AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
§1. Beynəlxalq ticarət. Dünya və ölkə iqtisadiyyatının
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2.Beynəlxalq ticarətin dünya iqtisadiyyatına təsiri
- 1.3.Dünya ticarətinin öyrənilməsi aspektləri
- 1.4.Xarici ticarət və ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi
- 1.6.Dünya ticarətinin struktııru
- Dünya ticarətinin əmtəə strukturu.
|
§1. Beynəlxalq ticarət. Dünya və ölkə iqtisadiyyatının
inkişafında onun rolu
1.1.Beynəlxalq ticarətin yaranmasının obyektiv əsası Əvvəllər qeyd etdiyimiz kimi, dünya iqtisadiyyatı, çox sadə şəkildə yanaşdıqda ауrı-ауrı ölkələrin iqtisadiyyatının toplusudur. İndi belə təsəvvür edək ki, bütün ölkələr özləri öz sərhədləri daxilində iqtisadiyyatlarını yaradırlar və heç bir dövlətlə iqtisadi münasibətdə olmurlar. Belə olan halda "dünya iqtisadiyyatı" məvfumu doğrudan da ölkələrin iqtisadiyyatının bəsit, mexaniki toplusunu ifadə edəcəkdir. İndi məsələni başqa cür qoyaq, yəni dövlətlərin bir-biri ilə yaranmış iqtisadi əlaqələrini nəzərə alaq. Onda dünya iqtisadiyyatı ölkələrin iqtisadiyyatının mexaniki cəmi kimi yox, bürün ölkələrin iqtisadi potensialının, beynəlxalq və iqtisadi əlaqələrinin, onlann qarşılıqlı münasibətlərinin təzahürü, nəticəsi və eyni zamanda həm dünya siviliz asiyasının və həm də; ölkə iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış edəcək. Dünya iqtisadiyyatının dünyəvi problemlərini həll edə bilən, yarım-sistemlərin iqtisadiyyatlarına təsir edə bilən bir amilə çevrilməsi üçün, deməli, ilk növbədə ölkələr arasında qarşılıqlı iqtisadi, sosial, texniki, siyasi münasibətləri inkişaf etdirmək lazımdır. Bu münasi- bətlərin əsasını beynəlxalq ticarət təşkil edir. Bunun da öz obyektiv əsasları vardır.
Dünya iqtis adiyyatının bütün ölkələr üçün sərfəli inkişafı bir sıra amil və şərtlərdən asılıdır. Onların içərisində ticarət mühüm və həlledıci rol oynayır. Ticarətin özünün isə iqtisadiyyata təsiri çoxşaxəlidir. Dünya iqtisadiyyatının bir vahid orqanizm kimi inkişaf edib genişlənməsi üçün ölkələr arasında hərtərəfli əməkdaşlığın yaranması və sürətlənməsi tələb olunur. Tarixən bu cür məsələlərin həlli beynəlxalq ticarətin inkişaf etdirilməsi ilə asanlaşır. Ticarət dünya təsərrüfatı yarımsistemlərinin inkişafı üçün çox zəruri məsələ olan “biliklərə yiyələnmə ”
məsələsinin həllini asanlaşdırır, bilikləri bütün ölkələr tərəfındən əldə edilə bilən şəklə "salır". Dünya ticarəti ticarətdə iştirak edən ölkələrin dünya miqyasında yaradılmış yeni texnika, texnologiya, elmi kəşflər, qabaqcıl təcrübə, intensiv yaradılan «Nou-hau»-larla tanış olmaq imkanları yaradır. Dünya yarımsistemlərinin beynəlxalq ticarətdə iştirak etmə dərəcəsi son nəticədə iki mühüm göstəricidə - idxal və ixracın həcmində öz əksini tapır. Bu göstəricilərin ikisinin də yaxşılaşması optimal nisbətdə inkişaf etdirilməsi, həm ixrac edən və həm də idxal edən dövlətlərin iqtisadiyyatının keyfıyyətcə yaxşılaşmasına şərait yarada bilər. İxrac və idxal şərait yaradır ki, qabaqcıl texnika, texnologiya, iş üsulları və s. haqqında məlumatlar alıcılar və mal göndərənlər vasitəilə əldə edilsin.
1.3.Dünya ticarətinin öyrənilməsi aspektləri
Dünya ticarəti (beynəlxalq ticarət) dedikdə, müxtəlif ölkələr arasında ticarət başa düşülür. Bu cür ticarət çox qədimdən mövcuddur. Qul
darlıq və feodalizm dövrlərində beynəlxalq müba-dilə olub, lakin çox dar cərçivədə və məhdud şəkildə natural tə-sərrüfatdan əmtəə-pul münasibətlərinə keçilməsi və deməli, kapı-talizmin inkişafı ilə beynəlxalq ticarət sürətlə artmağa, genişlən-məyə, zənginləşməyə başladı və bu proses indi də davam cdir. Dünya ticarəti və onun durmadan inkişaf edib zənginləşməsi obyektiv xarakter daşıyır. Dünya təsərrüfat sisteminin yarımsis-temləri bu prosesi müvəqqəti ləngidə və yaxud da sürətləndirə bilərlər. Məsələyə bu cür yanaşmağın dünya iqtisadiyyatını və ona təsir edən amilləri dərindən başa düşmək üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Ona görə ki, dünya
iqtisadiyyatının inkişafında və səmərəliliyinin yüksəldilməsində beynəlxalq ticarət aparıcı amil -rolunu oynayır. Əslində dünya ticarəti beynəlxalq münasibətlərin ən geniş yayılmış formasıdır. Lakin
geniş yayılmasına baxmayaraq
onun üç aspektdə öyrənilməsi həmişə aktual olmuş və indi də çox aktualdır.
