AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

§3. Sənayenin coğrafiyası 

 

Sənaye  istehsalı  ölkələr  və  regionlar  arasında  bərabər  və 

proporsional  yerləşməmişdir.  1970-ci  illərin    əvvəllərində  Latın 

Amerikasında, Afrikada, Asiyada və dünyanın digər regionlarındakı zəif 

 

 

233 

inkişaf  etmiş  ölkələr  qitənin  əsas  hissəsini  təşkil  etsələr  də  (coğrafi 

baxımdan)  istehsal  etdikləri  sənaye  məhsulunun  dünya  sənaye 

istehsalında  yeri  10%-i  də  keçmirdi.  Dərc  olunmuş  məlumatlara  görə 

1975-

ci  ildə    inkişafda  olan  ökələrin  (Çindən,  keçmiş  SSRİ  və  Şərqi 

Avropa  ölkələrindən  başqa)  sənayesi  ümumdünya  sənayesinin  11,7%-

ini təşkil edirdi. 

Sənayenin  coğrafi  cəhətdən  bu  cür  qeyri-proporsional 

yerləşməsinin  səbəblərindən  biri  ölkələrin  inkişaf  səviyyəsinin  eyni 

olmamasıdır.  Bu  cəhət  beynəlxalq  təşkilatların  da  nəzər  diqqətindən 

qaçmamış və onlar Planet miqyasında sənaye istehsalının qeyri-bərabər 

yerləşməsi  dərəcəsinin  azaldılması  qərarına  gəlmişdir.  Dünya 

miqyasında  bu  problemlə  BMT-nin xüsusi strukturu -  “Sənaye  üzrə 

Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatı”  (YUNİDO)  məşğul  olur.  Bu  təşkilatın 

1975-

ci ildə keçirdiyi top-lantıda qəbul etdiyi deklarasiyada 2000-ci ilin 

axırları  üçün  inkişaf  etmiş  ölkələrin  dünya  sənaye  məhsulunun 

həcmindəki  xüsusi  çəkisinin  25%-ə  çatdırılmasını  nəzərdə  tutmuşdu. 

Dərc olunmuş məlumatlara görə 1994-cü ildə bu faiz artıq 17,8% təşkil 

edirdi.  Deməli,  təxminən  20  il  ərzində  inkişaf  etmiş  ölkələrin  payı 

dünya  sənayesinin  11,7%-dən  (1975  il)  17,8%-ə  (1994)  qədər 

yüksəlmişdir. Bu proses indi də davam edir və dünya sənayesinin ağırlıq 

Mərkəzi Cənubi-Şərqi Asiyaya tərəf yerini dəyişməkdədir. 

Bizim  respublikamızın  da  daxil  olduğu  keçmiş  SSRİ  və  habelə 

Şərqi  Avropa  dövlətlərinin  vəziyyəti  isə  təəssüf  doğurur.  Bu  region 

ölkələrinin  ümumdünya  sənayesindəki  xüsusi  çəkisi  azalır,  Birləşmiş 

Millətlər  Təşkilatının  Sənaye  inkişafı  üzrə  bölməsinin  məlumatlarına 

görə  1975-1993-cü  illər  ərzində  planetin  bu  məkanında  sənayenin 

xüsusi  çəkisi  13  faiz  punkta  qədər  aşağı  düşmüş  və  1990-cı  illərin 

əvvəllərində  MDB  və  Şərqi  Avropa  ölkələrinin  dünya  sənayesindəki 

xüsusi çəkisi 11,1 faiz təşkil edirdi. Müqayisə üçün qeyd edək ki, həmin 

dövrdə  Şimali  Amerikanın  payı  26,5%,  Yaponiyanın  isə  16,4%  təşkil 

edirdi. Göründüyü kimi MDB və Şərqi Avropa ölkələrinin (onların sayı 

20-

dir)  ümumdünya  sənaye  məhsulundakı  xüsusi  çəkisi  təkcə 

 

 

234 

Yaponiyanın  payından  da  təxminən  5  faiz  punktu  qədər  aşağıdır.  Bu 

payın  içərisində  Rusiya  payının  nisbətən  çox  olmasını  nəzərə  alsaq, 

yerdə qalan 19 ölkənin sənayesinin nə dərəcədə aşağı səviyyədə olması 

aydın olar. MDB və Şərqi Avropa ölkələrinin sənayesində digər mənfi 

meyl də müşahidə olunur: getdikcə elmtutumlu məhsul istehsalı azalır. 

Məsələn,  Rusiyada  elmtutumlu  məhsulun  həcmi  1994-cü  ildə  10  dəfə 

azalmışdı. 

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının sənaye üzrə bölmələrində aparılan 

iş  öz  bəhrəsini  verməkdədir:  inkişafda  olan  ölkələrin    sənayesi  üstün 

inkişaf  edir.    Hazırda  pambıq  parça,  pal-paltar,  ayaqqabı,  neft 

məhsulları  üzrə  dünya  sənaye  istehsal  güclərinin  30%-ə  qədəri  bu 

ölkələrin payına düşür. Bir sıra ölkələrdə isə daha yüksək nəticələr əldə 

edilir.  Məsələn,  Hindistanın  iqtisadiyyatında  sənaye  cəhətdən  inkişaf 

etmiş  ölkələrdəki  oxşar  cəhətlər  daha  aydın  görünməyə  başlamışdır. 

Hazırda  Hindistan  təkcə  pambıq  parça  ilə  əlaqədar  olan  elementar 

sənaye  məhsulunu  ixrac  etmir,  o  həm  də  getdikcə  artan  həcmdə 

hesablayıcı texnika və informasiya vasitələri istehsal edir. Böyük həcmli 

daxili  bazarını  nəzərə  alan  Hindistan  Qərbin  görkəmli  firmaları  ilə 

yüksək  texnologiyanın  ölkəyə  gətirilməsi  haqqında  müqavilələr 

bağlamağa  nail  olmuşdur.  1970-ci  ildən  bu  vaxta  qədər  Hindistan 

iqtisadi  siyasətin  liberallaşması  sahəsində  ardıcıl  və  məqsədyönlü  iş 

aparır. Bunun nəticəsində sənayenin və xüsusən də onun aparıcı sahəsi 

olan maşınqayırmanın üstün inkişafını təmin etmişdir. 

Sənayenin  istər  dünya  miqyasında,  istərsə  də  ayrı-ayrı  ölkələrdə 

inkişafının  və  coğrafi  cəhətdən  yerləşdirilməsinin    obyektiv  əsası 

subyek

tiv  yanaşmalardan  çoxdur.  Məsələ  burasındadır  ki,  hərtərəfli 

inkişaf  etmiş  kənd  təsərrüfatı  da  ölkənin  iqtisadiyyatını  tələb  olunan 

səviyyəyə  qaldıra  bilmir.  Doğrudur,  kənd  təsərrüfatının  inkişafı 

iqtisadiyyatı yüksəltmək üçün yaxşı şərait yaradır. Lakin sonda ölkənin 

sosial  iqtisadi  məsələlərinin  həlli  sənayesiz  mümkün  olmur.  Bunu 

nəzərə  alaraq  müstəqillik  əldə  etmiş  “üçüncü”  dünyanın  ölkələri  öz 

 

 

235 

sənayelərini  inkişaf  etdirməyə  başladılar.  Bu  proses  müxtəlif  şəkildə 

indi də davam edir. 

