Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus
Urbanizasiya jarayoni va shaharlar geografiyasi
Yüklə 0,66 Mb.
|
|
5.3. Urbanizasiya jarayoni va shaharlar geografiyasi
Shaharlar yirik aholi punktlapi bo‘lib, unda yashaydigan kishilar qishloq xo‘jaligi bilan band bo‘lmasdan, boshqa ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy sohalarda shug‘ullanishadi. Shaharlar turli makon va zamonlarda iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqaruv markazi rolini o‘ynagan. Shahar aholi punktlapi o‘lchami jihatidan yirik va unda yashovchi aholi, qishloq aholi punktlapidagiga nisbatan ko‘p sonliligi hamda zichligi bilan tavsiflidir. Shaharlarning qudrati ularda mujassamlangan iqtisodiy, intellektual va demografik salohiyat bilan belgilanadi. Dunyo miqyosidagi shaharlarni aholiyligiga ko‘ra maqom berishda aniq chegaralangan bir xil miqdordagi senz mavjud emas. Har bir davlatdagi shaharlar bajaradigan funktsiyasi va aholi punktlapining roli va aholi soniga qarab ajratiladi. Masalan, Daniya va Islandiyada aholisi 200 kishi va undan ko‘p bo‘lgan aholi punktlapi shahar, deb ataladi. Bundan tashqari Yaponiyada–30 mingdan oshiq, Niderlandiyada 20 ming, Turkiyada – 10 ming, Hindiston va Pokistonda – 5 ming, Meksikada – 2,5 ming, Fransiyada 2 ming, AQShda 2,5 ming, Xitoyda 3 ming, Germaniyada 5 ming kishi va undan ko‘p aholi yashaydigan aholi punktlari shahar qatoriga kiritiladi. Rossiyada – 12 ming, O‘zbekistonda esa 7 ming aholisi bor punktlap shahar hisoblanadi. Ammo, dunyoda shunday aholi punktlapi borki, ular faqat ma’muriy markaz bo‘lganligi bois shahar, deb nomlanadi. Chunonchi, ayrim mamlakatlardagi barcha aholi punktlapining ma’muriy markazlari, poytaxtlari shaharlar sirasiga kiritiladi. Masalan, Jazoir, Ekvador shular jumlasidandir. Aholi punktlapi shaharga aylanishida ularning iqtisodiy salohiyati, funktsiyasi ham muhim mezonlardan biri. Shahar aholi punktlapida yashovchilar qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida band bo‘lmasligi yoki juda kam sonlini tashkil etishi kerak. Masalan, Rossiya shaharlaridagi aholining atigi 15 foizga yaqini qishloq xo‘jaligida band bo‘lishi mumkin. Hindistonda esa mehnatga layoqatli erkaklarning 3/4 qismi qishloq xo‘jaligida band bo‘lmagan aholi punktlapida yashasa bunday punktlap shaharlar sifatida qabul qilinadi. O‘zbekistonda ishchi, xizmatchi va ularning oila a’zolari shahar aholisining 2/3 qismidan ko‘prog‘ini tashkil etishi hamda bunday aholi punktlarida sanoat korxonalari (og‘ir industrial), kommunal xo‘jalik tashkilotlari, davlat uy-joy fondi, o‘quv yurtlari, madaniy-ma’rifiy, tibbiy, savdo va maishiy xizmat ko‘rsatish 126
emas. Sobiq SSSR davrida aholi punktlariga shahar maqomini berish bo‘yicha bir qator qonun-qoidalar qabul qilingan. Bunday qonun-qoidalar ayrim respublikalarda o‘zaro farq qilar edi. Masalan, Ukrainada aholi soni shaharlar uchun 10000, shahar tipidagi posyolkalar (ShTP) uchun 3000 kishi qilib belgilangan. O‘zbekistonda esa bu ko‘rsatkich tegishlicha 7000 va 2000 kishini tashkil etadi. Aholi punktida istiqomat qiluvchilarning ko‘pchilik qismi mehnatning qanday turi bilan bandligi darajasi ham shaharcha maqomini berishda muhim belgilaridan hisoblanadi. Chunonchi, Gruziyada ham, Turkmanistonda ham aholi punkti shahar maqomini olishi uchun, u yerda 5000 kishidan kam bo‘lmagan aholi istiqomat qilishi kerak. Lekin, Gruziyada aholining 75% dan ortig‘i ishchi, xizmatchi va ularning oila a’zolaridan iborat bo‘lishi talab etilsa, Turkmanistonda buning uchun 66 % aholi kifoya. Shahar aholi punktlapining shahar, deb nomlanishida unda yashovchilar miqdori ham muhim ko‘rsatkichlardan biridir. Mamlakatlar, mintaqalar aholisining hududiy tarkibida shahar aholisining va shaharlarning o‘sib borishi – urbanizasiya jarayonining rivojlanishiga olib keladi. Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|