dünya ticarətinin obyektiv əsasının və qanunauyğunluqlarının öyrənilməsini nəzərdə tutur. Dünya ticarətinin bu aspektdə öyrənilməsi demək olar ki, tam başa çatmış və prosesin obyektiv və qanunauyğun xarakterdə olması isbat edil-mişdir. Bunun əsasını kapitalist cəmiyyətinin meydana gəlməsi və bununla əlaqədar olar aq natural təsərrüfatçılığın əvəzinə əmtəə-pul münasibətlərinin meydana gəlməsi, məhsuldar qüvvələrın sürətli inkişafı, milli təsərrüfatların qapalı çərçivə daxilində inkişafının mümkün olmaması, təbii resursların , yüksək iqtisadi fəhlə və qulluqçuların , qabaqcıl təcrübənin və s. bu kimi amil və şərtlərin dünya ölkələri arasında bərabər olmaması, texnik və texnologiyaların vahid güclərinin artması və məhsuldarlıqlarının çoxalması və bu əsaslar üzərində bir dövlətin tələbatlarından artıq məhsullar istehsal etməyə qadir olan kütləvi istehsalların meydana gəlməsi, beynəlxalq ixtisaslaşmanın və kooperasiyalaşmanın sürətlə inkişafı, istehsalın beynəlmiləlləşməsi və qloballaşması təşkil edir. İkinci aspektdə dünya ticarətinin səmərəsi və bu səmərəni meydana gətirən mexanizm öyrənilir. Bu sahədə tədqiqatların əsası XVIII əsrin axırında və XIX əsrin əvvəlində görkəmli ingilis iqtisadçıları Adam Smit və David Rikardo tərəfindən qoyulmuşdur. İqtısad elminin nəzəri və praktiki aspektlərinin əsasını qoyan A.Smit öz fıkir və mülazihələrini, elmi təkliflərini 1776-cı ildə dərc etdirdiyi "Xalqların (millətlərin) varlı olmasının təbiəti və səbəbləri" adlı kitabında verirdi. İqtisadi fəaliyyətin ixtisaslaşması nəticəsində əmək bölgüsündə dar çərçivədə (ailədə və ailələr arasında) lokal çərçivədə (təsərrüfatlar arasında, ölkə daxilində) və qlobal çərçivədə (dünya miqyasında) ciddi fıkir verən iqtisadçı alim mütləq üstünlük
səvıyyələrdə (ailə, müəssisə, dövlət və dövlətlərarası) kənardan alınan əşya özün hazırladığından ucuz başa gəlirsə kənardan olmağa üstünlük verilməlidir. Beləliklə, A.Smitin bu sahədə baxışlarının mahiyyti belə idi: beynəlxalq mübadilə inkişafının əsasını istehsal xərclərinin mütləq səviyyəsinin eyni işlər (əşyalar) üçün аyrı-ayrı ölkələrdə müxtəlif olmasıdır. Gətirilən
(idxal edilən) məhsulun iqtisadi səmərəsi о zaman ola bilər ki, nə vaxt onu istehsal edən ölkədə bu məhsula çəkilən istehsal xərclərinin mütləq səviyyəsi aşağı olsun. Sonralar, 1817- ci ildə D.Rikardo özünün "Siyasi iqtisadın başlanğıcı və vergi qoyma" əsərində isbat etdi ki, mütləq istehsal xərcləri prinsipi umumi qaydanın ancaq xüsusi halıdır və nisbi üstünlük nəzriyyəsini əsaslandırdı. O, göstərirdi ki, dünya ticarəti inkişafını təhlil edərkən əmək və təbii resursların ölkələr arasında bərabər yerləşməməsini və məhsul istehsal etmə texnologiyasının müxtəlif ölkələrdə eyni səviyyədə mütərəqqi inkişaf etməməsini nəzərə almaq lazımdır. Vaxt keçdikcə müxtəlif ölkələr üzrə məhsullar istehsalının istər mütləq və istərəsə də nisbi səmərəlilıyı dəyişə bilər və dəyışır. Buna görə də beynəlxalq mübadilə arzu olunandır və bütün ölkələr uçün xeyirli ola bilər. D.Rikardo elə bir qiymət tapmağa çalışırdı ki, mübadilə həqiqətən də hamı üçün xeyirli olsun. Dünya ticarətinin nəzəri məsələlərinə sonrakı illərdə (1848) Djon Stuart Mill nəzər yetirmiş və özünün "Siyasi iqtisadın əsasları" əsərində mübadilənin baş verdiyi qiymət zonasının meydanagəlmə mexanizmini izah etdi və göstərdi ki, mübadilə qiyməti tələb və təklifə əsasən formalaşır. Beləliklə də, beynəlxalq dəyər nəzəriyyəsi