Maraqlı  və  əhəmiyyətli  məsələlərdən  biri  də  inkişaf  etmiş 

ölkələrdə  sənayenin  hansı  sahələrinin  inkişaf  etdirilməsi  məsələsidir. 

Sənayenin  və  onun  ayrı-ayrı  sahə  və  istehsallarının  coğrafi  cəhətdən 

yerləşməsi  konkret  ölkənin  seçdiyi  sənayeləşdirmə    modelindən  asılı 

olur.  Dünyada  gedən  proseslərin  təhlili  göstərir  ki,  inkişafda  olan 

ölkələr sənayeləşməni üç prinsip üzrəç aparmağa meyillidirlər. 

Birincisi 

onlar ağır sənayeni üstün inkişaf etdirmək və bu əsasda 

ölkənin  gələcək  inkişafına  nail  olmaq  prinsipi  götürürlər.  Əlcəzair  bu 

prinsipə görə özünün baza (energetika, metallurgiya, kimya) sahələrini 

inkişaf  etdirirdi.  Göründüyü  kimi  bu  model  keçmiş  SSRİ-də  istifadə 

edilən  modelə  oxşayır.  İkinci  prinsiplə  sənaye  idxalın  əvəz  edilməsi 

prinsipi  üzrə  inkişaf  etdirilir.  Bu  prinsiplə  Latın  Amerikası  ölkələri 

sənayeni  inkişaf  etdirməyə  çalışırdılar.  İdxalın  strukturu  dəyişdirilirdi: 

istehlak  malları  idxalı  getdikcə  bu  cür  malların  istehsalında  istifadə 

oluna  bilən  müxtəlif  avadanlıqların  idxalı  ilə  əvəz  olunurdu.  Bu  cür 

yanaşma  nəticəsində  istehlak  malları  istehsalının  coğrafyiası  dəyişirdi. 

Üçüncü prinsip bütün vasitələrlə ixracı artırmaq prinsipi idi. Bu prinsipi 

seçən  ölkələr  indi  “Yeni  sənaye  ölkələri”  adlandırılır.  Müxtəlif 

nomenklaturada  və  çeşiddə  məhsul  istehsal  etmək  və  xarici  bazara 

çıxarmaq bu ölkələrin rəhbərlərindən və ilk növbədə sahibkarlardan işə 

çox ciddi və  məsuliyyətli yanaşmağı tələb edirdi. İxracı artırmaq və bu 

prosesi dönməz etmək üçün istehsalın səmərəliliyini yüksəltmək lazım 

idi. Müəyyən mənada onlar bunun öhdəsindən gəlirdilər ki, bu da dərin 

emal  edilmiş  məhsulların,  nisbətən  elmtutumlu  məhsudların  coğrafi 

yerləşməsinə müsbət təsir göstərirdi. 

Sonda qeyd edək ki, hansı prinsipin seçilməsindən asılı olmayaraq 

inkişaf etmiş ölkələrdə aparılan sənayeləşmə dünya sənayesinin planet 

üzrə  yerləşməsini  yaxışlaşdırır.  Dərc  olunan  rəqəmlər  də  bunu  sübut 

edir. 1960-

cı  ildə  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələr  dünya  sənaye 

məhsulunun  cəmi  6%-ni  verirdilərsə,  1975-ci  ildə  bu  rəqəm  11.7-yə, 

 

 

236 

1994-

cü ildə isə 17,8-ə çatmışdı. Hazırda da bu tendensiya davam edir 

və  təxmini  hesablaşmalar  görə  2010-cu  ildə  inkişaf  etməkdə  olan 

ölkələrin dünya sənaye istehsalındakı xüsusi çəkisi 20% təşkil etməlidir. 

 

 

§4. Dünya sənayesinin sahə strukturu 

 

Dünya  iqtisadiyyatının  aparıcı  sahəsi  kimi  sənaye  bir  sıra 

cəhətlərdən  öyrənilir.  Sənayenin  gücünə,  şaxələnmə  dərəcəsinə,  orada 

baş  verən  nisbətlər  dəyişikliyinə,  məhsul  buraxılışı  müxtəlifliyinə 

qiymət  vermək  üçün  o  struktur  cəhətdən  öyrənilir.  Elmi-tədqiqat 

işlərində  bu  üsul  struktur  üsulu  adlanır.  Bu  üsulun  məqsədi  öyrənilən 

obyekti tam şəkildə deyil, onun hissələri şəklində öyrənməkdir. Tam bir 

obyekti  -  bizim m

isalda  sənayeni  -  struktur  cəhətdən  öyrənməklə  biz 

iqtisadi  araşdırmalar  üçün  çox  mühüm  olan  əlavə  məlumatlar  əldə 

edirik. 

Sənayenin tərkib hissələrinin ən əsası və ilk həlqəsi iş yerləridir. 

Məhsuldar qüvvələr inkişaf etdikcə sənaye yavaş-yavaş kənd təsərrüfa-

tından  ayrılıb  sərbəst  sahəyə  çevrilənə  qədər  o  özünü  iş  yerlərində 

büruzə verirdi (sənaye haqqında fikirləşmədən insan primitiv üsulla bir 

neçə iş yerində, məsələn, almadan şirə çəkirdi və s.). Sonradan tələbat 

yüksəldikcə  iş  yerlərinin  sayı  artırıldı.  Eyni  və  ya  oxşar  əməliyyatları 

yerinə  yetirən  bir  neçə  iş  yerinin  fəaliyyət  göstərdiyi  yer    istehsalın 

ikinci həlqəsini - müəssisə daxilində istehsal sahəsini təşkil edir. İstehsal 

sahəsində  buraxılan  məhsula  olan  tələbat  artıqda  istehsal  sahələrinin 

sayı artır və sexlər, müəssisələr meydana gəlir ... 

Lakin      elmin  indiki  səviyyəsində  biz  sənayenin  sahə  strukturu 

dedikdə,  onun  ayrı-ayrı  sahələrinin  sayı,  tərkibi  və  qəbul  edilmiş 

göstəricilərə  görə  onlar  arasında  formalaşmış  nisbətləri  başa  düşürük. 

Elmi-

texniki  tərəqqi  sürətləndikcə,  yeni  məhsullar  meydana  gəldikcə, 

onların istehsalı mənimsənildikcə sənayedə sahə differensiallaşması baş 

verir.  Differensiallaşma  obyektiv  və  daimi  bir  prosesdir.  Əsasını 

 

 

237 

məhsuldar qüvvələrin iknişafı və ictimai  əmək bölgüsünün dərinləşməsi 

təşkil edir. 

Sənayenin  sahəsi  bir  qayda  olaraq  bir  neçə  eyni  tipli,  oxşar 

müəssisələrdən ibarət olur. Bu müəssisələrin oxşarlığı istehsal etdikləri 

məhsulun  iqtisadi  təyinatlığında,  istifadə  etdikləri  xammal, 

materiallarda, texnika 

və  texnologiyada,  fəhlə  və  qulluqçuların  peşə 

tərkibində,  xüsusi  iş  şəraitində,  istehsalın  təşkilində  tapır.  Lakin 

müəyyən  bir  vaxtda  bir  neçə  müəssisənin  norması  şərti  olmadan  da 

sənayenin tərkibində digər sahələrdə istehsal edilməyən məhsul istehsal 

e

dən sahə mövcud ola bilir. Məsələn, bu gün dünya sənayesində 700-ə 

qədər sahələrlə  yanaşı, bir bu qədər də ayrıca növ istehsallar fəaliyyət  

göstərir. 

