoti iqtisodiy siyosatga shubhasiz va kuchli ta'sir ko'rsatdi. Zamonaviy kapitalizm mamlakatlarida davlat iqtisodiyotga turli shakllarda, shu jumladan bandlik va iqtisodiy o'sishni ta'minlash uchun Keyns retseptlaridan foydalanadi. Keyns nazariyasi 30-yillarning ikkinchi yarmidan 70-yillarning boshlarigacha dominant pozitsiyani egalladi. O'zgargan iqtisodiy vaziyat, inflyatsiya jarayonlarining keskinlashishi ishlab chiqarish turg'unligi bilan birgalikda iqtisodiy tartibga solishning yangi vositalari va usullarini izlashni talab qildi.
Keyns nazariyasining tobora tanqid qilinishiga qaramay, u faqat "tabiiy" kuchlarning harakatlariga tayanmasdan, samarali siyosatni ishlab chiqishda yordam beradi.


Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   https://samdu.library.uz;
   
2. 
   https://fayllar.org;
   
3. 
   https://hozir.org;
   
4. 
   https://arxiv.uz;
   
5. 
   https://lex.uz;
   
6. 
   https://qalampir.uz;