formalaşırdı. Bu nəzəriyyəyə görə ölkələr arasında mübadiləni optimallaşdıran qiymət mövcud olur. Bu qiymət isə hər hansı bır baxılan dövrdə tələb və təklfin təsiri altında formalaşır. Dünya ticarəti şaxələndıkcə, inkişaf etdikcə onun nəzəri məsələlərinə yanaşma tərzi də dəyişmişdir. Getdikcə iqtisadçı alimləri və xarici ticarətlə məşğul olanları istehsal amilləri, ixracın və idxalın həcmi, onların əmtəə strukturu, ticarətə təsir edən amillər və onların təsnifləşdirilməsi, azad mübadilənin əsasları və şərtləri daha çox maraqlandırmağa başladı. Məsələn, beynəlxalq ticarət axını istiqamətinin və strukturunun nə ilə təyin olunması haqqındakı müasir təsəvvürlər İsveç alimləri olan Eli Hekşer və Bertil Olinin apardıqları tədqiqatlara və gəldikləri nəticələrə əsaslanır. Onlar bu və ya digər ölkənin konkret məhsul istehsal etmək və istehsal amillərinə məxsus olması sahəsındə üstünlüynü irəli sürmüşlər və onun izahını vermişlər. Öz tədqiqatlarına əsasən onlar “istehsal faktoruna (amilinə) uyğun qiymətlərin hamarlanması teoremini irəli sürdülər. Bunun mahiyyəti
ondadır ki, milli istehsalların müxtəlifliyi ölkədə formalaşmış əmək, torpaq, kapital və bu və ya digər məhsula olan daxili tələbat kimi istehsal amillərinin müxtəlif və rəngarəng olması ilə təyin edilir. Amerika iqtisadçıları N.Samuelson və V.Stolper Yekşer-Olin teoremini təkmilləşdirdilər (1948). Rus mənşəli Amerika iqtisadçısı V.Leontyev isə bu teoremdən istifadə edərək özünün məşhur "'Leontyevin paradoksu" əsərini hazırladı. Bu əsərində o, nisbi üstünlük nəzəriyyəsini daha da inkişaf etdirdi. Dünya ticarətində hazır məhsullar üzrə mübadilə həmişə xüsusi yer tutmuşdur. İnkişaf etmiş sənaye ölkələri bir qayda olaraq hazır məhsul ixrac edirlər. Yüksək rəqabətin olması mühiti tədqiqatçıları dünya ticarətınin daha konkret aspektlərı ilə məşğul olmaga vadar edir. "Əmtəələrin həyat tsikli" konsepsıyasının tərəfdarları hesab edirlər ki, ölkələr arasında müasir ticarət əlaqələrıni izah etmək üçün tsiklin pillələrindən istifadə etmək olar. Məsələ burasındadır ki, ETT nəticəsində yeni məhsullar meydana gəlir və bu proses aramsız davam edir. Yeni məhsul meydana gəlir, "yaşayır" mübadilədə olur, sonradan bu məhsul daha mükəmməl məhsulla əvəz olunur. Bu proses dünya ticarətinə, beynəlxalq mübadiləyə də güclü təsir göstərir. "Əmtəənin həyat (yaşama) tsikli" nəzəriyyəsinə görə bazarda ilk dəfə görünən əmtəə nə vaxtsa bazarı tərk edir və bu dövr ərzində 4 və ya 5 pilləni keçir. R.Vemov, Ç.K indelberqer vo P.Uels öz doktrinalarında bu dəyışmələrin sxemini veriblər və göstəriblər ki, "tətbiq" pilləsində yeniləşmə işlənib hazırlanır, yeni məhsulun istehsalı və daxili və xarici bazarlarda satışı təşkil edilir. "İnkişaf” pilləsində satışın həcmi daxili bazarda artmaqla yanaşı, məhsulun, yenıləşməni yaradan ölkədən, digər ölkələrə ixracı da çoxalır. Sonradan rəqabət güclənir, istehsalın kapitaltutumu artmağa meyl göstərir, istehsalın əvvəlcə inkişaf etmiş ölkələrdə, sonradan isə digər ölkələrdə təşkil edilməsi üçün ilkin şərtlər yaranır. Yekunlaşdırıcı dövrdə hir neçə rəqabətçilər qiymətləri aşağı salmağa başlayırlar. Yetişmə pilləsi olan üçüncü (həm də dördüncü) pillədə həmin məhsulun istehsalı bir çox ölkələrdə təşkil edilir və istehsalın həcmi artır. Bazarlarda və xüsusən də yeniliyin müəllifi olan ölkənin bazarında məhsul bolluğu müşahidə olunur. Tələb dayanıqlaşır, qiymət siyasətin rolu güclənir, iriseriyalı