Sənayenin sahə quruluşu ölkənin iqtisadi gücünü, onun potensial 

imkanlarını,  istehsalın  səmərəliliyini,  elmi-texniki  tərəqqinin 

səviyyəsini  xarakterizə  edə  bilir.  Lakin  qrup  şəkildə  sənayenin  sahə 

strukturu vasitəsilə aşağıdakılar haqqında məlumat almaq olar. 

1.ÜDM-

da sənayenin xüsusi çəkisinin artması ölkədə sənayeləşmə 

prosesinin  dönməzliyini,  iqtisadi  inkişafın  baş    verdiyini,  yeni  iş 

yerlərinin  yaradıldığını,  orta  sahibkarlar  təbəqəsinin  inkişaf  etdiyini 

göstərir. 

2.Ölkənin və dünyanın sənaye baxımından inkişaf səviyyəsini, bu 

səviyyəni  sənayenin  strukturunda  əmək  alətləri  və  digər  istehsal 

vasitələri  istehsal  edən  sahələrin  kifayət  qədər  olması  və  bu  sahələrin 

istehsal  etdiyi  məhsulların  sənayenin  ümumi  məhsulundakı  xüsusi 

çəkisi xarakterizə edir. Ölkədə sənayeləşmə intensiv surətdə baş verirsə 

bu  xüsusi  çəki  artır.  İstehsal    alət  və  vasitələr  istehsal  edən 

maşınqayırmanın xüsusi çəkisinin inkişaf etmiş ölkələrdə daim artması 

buna misaldır. 

3.Ölkənin  iqtisadi  sərbəstliyini.  Sənayenin  tərkibində  əmək 

alətləri,  istehsal  şeyləri,  istehsal  edən  sahələrin  müvafiq  emal 

müəssisələrin  fəaliyyət  göstərməsi  ölkəyə  imkan verir: birincisi, xalq 

təsərrüfatının  bütün  sahələrinin    mütərəqqi  texnika  ilə  təchiz  etsin  və 

 

 

238 

belə  məhsullarla  dünya  bazarına  çıxsın;  ikincisi  özünün  təbii 

sərvətlərindən səmərəli, öz xalqının mənafeyi üçün  istifadə etsin. 

4. Ölkənin müdafiə qabiliyyətinin vəziyyəti. Sənayenin tərkibində 

hərbi texnika istehsal edən sahələrin sayı, tərkibi ölkənin hərbi texnika 

istehsal edə bilməsi imkanını göstərir. Bundan başqa, ölkə sənayesində 

ağır  sənayenin  və  xüsusən  maşınqayırmanın  kifayət  qədər  paya  malik 

olmas

ı  hərbi  münaqişələr  zamanı  sülh  məhsullarını  hərbi  məhsullara 

qısa müddətdə çevirməyə imkan verir. 

5.  İxrac  potensialı  haqqında.  Sənayenin  sahə  strukturu  inkişaf 

etdikcə  ölkənin  xarici  bazara  müxtəlif  məhsullar  çıxarmaq  imkanını 

artırır.  İnkişaf  etmiş  ölkələrin  dünya  bazarına  çox,  inkişafda  olan 

ölkələrin isə az məhsul çıxara bilmələri də bununla izah edilməlidir. 

6. Elmi-

texniki  tərəqqinin  sürətlənməsi  haqqında.    Sənayedə 

mütərəqqi  sahələrin  xüsusi  çəkisinin  artması  ölkədə  elmi-texniki 

tərəqqinin sürətləndirilməsini və  elmi və texniki nailiyyətlərin istehsala 

intensiv tətbiq  edilməsini göstərir. 

7.İqtisadi  inkişafın  tipi  haqqında.  Sənayenin  sahə  strukturu 

mütərəqqi  olduqca  iqtisadiyyatı  intensiv  yolla  inkişaf  etdirmək  üçün 

möhkəm  əsas  yaranır.  Sənayedə  məhsuldar,  dəqiq,  az  enerji,  material, 

fond  tutumlu  texnikanın  istehsalı  artdıqca  maddi-enerji  resurslarından, 

texnoloji  avadanlıqlardan,  əsas  fondlarından  və  istehsal  güclərindən 

daha  səmərəli  istifadə  etmək  üçün    şərait  yaranır  və  istehsal  artmının 

inte

nsiv yolla əldə edilməsinə səbəb olur. 

Sənayenin  sahə  strukturu  ölkə  tələbatlarını  ödəmək  xassəsinə 

malik  olmalıdır.  Belə  olarsa  onda  optimal  sahə  strukturundan  söhbət 

gedə  bilər.  Optimal  sahə  strukturu  sənayenin  elə  bir  durumunu 

xarakterizə edir ki, sənaye istənilən vaxtda, istənilən məhsulu minimum 

istehsal  xərcləri  ilə  buraxmaq  xassəsinə  malik  olsun.  Optimal  sahə 

quruluşu əldə etmək üçün elmi-texniki nailiyyətlər istehsala gecikmədən 

tətbiq  olunmalı,  istehsalın  yeniləşməsi  sürətlənməli,  istehsal  potensialı 

elmi-

texniki inqilaba uyğun formalaşdırılmalıdır. Optimal sahə quruluşu 

həm  də  mütərəqqi  olmalıdır.  Yəni  sənayenin  tərkibində  müasir  elmi-

 

 

239 

texniki  tərəqqini  özündə  əks  etdirən  sahələrin  xüsusi  çəkisi  kifayət 

qədər olmalıdır. 

Sənayenin    sahə  strukturuna  qoyulan  tələblərdən  biri  də  onun 

mütəhərrik  və  dinamik  olmasıdır.  Sənaye  çevik  olmalıdır.  Ölkədə 

müxtəlif  səbəblər  üzündən  yarana  bilən  tələbatı  daha  dolğun  və  öz 

vaxtında  ödəyə  bilən  sənaye  çevik  sənaye  hesablana  bilər.  Məsələn, 

1970-

ci  illərdə  kompüterləşmə  və  informatika  texnikasına  tələbat 

artanda dünyada ancaq  Amerika  Birləşmiş Ştatlarının sənayesi bu işin   

öhdəsindən  daha  çox  gələ  bildi  və  kompüter  və  onların  proqram 

təminatı  vasitələri  istehsalı  üzrə  dünya  birinciliyini  qazandı.  ABŞ  bu 

gün  də  kompüter,  məlumat,  informasiya,  telemexanika,  proqram 

təminatı  vasitələri  istehsalı  üzrə  birinciliyi    əldə  saxlayır  və  külli 

miqdarda qazanc əldə edir. İl ərzində ABŞ-da yaradılan  ümumi daxili 

məhsulun 20 faizindən çoxu bu amilin hesabına əldə edilir. 