istehsala mənsub olan yüksək standartlaşma əldə edilir və nisbətən aşağı ixtisaslı işçi qüvvəsi cəlb edilir. Nəhayət, enmə adlanan sonuncu pillədə inkışaf etmiş ölkələrdə bazar çərçivəsinin daralması və inkişafda olan ölkələrdə isə istehsan təmərküzləşməsi müşahidə edilir. Bu nəzəriyyə bir daha sübut edir ki, yüksək səviyyədə inkişaf etmiş ölkələrin həqiqətdə də texnoloji üstünlükləri var və beynəlxalq ticarətdə onlar bundan olduqca çox faydalanırlar. Göstərdiyimiz bıı nəzəriyyələrdən başqa problemə digər baxışlar da mövcuddur. Lakin müəlliflərin və baxışların çox və az olmasından asılı olmayaraq bircəhət hamı tərəfindən vurğulanır ki, о da beynəlxalq ticarətin, eyni dərəcədə olmasa da, hamı üçün müəyyən xeyrı olmasıdır. Lakin gənc oxucular üçün bir mühüm cəhəti qeyd etmək lazımdır. Bu da ondan ibarətdir ki, son vaxtlar nəzəriyyçilər diqqəti mikroiqtisadıyyata yönəltməyi təklif edirlər və təhlilləri firma və müəssisələr səviyyəsində gücləndirməyi tövsiyə edirlər. Bunun üçün əsas kimi firmalararası beynəlxalq mübadilə həcminin artmasını (dərc olunmuş bəzi materiallara görə firmalararası mübadilənin həcmi dünya ticarətinin ümumi həcminin 70%-ə çatır) göstərirlər. Qeyd edək ki, bu faktın özü də eyni səviyyədə inkişaf etmiş ölkələrin arasında belə əmtəə
özünün qarşılıqlı xeyirli olması ilə dünya iqtisadiyyatına güclü təsir göstərir. Beynəlxalq ticarət nəzəriyyəsi isə mübadilələrin xeyirli olması mexanizmini açır VƏ xarici ticaret axınlarının hansı səbəblərdən meydana gəlməsıni öyrənir. Üçüncü aspektdə ticarət edən ölkələrin iqtisadi təhlükəsizliyi məsələləri nəzərdən keçirilir. Müasir dövrdə çox böyük praktiki əhəmiyyətə malik olmasını nəzərə alaraq bu məsələ ayrıca olaraq növbəti paraqrafda şərh edilir. 1.4.Xarici ticarət və ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi
Əslində bu problem bütün ölkələri çox dərindən maraqlandıran problemdir. Hamısı beynəlxalq mübadilənin xeyirli olmasından danışsalar da öz ölkələrinin təhlükəsizliklərinə, millətinin çiçəklənməsinə ciddi yanaşan dövlətlər ilk növbədə özləri haqda düşünürlər, öz daxili bazarlarının qorunmasına, ölkədə iş yerlərinin yaradılmasına çalışırlar və məqsədlərinə çatmaq üçün bütün
vasitələrdən (hətta hərbi güclərindən) istifadə edirlər. Yəni söhbət burada paradoksdan gedir: bir tərəfdən beynəlxalq ticarətə qoşulmaq, digər tərəfdən isə ölkənin daxili bazarını qorumaq lazımdır. İlk baxışda bu bir- birinə zidd görünür. Lakin əslində bu tam şəkildə belə deyildir. Korrupsiyadan uzaq olan, demokratiyanı inkişaf etdirən dövlətlər problemi optimal həll etmək imkanına daha çox malik olurlar və müvəffəqiyyət əldə edirlər. Əks halda ölkənin dünya bazannda asılılığı güclənir. Bu deyilənlərin Azərbaycan üçün də əhəmiyyəti böyükdür. Hazırda respublikaımzın iqtisadiyyatı çox yüksək dərəcədə dünya bazarından asılı vəziyyətə düşüb. Belə ki, xarici ticarət dövriyyəsinin ÜDM- də xüsusi çəkisi 1997-ci ildə 41,0% təşkil etmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, bu göstərici Yaponiya və ABŞ kimi dövlətlərdə 15- 16% təşkil edir. Beynəlxalq mübadiləni inkişaf etdirdikdə hər hansı bir ölkənin qarşısında duran əsas məsələlərdən biri də xarici tıcarət əlaqələrinin coğrafi quruluşudur. Dövlət yaxşı bilməlidir hansı dövlətlə və nə səviyyədə ticarət əlaqələrinə girməlidir ki, özünün iqtisadi təhlükəsizliyi qoruna bilsin. Dünya ticarətinə üçüncü aspektdən yanaşmaq müasir dövrdə о qədər aktuallaşmışdır ki, demək olar ki, bütün ölkələr və hətta beynəlxalq təşkilatlar bu haqda daha ciddi düşünməyə başlamışlar. BMT bu sahədə "Beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizlik" adlı 42/165 saylı qətnamə qəbul etmişdir. Bundan başqa, BMT Baş katibi «Beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizlik konsepsiyası" adlı məruzə ilə çıxış etmişdir. Bu dünya əhəmiyyətli sənədlərdə iqtisadiyyatın əsas problemləri araşdırılmış, iqtisadi təhlükəsizliyin beynəlxalq və milli mənbələri təsnifləşdirilmişdir. İqtisadi təhlükəsizlik nisbətən yeni iqtisadi anlayışdır. Mahiyyəti odur ki, dövlət beynəlxalq əlaqələri genişləndirərkən, iqtisadiyyatın açıqlıq səviyyəsini yüksəldərkən həmişə çalışmalıdır ki, digər dövlətlərdən tam asılı vəziyyətə düşməsin. Bəs bunun üçün nə etmək lazımdır? Məhz bu suala müxtəlif alimlər müxtəlif cavab verirlər, ölkələr də buna müxtəlif cür yanaşırlar. 1980- ci illərdə Yaponiya kimi yüksək inkişaf etmiş sənaye ölkəsi bu məsələyə çox ciddi fıkir verməyə başladi. Yapon alimləri iqtisadi təhlükəsizliyın təmin olunmasını beynəlxalq amillərin ölkə iqtisadiyyatına dağıdıcı təsirlərinin qarşısının alınması kimi qəbul
edirdilər. Onların fıkrincə, baxılan dövrdə Yaponiyanın iqtisadi təhlükəsizliyi dörd amillə: iqtisadi və enerji ehtiyatları, ərzaq məhsulları ilə təmin olunma və dəniz nəqliyyatının təhlükəsizliyinin səviyyəsi ilə müəyyənləşməli idi. Rus alimi L.Abalkının fikrincə, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi üçün, birincisi iqtisadi sərbəstlik (yəni dövlətin bütün milli ehtiyat-lara və istehsala tam nəzarəti və sərbəst iqtisadi qərar qəbul edə bilməsi), milli iqtisadıyyatın dayanıqlığı və stabilliyin təmin edil-məsi; ikincisi yəni milli iqtisadiyyatın bütün formalarının qorun-ması və fəaliyyətinə şərait yaradılması, vəziyyətin dayanıqlığını poza biləcəк addımların qarşısının alınması və üçüncüsü iqtisa-diyyatın inkişafetmə qabiliyyətinin olmasi sərtlərinin ödənilməsi lazımdır. Bir sıra digər alimlər isə iqtisadi təhlükəsizliyi səmərəli iqtisadiyyat, daxili iqtisadi dayanıqlıq, iqtisadiyyatın tarazlı inkişafi, xarici əlaqələrin idarə olunması dərəcəsi, texnoloji yeniliklərin tətbiq edilməsı imkanları ilə əlaqələndirirlər. Lakin problemin həlli yollarının müxtəlif olmasına baxmayaraq məqsəd birdir: beynəlxalq amillərdən yaradıcılıqla istifadə etmək lazımdır. Bunun üçün ilk növbədə iqtisadiyyata müsbət təsir göstərən amillərin fəaliyyəti üçün münasib şərait yaradılmalı, iqtisadiyyatı digər ölkələrdən asılı edən amillərdən xilas edə bilən və yaxud da onların təsirlərini neytrallaşdıra bilən texniki, təşkilati, iqtisadi və sosial tədbirlər işləyib hazırlamalı və həyata keçirilməlidir. İqtisadi təhlükəsizlik və onun təmin olunması məsələsi hər bir ayrıca götürülmüş ölkədə müxtəlif cür qoyula bilər. Burada bir sıra amil və şərtlər irəli sürmək olar. Lakin təcrübə göstərir ki, dövlətin yerləşdiyi region, onun qonşularının kim olması aparıcı və əsas şərt ola bilər. Bu fıkri Azərbaycanın yerləşdiyı geofiziki mövqe və onun qonşularının maraq dairələri təsdiq edir. Qonşu amili kimi Azərbaycan həmişə Rusiyanı, İranı və Ermənistanı nəzərdən qaçırmamalıdır. Bu üç ölkə istədikləri vaxt orta məxrəcə gələ bilərlər və regionda iqtisadi proseslərin gedişinə mane ola bilərlər. Belə şəraitdə ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi məsələsinə daha ciddi və bütün incəliklərı ilə yanaşmaq lazımdır.