Sənayenin  sahə  strukturunu  öyrənməkdə  əsas  məqsədlərdən  biri 

də  ayrı-ayrı  sənaye  sahələrinin  yerini  təyin  etməkdir.  Məsələn,  ölkə 

faydalı qazıntıları  (qaz, neft, daş kömür, dəmir filizi və s.) çıxarırsa bu 

artıq  sənayeni  inkişaf  etdirməkdir.  Ölkə  avtomobil  istehsalını  mənim-

səyirsə,  bu  da  sənayedir.  Lakin  birinci  və  ikinci  hallar  səmərəlilik, 

bacarıq,  iqtisadiyyata  təsir  etməsi  nöqteyi-nəzərincə,  iş  yerləri 

yaradılması  baxımından,  texniki  tərəqqi  cəhətdən  və  s.  müxtəlif  təsir 

buraxır. Qəbul edilmiş qruplaşdırmaya görə birinci halda sənaye hasilat 

sənayesi, ikinci halda emal sənayesi adlandırılır. Buna görə də ümumi 

sənaye  məhsulunun  həcmi  nə  qədər  olursa-olsun  bu  çox  da  önəmli 

deyil,  ölkə  üçün  daha  mühüm  məsələ  sənayenin  hasilat  və  emal 

bölmələri arasındakı nisbətidir. Təhlil gös-tərdi ki, emal sənayesi inkişaf 

etmiş  ölkələrdə  üstün  xüsusi  çəkiyə  malik  olur.  Emal  sənayesinin 

iqtisadi cəhətdən faydalı olması onun hazır məhsul buraxması və daxili 

və xarici bazarlarda reallaşdırılıb əlavə mənfəət əldə etməsidir. 

Emal  sənayesinin  tərkibində  iqtisadiyyatın  ürəyi  adlanan 

maşınqayırma  və  metalemalı  sənayesi  fəaliyyət  göstərir.  Bu  sənaye 

sahəsi  öz-özlüyündə  300  dən  çox  sahə  və  istehsallardan  ibarətdir  və 

 

 

240 

mütərəqqi  sahələr  hesab  olunurlar.  Emal  sənayesində  dünya 

maşınqayırmasının xüsusi çəkisi 40%-i ötmüşdür (1975-ci ildə - 37%, 

1995-

ci ildə - 42%). 

Mühüm  əhəmiyyət  kəsb  etməsini  nəzərə  alaraq  vaxtaşırı  olaraq 

sənayenin sahə quruluşu təhlil edilməli və əməli nəticələr çıxarılmalıdır. 

Təhlil  zamanı  istifadə  edilən  və  sənayenin  sahə  strukturunu  bu  və  ya 

digər  səviyyədə  xarakterizə  edən  göstəricilər  bunlardır:  sənaye 

sahələrinin  ümumi  sayı,  sahələrin  tərkibi,  sahələr  üzrə  istehsal  əla-

qələrini xarakterizə edən göstəricilər, sahələrin ümumi sənayedə tutduğu 

yer (ümumi məhsulun həcminə,  işləyənlərin sayına, əsas istehsal fond-

larının orta illik dəyərinə, istehsal meydançalarının sahəsinə görə ayrı-

ayrı sahələrin xüsusi çəkisi). 

Sənaye  sahələrinin    ümumi  sayı  sənayenin  mütərəqqi  inkişaf 

etdiyini göstərir. Ayrı-ayrı sahələrin sayının artması yeni-yeni sahələrin 

meydana gəlməsini, elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsini və onun 

nəticələrinin  istehsala  tətbiq  edilməsini  xarakterizə  edir.  Lakin  nəzərə 

almaq lazımdır ki, sənayenin sahə strukturu dinamikdir və burada yeni 

sahələr  meydana  gəldiyi  kimi  bir  sıra  sahələr  sıradan  çıxır  ki,  bu  da 

sənaye sahələrinin ümumi sayını azalda bilər. Onu  da qeyd edək ki, hər 

iki  hal  mütərəqqi  hesab  olunur.  Hər  ikisi  elmi-texniki  tərəqqinin 

nəticəsidir; elm, texnika inkişaf etdikcə  yeni məhsullar meydana gəlir, 

yeni istehsallar yaranır, tələbata uyğun gəlməyən məhsullar sıradan çıxır 

və müvafiq istehsal fəaliyyətini dayandırır.  

Sənaye  sahələrinin  tərkibi  göstərir  ki,  ölkə  hansı  məhsulları 

istehsal  etmək  imkanına  malikdir.  Ayrı-ayrı  sahələrin  ümumi 

sənayedəki  xüsusi  çəkisi  sahələrin  tutduqları  yeri  göstərir.  Bu  xüsusi 

çəki  ümumi  məhsula  görə  hesablandıqda  daha  yaxşı  məlumat  əldə 

edilir.  İşçilərin  sayına  görə  hesablanan  xüsusi  çəki,  müəyyən  mənada 

dürüst  məlumat  vermir.  Məsələ  burasındadır  ki,  elmi-texniki  

nailiyyətlərin  istehsala  tətbiqi  işçilərin  sayını  azaldır  və  əksinə,  əmək 

məhsuldarlığı aşağı olan sənaye müəssisələrində işçilərin  sayı çoxalır. 

Bu  da  məlumatın  yanlış  olmasına  səbəb  ola  bilər.  Sahələrin  istehsal 

 

 

241 

texniki  səviyyəsinə  qiymət  vermək  üçün  “sənayenin  əsas  istehsal 

fondlarının  orta  illik  dəyərində  sahənin  xüsusi  çəkisi”  göstəricisindən 

istifadə edilir. 

Sənayenin sahə quruluşu inkişaf etmiş ölkələrdə birbaşa ETT-i ilə 

təyin  edilir.  Bu  quruluşu  azad  bazar,  vicdanlı  (sağlam)  rəqabət 

forma

laşdırır.  Bazar  iqtisadiyyatlı  iqtisadiyyat  yaratmaq  sahəsində 

zəngin təcrübəsi olan və bu sahədə böyük nəticələr əldə edən ölkələrdə 

“qabaqcıl” adını o firmalar, şirkətlər, kompaniyalar  qazanırlar, hansılar 

ki, arasıkəsilmədən yeni məhsul, yeni texnika, yeni texnologiya yarada 

bilirlər  və  onların  kütləvi  istehsalına  nail  olurlar.  Bu  cür  yanaşma 

nəticəsində  sənayenin  sahə  strukturunda  mütərəqqi  dəyişikliklər 

meydana  çıxır,  strukturun  özü  isə  yüksək  mütəhərrik  olur.  Texniki 

yeniliklər  yaratmaq  və  istehsalını  təşkil  etmək  bu  gün  sənayenin 

qarşısında duran başlıca məsələlərdəndir. 

Müasir  dövrdə  dünya  sənayesinin  inkişafına,  orada  baş  verən 

struktur  dəyişikliklərinə  qiymət  verərkən  “ümumi  məhsulun  həcmi” 

göstəricisindən istifadə edilməsi təcrübəsindən  yavaş-yavaş  “məhsulun 

nomenklaturası  və  çeşidi”,  “məhsulun  rəqabət  dözümlülüyü”,  “məh-

sulun  elm  tutumluluğu”,  “istehsalın  uyuşqanlığı”,  “istehsalın  texniki 

səviyyəsi”,  “istehsal  potensialı”  göstəricilərindən  istifadə  edilməsi 

təcrübəsinə  keçilməsi  tendensiyası  müşahidə  olunur.  Elmi-texniki 

inqilabların  intensivləşdiyi  indiki  dövrdə  yenilikçilik,  prinsipcə  yeni 

məhsul buraxıb reallaşdırmaq, yeni texnologiyalar tapıb istehsala tətbiq 

etmək,  istehsalı  kompüterləşdirmək,  məhsulun  əmək,  fond  və  material 

tutumlarını  aşağı  olan  məhsul  istehsal  etmək  sənayenin  inkişafına 

qiymət  verərkən  daha  yüksək  qiymətləndirir.  Bu  yolla  qiymətləndir-

mənin  müsbət  cəhəti  ondadır  ki,  məsələyə  belə  yanaşdıqda    sənayedə 

prinsipcə  yeni-yeni  istehsallar,  yarımsahələr,  sahələr  və  bir-biri  ilə  sıx 

istehsal əlaqələri olan istehsal kompleksləri meydana çıxır və sənayenin 

sahə quruluşunda mütərəqqi sahələrin xüsusi çəkisi təhlil edilir. 