1.5.Dünya tic arətinin dinamikası
Dünya ticarəti daim inkişaf edən irəliyə doğru hərəkət edən bir prosesdır. Onun sürətli inkişafına əvvəllər maşınlı istehsalların (İngiltərə, Hollandiya və b. ölkələrdə) meydana gəlməsi və inkişaf etməsi güclü təsir göstərirdisə, müasir dövrdə dünya ticarəti dina- mikasına (inkişaf sürətinə) güclü təsir edən amil və şərtlər çoxdur və toplu şəkildə əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: - beynəlxalq əmək bölgüsünün inkişafı və istehsahn beynəl- miləlləşməsinin sürətlənməsi; - əsas kapitalın yeniləşməsinə, iqtisadiyyatın yeni struklurlarının yaradılmasına, köhnələrin yenidən qurulmasına imkan verən elmi- texniki tərəqqi və onun bu vaxta qədər görünməmiş sürətliliyi və şaxələnməsi; - transmilli korporasiyaların dünya bazarında aktıv fəaliyyəti; - beynəlxalq ticarətin ümumdünya ticarət təşkilatı (ÜTT) tərəfindən hazırlanmış tədbirləri üzrə tənzimlənməsi; - beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılması, bir çox ölkələrin ixracı məhdudlaşdırmayan, gömrük dərəcələrıni aşağı salan, sərbəst iqtisadi zonaların yaradılmasını nəzərdə tutan rejimləri qəbul etmələri; - regional maneələri aradan qaldırmağa, ümumi bazarı forma- lasdırmağa, azad ticarət zonaların yaradılmasına kömək göstərməyə qadir olan ticarət -iqtisadi inteqrasiya proseslərinin inkişafı; - keçmiş müstəmləkə ölkələrinin siyasi müstəqillik əldə etməsi, onların arasında iqtisadiyyatı xarici bazara səmtlənmiş "yeni sənaye ölkələri" qrupunun meydana gəlməsi; - dünya sosialist sisteminin dağılması və MDB ölkələrinin bazar iqtisadiyyatı istiqamətində inkişafa başlamaları. Bütün bu və digər amil və şərtlərin təsiri altında dünya ticarəti sürətlə inkişaf etməkdədir. Cədvəl 5-də dünya ixracının və ticarətinin artım sürəti verilmişdir.
Cədvəl 5 Dünya ticarətinin həcmi və ixracın orta illik artım sürəti
Dünya ticarətinin həcmi Dünya ixracının orta artım sürəti illər trilyon ABŞ dolları ilə İllər
%- lə
1970 0,3
1950 6 1980 1,9 1960
8,2 1996
5,1 1970-1980 9,0 1997
5.4 1990-1997 6 1999
...
2000 ...
1997-2000 ...
2003 (proqn
oz) 7,0
2000-2003 ...
Göründüyü kimi 1950- ci ildən baslayaraq 1997-ci ilə qədər dünya ixracatı dayanıqlı sürətdə artmış və artım sürəti 6,0%-dən aşağı olmamışdır. 1970-1980-cı illərdə isə hətta 9% təşkil etmışdir. Bu cür artım dünya ticarətinin ümumi dövriyyəsinə də müsbət təsir göstərmiş və nəticədə dünya ticarətinin həcmi 1970-ci ildəki cəmi 0,3 trilyon ABŞ dollarından 1997-ci ildən 5,4 trilyon ABŞ dollarına qədər yüksəlmişdir. Deməli, baxılan 27 il müddətində dünya ticarətinin həcmi 18 dəfə ar tmışdır. Bu çox yüksək göstəricidir. Əyanilik üçün cədvəl 6-da dünya ixracının əmtəə strukruru verilmişdir.
cədvəl 6 Proqnoza görə 2003-cü ilə qədər artım davam etməli və dünya ticarətinin həcmi 7,0 trilyon ABŞ dollarına çatmışdır. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə də dünya ticarəti xüsusi mövqeyə malikdir. Tədqiqatçılann fıkrincə bu gün beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin ümumi həcminin 4/5-ü dünya ticarətinin payına düşür.
Dünya iqtisadiyyatına qiymət verərkən mühüm məsələlərdən biri də dünya ticarətinin müəyyən dövr tiçün formalaşmış struktu-rudur. Dünya ticarətinin bir neçə əlamətlərə görə strukturunu öy-rənmək olar. Onların geniş yayılmışlarını qısaca nəzərdən keçirək.
öyrənilməsində məqsəd əmtəələrin əsas qruplannı təyin etmək (sayca və həcmcə) və onların ümumi ticarətdə tutduqları yeri, onlar arasında formalaşmış nisbətləri təyin etmək və nisbətlərin dəyişmə meyllərini və Məhsul növlərinin əsas
I l l ə r 1937 1960
1975 1985
1995 Ərzaq (içki və tütün də daxil olmaqla) 22,8
18.2 12,2
10,7 8,1
Xammal 31,0
16,7 7.5
5,9 7,4
Mineral yanacaq 7,6
10.1 19,5
12,3 7,2
Emal sənayesinin məhsulları 38,6
55.0 59.7
70,9 77,3
0 cümlədən:
Avadanlıq, nəqliyyat vasitələri 10,6 21,2
27,9 35,1
43,5 I Kimyəvi məhsullar 4,6 6,2
7,2 9,0
9,4 Qara vo əlvan metallar 10,9 9.0
7,3 5,3
7,2 Toxculuq məmulatları (iplik, parça, paltar) 8,7 -
5,4 ,9
6,8 7,1
I Əsas əmtəə qrupları üzrə diinya ixracının struktuıu (%-lə). səbəblərini öyrənməkdir. Hər hansı bir struktur tədqiqatlarında olduğu kimi, burada da öyrənilir ki, hansı məhsullar ticarət dövrəsindən çıxırlar (tələbat olmadığına görə) hansı məhsullara tələb dayanıqlıdır və hansı məhsullar yenidir və perspektivlidir. Struktur tədqiqatlar hər bir ölkə üçün qiymətli məlumatlar əldə etməyə imkan verir. Nəticələr milli iqtisadiyyatın strukturunun təyin edilməsində istifadə edilir. Məsələn, Amerika və Yaponiya kimi iqtisadi cəhətdən nəhəng dövlətlərin dünya bazarında üstün yer tutumalarının əsas səbəblərindən biri də onların dünya ticarəti strukturunu və onun dəyişmə meylini digər ölkələrə nisbətən daha qabaqcadan proqnozlaşdıra bilmələridir. Bu onlara imkan verir ki, ixracın və idxalın əmtəə strukturunu düzgün, öz ölkələrinin xeyrinə təyin etsinlər. Dünya ticarətinin əmtəə quruluşuna (strukturuna) ilk növbədə çox sürətlə inkişaf edən ETT və beynəlxalq əmək bölgüsii güclü təsir göstərir. Bu amillərin təsiri altında ölkələr xammal ixrac etməkdən çəkinirlər (bu Azərbaycan üçün də örnək olmalıdır. Lakin təəssüflər olsun ki, biz indi əsasən xammal ixrac edirik). Nəticədə dünya ixracı həcmində xammalın xüsusi çəkisi baxılan dövürdə 31,0 faizdən 7,4 faizə qədər azalmışdır. Əksinə, emal sənayesinin məhsullan 38,6 faizdən 77,3 faizə qədər yüksəlmişdir. Müasir dövrdə dünya ticarəti dövriyyəsinin strukturcasına öyrənilməsi yeni-yeni prinsiplər əsasında aparılır. Dünya iqtisadiyyatının inkişafı və ölkələrin iqtisadi təhlükəsizliyi baxımından əmtəələrin keyfiyyət göstəricilərindən və xüsusən də böyük əhəmiyyət kəsb edən məhsulun material-əmək-fond-enerji-elm-texnologiya tutumları kimi göstəricilərdən istifadə edib -idxalın və ixracın strukturlannı öyrənmək son illərdə beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən tez- tez istifadə edilir. Məsələn, Dünya bankı beynəlxalq ticarətdə mal dövriyyəsinin texnoloji tutumuna görə strukturunu öyrənməyi əhəmiyyətli hesab edir və mübadilə edilən məhsulları "Təbii resurslara əsaslanan mal dövriyyəsi", "Yüksək texnoloji mürəkkəbliyi ilə fərqlənən real dövriyyəsi", "Orta səviyyəli texnoloji mürəkkəb əmtəələr", "Aşağı səviyyəli texnoloji mürəkkəb məhsullar", "Digər ilkin məhsullar" və sair məhsullar kimi 6 qrupa bölür və struktur araşdırmalrı aparır. Qeyd edək ki, bu cür qruplaşdırmada məhsulun elm tutumluluğu əsas götürülür. Elə
məlumatlara orta və yüksək texnoloji mürəkkəb məmulatlar deyilir ki, onun hazırlanması ETTLİ üzrə intensiv iş tələb edir və bu da ETTLİ-nə çəkilən xərclərin ümumi məbləği ilə qiymətləndirilir. Dünya iqtisadiyyatına və xüsusən beynəlxalq ticarətin inkişafına aid dərc olunan materiallar göstərir ki, dünyada əmtəə mübadiləsi artır və ən başlıcası isə burada сох müsbət struktur dəyişmələr baş verir. Məsələ burasındadır ki, mübadilədə iştirak edən bütün məhsul növləri iqtisadiyyatın inkişafına eyni səviyyədə təsir göstərmir. Məsələn, təbii resurslarını ixrac edən ölkəyə demək olar ki, "quru" puldan başqa bir şey qalmır.Təbii resurslara əaslanan idxal da idxal edən ölkəyə bilik baxımından da köklü bir şey bəxş etmir. Lakin təbii resursların idxalı ilə məşğul olan ölkələr əldə etdikləri resurslardan son məhsul hazırlayır və çoxlu səmərə əldə edir. Təbii resursları ixrac edən dövlət isə ümumi konteksdə uduzur. Yüksək texniki səviyyəyə malik olan elm tutumlu məhsullar üzrə ticarət isə həm idxalçı və həm də ixraçracçı ölkə üçün sərfəli olur. Dünya bankının verdiyi məlumatlara görə beynəlxalq ticarətin strukturunda mütərəqqi dəyişiklikiər elm tutumlu məhsulların xüsusi çəkisinin yüksəlməsi hesabına baş verir. Bu proses dünya miqyasında keçən əsrin 70-ci illərində başlayıb və indiyə qədər davam edir. Gələcəkdə isə hər bir ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi bu məsələnin həllindən bilavasitə asılı olacaq. Tələsib elm tutumlu məhsul istehsalını mənimsəmək lazımdır. Cədvəl 7 Beyn əlxalq ticarətdə mal dövriyyəsinin texnoloji tutumuna görə strukturu (ümumi mal dövriyyəsinə görə faizlə)