Sənaye  istehsalını  məhsulların  iqtisadi  təyinatlığı  prinsipi  üzrə 

qruplaşdırmaq sənayenin sahə strukturu ilə üst-üstə düşmür, ona görə ki, 

 

 

242 

sahədə  istehsal  edilən  məhsulun  natural  forması  onun  iqtisadi 

təyinatlığını təyin etmir. Buna görə də milli hesablar sistemində dünya 

üzrə  vahid  prinsiplər  qəbul  edilmişdir.  Bu  cür  qruplaşdırmağın 

mahiyyəti  ondadır  ki,  sənaye  sahələrinin  bu  və    digər  qruplarını  

iriləşdirilmiş  kompleks  sahələrə  daxil  edirlər.  Bu  zaman  “istehsal 

olunan məhsulun məqsədli təyinatlığının eynicinsliyi”, “ilkin xammalın 

ümumiliyi”,  “istifadə  edilən  texnologiyanın  oxşarlığı”  əlamətlərindən 

istifadə  edilir.  Dünya  iqtisadiyyatında  ən  çox  istifadə  edilən  əlamət 

“istehsal  olunan  məhsulun  məqsədli  təyinatlığının  eynicinliyi”dir.  Bu 

əlamətə  görə  maşınqayırma,  yanacaq,  yeyinti,  tikinti  materialları 

sənayeləri bir kompleks qrupa daxil edilir.  “İlkin xammalın ümumiliyi” 

əlamətinə  görə  metalemalı  və  ağac  emalı  sənaye  qrupu  fərqləndirilir. 

Kimya  sənayesi  kompleksinə  müəssisələri  “istifadə  edilən 

texnologiyanın oxşarlığı” əlamətinə görə daxil edirlər. 

Emal sənayesini də iki qrupa bölmək olar. Bu asılıdır emal edilən 

ilkin materialın meydana gəlmə mənbəyindən. Əgər emal müəssisələri 

kənd  təsərrüfatı  mənşəli  xammalı  emal  edirlərsə  onda  onlar  birinci 

qrupa,  sənaye  mənşəli  xammalı  emal  edirlərsə,  ikinci  qrupa  daxil 

edilirlər. Kənd  təsərrüfat xammalını emal edən sahələrə ət, süd, şəkər, 

şirə, pambıq-parça və s. bu kimi müəssisələr, sənaye mənşəli xammalı 

emal  edən  sahələrə  isə  qara  və  əlvan  metallurgiya,  neftayırma  və  s. 

müəssisələr daxil edilir. 

 

4.1. Dünya sənayesinin sahə strukturuna təsir edən amillər 

 

Dünya sənayesinin sahə strukturu ölkələrin sənayesindən asılıdır. 

Bəs hər bir konkret götürülmüş ölkənin sənayesi və onun sahə strukturu 

nədən  aslıdır?  Ümumiyyətlə  sənayeni,  onun  strukturunu  formalaşdıran 

amil və şərtlər hansılardır? 

İlk mühüm amil ölkənin yeraltı və yerüstü təbii sərvtələridir. Təbii 

sərvətlərin,  faydalı  qazıntıların  sayı,  tərkibi  və  həcmi  ölkədə  bu  və  ya 

digər  sənaye  sahəsinin  yaradılması  üçün  potensial  şərait  yaradır.  Yəni 

 

 

243 

nəzəri  cəhətdən  dəmir  filizi  olan  ölkə  hətta  metallurgiya  kompleksi 

yaratmaq imkanında olur... pambığı olan ölkə  yüngül sənayeni inkişaf 

etdirmək imkanı əldə edir. Güclü axına malik çayları olan ölkə isə su 

elektrik stansiyaları tikə bilər və s. Təbii sərvətlər amili həmişə mövcud 

ola bilər və indi də mövcuddur. Bu amilin mövcudluğu insanlardan asılı 

deyil.  Lakin  bu  amil  nə  qədər  mühüm  olsa  da  müasir  tipli  sənaye 

yaratmaq üçün həlledici deyil. 

Həlledici  amil  rolunu  elmi-texniki  tərəqqi  oynayır.  Elmi-texniki 

tərəqqi  sənayenin  inkişafına  və  onun  strukturunun  təkmilləşməsinə 

güclü təsir göstərir. Bu təsir kompleks xarakter daşıyır və demək olar ki, 

tükənməzdir.  Elmi-texniki  tərəqqi  (ETT)  sənayenin  sahə  strukturuna 

özünün  ümumi,  xüsusi  və  ən  yeni  istiqamətləri  ilə  təsir  göstərir.  ETT 

yeni  məhsul  növlərinin  meydana  gəlməsinə  səbəb  olur.  Bu  prosesin 

təsiri  altında  cihazqayırma  sənayesi,  mexanikləşdirmə  və 

avtomatlaşdırma,  elektron  və  radiotexnika  vasitələri  istehsal  edən 

sahələr,  kimya  sənayesi  vasitələrinin  istehsalı  sürətilə  inkişaf  etməyə 

başlayırlar.  ETT-nin mühüm istiqaməti  olan  mexanikləşdirmə  və 

avtomatlaşdırma  maşınqayırmanın  sürətli  inkişafına  səbəb  olur. 

Elektrikləşmə maşınqayırma sənayesində generatorlar, transfarmotorlar 

və digər bu kimi, o dövrlər üçün yeni olan  məhsulların istehsalını zəruri 

etdi. Məhsul istehsallarında geniş miqyasda kimyəvi materiallardan və 

kimyəvi  texnologiyalardan  istifadə  edilməsi  kimya  sənayesinin  üstün 

inkişaf etdirilməsi zərurətini ortaya qoyur. Bununla yanaşı olaraq kimya 

sənayesi  üçün  avadanlıqlar  istehsal  edən  xüsusi  sahələr,  geniş 

nomenklaturada  sintetik  məhsullar  istehsal  edən  üzvi  sintez  sahələri, 

mineral  mənşəli  xammalın  zənginləşdirilməsi  prosesini  həyata  keçirən 

sahələr meydana gəlir və inkişaf edir.  

Elmi-

texnkii  tərəqqi  sənayenin  ağır  sahələrinə  müxtəlif 

istiqamətlərdə və səviyyədə təsir edir. Elmi- texniki tərəqqi nəticəsində 

dünya  sənayesində  baş  verən  struktur  təkmilləşdirmələrinin  ümumi 

meylini göstərmək olar. Bu meyl əsasən aşağıdakılardan ibarətdir. 

 

 

244 

I.  Maşınqayırma  sənayesi,  yanacaq-enerji  sahələri  və  kimya 

sənayesi digər sənaye sahələrinə nisbətən daha üstün inkişaf etdirilir. 

Maşınqayırmada 

struktur 

təkmilləşdirilməsi 

nəticəsində 

aşağıdakılar baş verir: 

-

maşınqayırmanın özü üstün inkişaf etdiyi üçün sənayenin ümumi 

məhsulunda onun xüsusi çəkisi durmadan artır. 

-

maşınqayırmanın  üstün  inkişafı  digər  sənaye  sahələrinin  də 

(məsələn, qara və əlvan metallurgiyanın, rezin və toxuculuq sənayesinin 

və s.) üstün inkişafını zəruri edir. 

-

maşınqayırmanın  sahə  quruluşu  dəyişir.  Texniki  tərəqqini 

sürətləndirən  sahələr  ümumi  maşınqayırmaya  nisbətən  üstün  inkişaf 

etdirilir.  Bu  xüsusən  maşınqayırmanın  aparıcı  sahəsi  olan 

dəzgahqayırmaya daha çox aiddir. 

Maşınqayırma    sənayesi  öz  məhsulları  ilə  maşınqayırmanın 

özünü,  sənayeni  və  bütün  xalq  təsərrüfatını  yüksək  keyfiyyətli  maşın, 

mex

anizm  və  aqreqatlarla  təmin  etməlidir.  Maşınqayırmada  istehsal 

edilən  dəzgahlar  onlardan  istifadə  edən  sənaye  sahələrində,  kənd 

təsərrüfatında, nəqliyyat və tikintidə əmək məhsuldarlığını yüksəltmək, 

xammal  və  yanacağa  qənaət  etmək,  istehsalın  avtomatlaşdırılması  və 

kompleks mexanikləşdirilməsi üçün şərait yaratmalıdır. 

II. Elmi-

texniki  tərəqqi  nəticəsində  ağır  sənayenin  mühüm 

sahələrindən  biri  olan  kimya  sənayesi  sürətlə  inikşaf  edir.  Bu  ilk 

növbədə  sənayenin  elmi-texniki  tərəqqinin  mühüm  istiqaməti  olan 

kimyalaşdırmanın  inkişafı  ilə  əlaqədar  olur.  Elmi-texniki  tərəqqi 

sürətləndikcə məhsul istehsalı ənənəvi metalların kimyəvi materiallarla 

əvəz  edilməsi  prosesi  güclənir.  Bu  da  sənayenin  ümumi  məhsulunda 

kimya sənayesi məhsulunun xüsusi çəkisini artırır. 

Elmi-

texniki  tərəqqi  sürətləndikcə  sistematik  olaraq  sintetik 

materiallar istehsal edən və çox baha başa gələn bir sıra təbii xammal 

növlərini əvəz edə bilən süni maddə, yanacaq- enerji istehsalı ilə məşğul 

olan  sahələrin  rolu  artır.  Sürətlə  inkişaf  edən  sənayeni  və  xalq 

təsərrüfatının  digər  sahələrini  yüksək  keyfiyyətli  yanacaq  və  enerji 

 

 

245 

növləri  ilə  təmin  etmək  məsələsi  bu  sahələrin  sürətlə  inkişaf 

etdirilməsini tələb edir. 

Elektroenergetikada  atom  elektrik  stansiyalarının  sayı  və  onların 

istehsal etdikləri elektrik enerjisinin xüsusi çəkisi artır. ETT nəticəsində 

üzvi  yanacaqlı  və  istilik  neytronları  ilə  işləyən  elektrik  stansiyalarının 

da sayı artır. 

ETT-

nin əyani nəticəsi olan proses - istehsalın elektrikləşdirilməsi 

prosesinin sürətlə getməsi elektrik enerjisinə olan tələbatı yüksəldir və 

elektroenergetikanın sürətli inkişafını tələb edir. 

III. Elmi-

texniki  tərəqqi  nəticəsində  sənayenin  ağır,  yüngül  və 

yeyinti sahələri arasında olan əlaqələr və qarşılıqlı əlaqələr artır. Bu ilk 

növbədə  öz  əksini  onda  tapır  ki,  istehlak  malları  getdikcə  daha  çox 

sənayedə  ilkin  emala  məruz  qalmış  kənd  təsərrüfatı  məhsullarından 

hazırlanır. Buna görə də kənd təsərrüfatı məhsullarını ilkin emal edən, 

pambıqtəmizləyən,  yunyuyan,  dəri-gön  xammalı  hazırlayan  istehsallar 

sürətlə inkişaf edir. 

IV. Elmi-

texniki  tərəqqinin  təsiri  nəticəsində  yüngül  sənayenin 

özündə də köklü dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişikliklər ümumi şəkildə 

aşağıdakılarda öz əksini tapır: əyirmə və toxuma istehsallarının xüsusi 

çəkisi artır; məmulatların nomen-klaturası və çeşidləri sürətlə və daimi 

olaraq  dəyişir;  yüngül  və  yeyinti  sənaye  sahələri  tərəfindən  istifadə 

edilən  yanacağın  və  enerjinin  həcmi  artır;  qeyri-parça  materialları 

istehsal  edən  sahələr  əmələ  gəlir  və  sürətlə  inkişaf  etdirilir;  sintetik 

material

lardan  və  onların  qarışığından  hazırlanan  məhsullar  istehsal 

edən  sahələrin  xüsusi  çəkisi  artır.  Sənaye  həyata  keçirilən  struktur 

siyasəti burada güclü elmi-texniki potensialın yaradılmasına yönəldilir.  

Ona görə ki, elmi-texniki potensial və onun səmərəli fəaliyyəti sənayedə 

texniki tərəqqi üçün münasib şərait yaradır. Bu proseslər bütün dünyada 

gedir və kiçik və böyük dövlətləri əhatə edir. 

Məsələn,  respublikamızın  sənayesində  hər  il  onlarla  yeni 

keyfiyyətli  maşınlar,  mexanizmlər,  cihazlar,  alətlər  yaradılır      və 

istehsala  tətbiq  edilir.  Lakin  bütün  bunlara  baxmayaraq  elmi-texniki 

 

 

246 

tərəqqinin müasir inkişaf sürəti bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab 

vermir.  Qarşıda  duran  əsas  vəzifələrdən  biri  elmin,  texnikanın  və 

texnologiyanın  mühüm  istiqamətlərini  tə-yin  etmək  və  struktur 

siyasətində onları nəzərə almaqdır. 

Belə mühüm istiqamətlərə aşağıdakılar daxildir: 

-elmi-

texniki  potensialdan  daha  səmərəli  istifadə  etmək 

məsələsinin həll edilməsi; 

-

elmlə istehsalın əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi; 

-

fərdi  maşın  və  mexanizmlərin  yaradılması  və  tətbiqi 

təcrübəsindən  bir-birilə  əlaqədə  işləyən  maşın,  mexanizm,  cihaz  və 

alətlər sistemi istehsalına və  istehsala tətbiqinə keçirilməsi; 

-

yeni məhsulların istehsalını tez və az ictimai xərclərlə təmin edən 

uyuşqanlı istehsallar yaradılması; 

-

istehsalın avtomatlaşdırılma səviyyəsinin yüksəlməsi; 

-

az  tullantılı  və  tullantısız  texnologiyalar  işlənib  hazırlanması  və 

istehsala geniş tətbiq edilməsi;  

-

toz    metallurgiyasının  inkişaf  etdirilməsi;  ekoloji  təmiz 

texnologiyaların genişləndirilməsi. 