Mal qrupları İllər
1976/1996
Təbii resurslara əsaslanan mal dövriyyəsi 1 1 11 Yüksək texnoloji mürəkkəbliyi ilə fərqlənən mal 1 22
dövriyyəsi 1
2 2 32 Aşağı səviyyəli texnoloji mürəkkəb m əhsullar 2 1 18 Digər ilkin məhsullar 3 4
Sair məhsullar 1 4
Beyn əlxalq ticarətin mal dövriyyəsində yüksək texnoloji mürəkkəbliyi ilə fərqlənən məhsulların xüsusi çəkisi baxılan 10 ildə 11 faizd
ən 22%-ə qədər artmışdır. Dünya ticarəti mal dövriyyəsinin strukturunun təbii resurslara və ilkin məhsullara əsaslanan əmtəə mübadiləsinin xüsusi çəkisi isə getdikcə azalır. Yüksək texnoloji mürəkkəbliyi ilə fərqlənən əmtəələr üzrə dünya ölkələri ilə mübadiləyə girmək də hər iki tərəf üçün xeyirlidir və son nəticədə bu proses dünya iqtisadiyyatının inkişafı üçün zəmin hazırlayır. İxrac firmalara dünya standartları və keyfiyyət sertifikatları ilə tanış olm
ağa, istehsalın genişlənməsi hesabına əlavə mənfəət əldə etməyə, dünya bazarında rəqabət aparmaq qabiliyyətini artırmağa imkan yaradir. Dünya ticarətinin əmtəə strukturu ilə yanaşı ümumi strukturu da öyrənilir. Bu struktura yuxarıda şərh etdiyimiz əsas əmtəə qruplarından başqa beynəlxalq xidmət mübadiləsinin həcmi də daxil edilir. Keçən əsrin ikinci yansindan bu günə qədər beynəlxalq xidmət mübadiləsi çox yüksək sürətlə inkişaf edir. Nəqliyyat, maliyyə-kredit, turist və s. bu kimi ənənəvi xidmətlərlə yanaşı beynəlxalq mübadilədə məlumat- hesablama, lisenziya, kosaltinq, «Nou-hau»,
Cədvəl 137
injinirinq və s. kimi ETT-i ilə bilavasitə əlaqədar olan xidmətlərin xüsusi çəkisi sürətlə artır (1996-cı il bu xüsusi çəki ümümdünya ixracının 20%-ni təşkil edirdi).
Əhəmiyyətli olan məsələlərdən biri də dünya ticarətinin ərazi və regionlar, dövlət və dövlət qrupları üzrə strukturudur. Qısaca olaraq bu "beynəlxalq mübadilənin coğrafı strukturu" adlanır və ərazi və ya istehsal əlamətləri ilə qruplaşdırılan əmtəə axınları ilə xarakterizə olunur. Dünya ticarətinin coğrafı strukturunun öyrənilməsi göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrin payı burada da yüksəkdir. 1990-cı illərin axırında bu ölkələrin ixracı dünya ixracının 75%-ə qədərini təşkil etmişdir. Uzun müddət bu sahədə liderlik ABŞ-ın tərəfındə olub. Lakin dünya ticarətinin irəliyə doğru hərəkəti ABŞ-ın mövqeyinə mənfi təsir göstərmiş və onun dünya ixracındakı 30-33% payının (1950-ci il) 12,0- 12,5 (1999) faizə qədər azalmasına səbəb olmuşdur. Almaniyanın isə, əksinə, dünya ixracındakı payı getdikcə artır. Ümumiyyətlə, Qərbi Avropa ölkələrinin iqtisadi yüksəlişi nəticəsində Qərbi Avropanın dünya ixracında tutduğu yer möhtəşəmləşir. Keçən əsrin son onilliyi bu cəhətdən avropalılar üçün əlamətdar olub və ixracın həcmi ABŞ-ın eyni göstəricisindən 4 dəfə çox olub. Bundan başqa, 1980-ci illərdə beynəlxalq mübadilədə Yaponiyanın rolu kifayət qədər yüksəldi və maşın və avadanlıq üzrə ixracda ilk dəfə dünyada birinci yerə çıxdı. Ölkə qrupları və onların dünya ixracındakı faktiki payı cədvəl 8-də verilmişdir.
Cədvəl 8 Ölkələr qrupları üzrə dünya ixracının strukturu (son 20 ildə) Ölk ə qrupları Texniki pay intervalı (% -lə) S ənayecə inkişaf etmiş ölkələr 70-76 Cədvəl 138
İnkişafda olan ölkələrin regionları 20-24 Keçmiş sosialist ölkələri 6-10
Beynəlxalq mübadilənin coğrafi strukturu tez-tez dəyişir.lakin ümumi meyllər, təkrar olunan proseslr mövcuddur. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələr çox vaxt bir-birilə ticarət edirlər və inkişafda olan ölkələrin ixracı da əsasən onları özləri üçün nəzərdə tutulur. Keçmiş sosialist ölkələrinin, (MDB ölkələrinin və Rusiyanın) dünya xarici ticarətində rolu azalır. Çinin payı isə artır.Neft ixrac edən ölkələrin də dünya ticarətindəki payı getdikcə azalır. “Yeni sənaye ölkələri”nin rolu isə artmaqdadır. ABŞ yenə də liderliyi ələ almışdır, lakin onunla dabandabana hərəkət edən Sinqapuru, Honkonqu və Yaponiyanı yaddan çıxarmaq olmaz.
Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|