-

biotexnologiyanın inkişaf etdirilməsi; 

-

məhsulun  keyfiyyətinin  yüksəldilməsində  standartların  rolunun 

artırılması; 

-

metalları əvəz edən yeni, daha mütərəqqi süni materiallar istehsa-

lının artırılması, bu sahədə tədqiqat işlərinin gücləndirilməsi. 

Dünya  iqtisadiyyatında  baş  verən  proseslərin  təhlili  gös-tərir  ki,  

əgər sənayenin sahə strukturu optimaldırsa, onda elmi-texniki tərəqqinin 

sürətləndirilməsi  üçün  də  şərait  yaranır.  Sənayenin  mütərəqqi  sahə 

quruluşu elmin və texnikanın tərəqqisini sürətləndirməyə imkan verir. 

Məsələ  burasındadır  ki,  müasir  dövrdə  elmin  inkişafında 

sənayeləşmə  gedir.  Elmi-tədqiqat,  layihə-konstruktor  və  təcrübə 

(eksperiment)  işlərin  yerinə  yetirilməsi  üçün  yüksək  dəqiqliyə  malik 

cihazların, qurğuların, maşın və avadanlıqların olması vacibdir. Bundan 

başqa, mütərəqqi üsullarla yeni   xammal, material, enerji, yanacaq əldə 

 

 

247 

edilməsi  üçün  dərin  vakuumlu  mühitlər,  dərin  soyuq  mühitlər,  yüksək 

hərarət  yarada  bilən  qurğular  lazımdır.  Belə  mühitlərin  (qurğuların) 

yaradılması müvafiq cihaz və aparatların olmasını tələb edir. Məsələn, 

ifrat təmiz material (metal) əldə etmək üçün maksimum havasız (dərin 

vakuum)  mühitin  olması  vacibdir.  İfrat  təmiz  materiallarsız  isə  çox 

dəqiq  cihazlar  və  nəzarət-ölçü  qurğuları  hazırlamaq  mümkün deyildir. 

Digər  tərəfdən,  dərin  vakuumlu  mühitin  yaradılması  üçün  havanı 

təcrübə  aparılan  qapalı  qurğudan  maksimum  həddə  qədər  sora  bilən 

nasos  qurğuları  tələb  olunur.  Əgər  sənayedə  belə  nasos    qurğularını 

istehsal edə bilən sahə, sex, müəssisə, (birlik) yoxdursa, onda ifrat təmiz 

metal  əldə  etməklə  məşğul  olan  elmi-tədqiqat  institutlarının  fəaliyyəti 

tormozlana bilər, belə cihazların xaricdən alınması mümkün olmadıqda 

isə  bu  fəaliyyət  tam  dayana  bilər.  Buradan  görünür  ki,  sənayenin 

strukturu  ilk  növbədə  elmin  tələbatlarını  ödəməyə  qadir  olmalıdır, 

imkan  verilməlidir  ki,  bütün  sosial-iqtisadi  tələbatlar  maksimum  və 

yüksək keyfiyyətlə ödənilsin. 

Hazırda ölkələrin və regionların sosial-iqtisadi məsələlərinin həlli 

rəqəmli proqramla işləyən dəzgahlarla, EHM-la, emal mərkəzləri ilə və 

mikroproseslər  texnikası  ilə  təchiz  olunmuş  uyuşqanla  istehsalların 

tətbiqinin genişləndirilməsini tələb edir. Lakin bu məsələ iqtisadiyyatın 

strukturunu  dəyişmədən  mümkün  deyildir.  Tələb  olunur  ki,  məsələn, 

sənayenin  sahə  quruluşunda  maşınqayırmanın  xüsusi  çəkisi  artırılsın. 

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi də bunu sübut edir. 

Elmi-

texniki  tərəqqinin  sürətləndirilməsində,  xalq  təsərrüfatının 

yeni  mütərəqqi  səviyyəyə  qaldırılmasında  maşınqayırmanın  rolu 

böyükdür.  İctimai  istehsalda  inqilabi  dəyişikliklər  yarada  bilən  müasir 

texnika  maşınqayırmada  yaranır.  Sənayenin  inkişafı  və  texnika, 

texnologiyanın  üstünlüyü  cəhətdən  fərqlənən  ölkələrin    sənayesinin 

strukturunda  maşınqayırmanın  xüsusi  çəkisi  bir  qayda  olaraq  yüksək 

olur və təxminən 35-45 faiz təşkil edir. Yaponiyada isə bu rəqəm 47-48 

faizə çatır. Müqayisə üçün göstərək ki, maşınqayırmanın xüsusi çəkisi 

keçmiş SSRİ-də 20 faiz, respublikamızda isə 15-16 faizdən də az təşkil 

 

 

248 

edirdi.  İnkişafda  olan  ölkələrdə  isə  maşınqayırmanın  xüsusi  çəkisi  bir 

qayda olaraq azdır. 

Sənayedə  iqtisadiyyatın  strukturunun  yenidən  qurulmasında  əsas 

məqsəd  elmi-texniki  tərəqqini  sürətləndirməyə  imkan  verən  prioritet 

sahələrin  üstün  inkişafını  təmin  etməkdir.  Bunların  nəticəsində 

məhsulun keyfiyyəti yaxşılaşmalı,  əldə edilən nəticənin hər vahidində 

düşən  ictimai  xərclər  azalmalıdır.  Elmi-texniki  tərəqqinin  qənaət 

rejiminə əməl edilməsinə, resurslara qənaət edilməsi siyasətinin həyata 

keçirilməsinə  yönəltmək  tələb  oulnur.  Bunu  ölkələrin  hazırki  iqtisadi 

vəziyyəti  çox  ciddiliyi  ilə  iqtisadçıların  və  istehsalı  təşkil  edənlərin 

qarşısında qoyur. Bu sahədə Yaponiya böyük nailiyyətlər əldə edib. 

Hazırda  zəif  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  istehsal  edilən  milli  gəlirin 

hər  vahidinə  inkişaf  etmiş  kapitalist  ölkələrindəkindən xeyli çox 

xammal,  enerji  və  digər  resurslar  sərf  edilir.  Həyata  keçirilən  struktur 

siyasəti  bu  israfçılığa  son  qoymalıdır.  Elmi-texnikii  tərəqinin 

sürətləndirilməsinə  xidmət  edən  struktur  siyasəti  elə  aparılmalıdır  ki, 

son nəticədə istehsalın enerji tutumu göstəricisi yaxşılaşsın. 

Uzun illərin təcrübəsi göstərir ki, iqtisadiyyatın strukturu ilə ETT-

i arasında birtərəfli əlaqə yox qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Yeni struktur 

dəyişiklikləri elmi-texniki tərəqqi üçün münasib şərait  yaradırsa, elmi-

texniki  tərəqqinin  sürətləndirilməsi  də  öz  növbəsində    iqtisadiyyatın 

strukturuna  təsir  göstərir.  Bu  təsir  sənayedə  daha  əyani  nəzərə  çarpır. 

ETT  sənayenin  sahə  quruluşuna  güclü  təsir  göstərir:  o  getdikcə 

təkmilləşir  və  optimal  sahə  quruluşuna  doğru  inkişaf  edir.  Sənayenin 

sahə  quruluşunun  təkmilləşdirilməsi  istehsalın  səmərəliliyinin 

yüksəldilməsinin  intensiv  yollarından  biridir.  Sənayenin  sahə  quruluşu 

dəyişən xarakter daşıyır. 

Elmi-

texniki  tərəqqi  eyni  zamanda  sənayenin  mikroquruluşunda 

da  dəyişikliklər  əmələ  gətirir.  Məsələn,  maşınqayırma  özü  sənayenin 

aparıcı  sahəsi  kimi  üstün  inkişaf  etdirilir.  Lakin  elmi-texniki  tərəqqi 

maşınqayırmanın  sahə  quruluşuna  ciddi  tələblər  qoyur.  Maşınqayırma 

sənayesində 

cihazqayırmanı, 

elektrotexnika 

sənayesini, 

 

 

249 

dəzgahqayırmanı, kosmik texnikanı daha böyük sürətlə inkişaf etdirmək 

lazım  gəlir.  Maşınqayırmanın  mikro  sahə  quruluşunun  dəyişilməsi 

şaxələnir,  bütün  yarımsahələri  əhatə  edir.  Məsələn,  dəzgahqayırma 

sənayesinin  sahə  quruluşunda  dəqiq  emal  avadanlıqlarının,  robot 

texn

ikasının,  rəqəmli-proqramla  idarə  edilən  dəzgahların  xüsusi  çəkisi 

artır.  Bir  qayda  olaraq  maşınqayırmanın  bu  mütərəqqi  sahələrinin 

məhsulu  daha  sürətlə  artır.  İstər  maşınqayırmanın  makro  və  istərsə  də 

mikro sahə quruluşunun dəyişilməsi ölkələrin həyata keçirdiyi iqtisadi 

siyasətin  tələblərinə  cavab  verməli  və  iqtisadiyyatın  intensiv  yolla  

inkişafının həyata keçirilməsinə yönəlməlidir. Buna görə də yaxın 10-20 

ildə qarşıda duran əsas məsələlərdən biri materiallara, yanacağa, elektrik  

enerjisinə qənaət edən,  onlardan daha səmərəli istifadə edil-məsi üçün 

şərait yaradan texnikanın, texnologiyaların yaradılmasından və bunların 

istehsalı  ilə  məşğul  olan  sənaye  sahələrinin  daha  üstün  inkişaf 

etdirilməsindən ibarətdir. Yaponiya bu sahədə daha mühüm məsələlərə 

di

qqət yetirir. Onlar təbiəti qoruyan texnologiyalar yaratmağa daha çox 

fikir verirlər. 

İnkişaf  etmiş  ölkələrdə  sənayenin  sahə  quruluşunun 

yaxşılaşdırılması  da  resurs  qoruyan  siyasətə  əsaslanır.  Bunun  başlıca 

səbəbi dünya iqtisadiyyatında baş verən xammal və enerji böhranlarıdır. 

Böhranlar  lap  yüksək  səviyyədə  təşkil  edilmiş,  yaxşıca  düşünülmüş, 

elmtutumlu  istehsallara  belə  ölümcül  zərbələr  vura  bilər.  İlk  növbədə 

istehsal  xərclərinin  artmasına  görə.  Bundan  başqa,  xammal  və 

materialların  bahalaşması  sonda  avadanlıqların  və  tikintinin 

bahalaşmasına  səbəb  olur.  Bu  gün    dünya  miqyasında  investisiya 

siyasəti gər-ginləşib, istehsal xərcləri artmağa meyllidir. Təkrar istehsal 

da bahalaşır və prosesin özü gərginləşir. Bunun aradan qaldırılması yeni 

texnoloji  inqilabın  meydana  çıxmasını  stimullaşdırır.  İnkişaf  etmiş 

ölkələrin  hamısı  resurs  qoruyan  texnologiyaya  üstünlük  verirlər  və  bu 

məsələnin  həllində    sənayenin  sahə  strukturunun  aparıcı  rolunu  dərk 

edirlər. İndi hamı bu strukturun təkmilləşdirilməsi haqda fikirləşir. Təh-

lil göstərdi ki, bu təkmilləşdirmə əsasən iki yolla: a) sənayenin ənənəvi 

 

 

250 

aparıcı  sahələrinin  yenidən  qurulması  və  modernizasiyası  və  b)  yeni 

elmtutumlu sənaye sahələrində  məhsul növlərinin, tiplərinin dəyişdiril-

məsi,  prinsipcə  yeniləri  ilə  əvəz  edilməsi  yolları  ilə  həyata  keçirilir. 

Lakin  bu  istiqamətlərin  hər  ikisi  çoxlu  vəsait  tələb  edir.  Xərclərin 

azaldılması  amili  rolunu  yenə  sənaye  və  onun  optimal  sahə  strukturu 

oynaya  bilər.  Birinci  növbədə    isə  maşınqayırma  və  onun  strukturu 

məqsədyönlü inkişaf  etməlidir. Bunu nəzərə alan inkişaf etmiş ölkələrin 

hökumətləri  və  sahibkarları  pul  vəsaitlərini  maşınqayırmanın  aparıcı 

sahələrinə və yeni meydana çıxan və XXI əsrin tələblərinə uyğun gələn 

sahələrə  yönəltməyə  meyillidirlər.  Bu  cür  yanaşmanın  çox  mürəkkəb 

olduğunu  qeyd  etmək  lazımdır.  Ən  ümumi  halda  investisiyanın 

mütərəqqi  sahələrə  yönəldilməsi  ilə  sənayenin  sahə  strukturunun 

yaxşılaşması  arasında  asılılıq  vardır.  Lokal  hallar  üçün  qənaətbəxş 

sayılan bu asılıq qlobal miqyas üçün çətinlik törədə bilər. Ona görə ki, 

qlobal  miqyasda  amillər  də-yişə  və  gözlənilməz  hallar  baş  verə  bilər. 

Bir  də  ki,  ayrıca  götürülmüş  sahibkar  və  dövlət  üçün  maraqlı  olan 

məsələ  başqadır.  Onlar  maraqlanır  ki,  nə  qədər  vəsait  xərcləsinlər  ki, 

ölkə sənayesinin sahə strukturu bu gün və gələcəkdə mütərəqqi olsun. 

Sənayenin  sahə  strukturuna  istehsalın  ixtisaslaşması  və 

kooperasiyalaşması  da  güclü  təsir  göstərir.  Bunun  da  əsasında  əmək 

bölgüsü, dünya iqtisadiyyatı səviyyəsində isə beynəlxalq əmək bölgüsü 

durur (BƏB). Milli sənayelərin vahid dünya sənayesinə qovuşmasında 

BƏB  həlledici  rol  oynayır.  BƏB  nəticəsində  ölkələr  hər  hansı  bir 

məhsul  istehsalı  üzrə  ixtisaslaşa  bilər.  Belə  olan  halda  onlar  istehsal 

etdikləri konkret məhsul (əşya, onun bir hissəsi, texnoloji hədd, xidmət) 

üzrə  beynəlxalq  kooperasiya  əlaqələrinə  (BKƏ)  girib  sənayenin 

inkişafında  iştirak  edirlər.  BƏB  sənayenin  şaxələnməsini  ölkələrdə 

sənayenin  inkişaf  etdirilməsinin  obyektiv  əsasını  təşkil  edir.  Dünya 

iqtisadiyyatı  baxımından  BƏB-nün  əvəzolunmaz  rolu  ondadır  ki,  bu 

zaman geri qalmış ölkələrdə belə sənayeni inkişaf etdirmək üçün şərait 

yaranır.  BƏB  nəticəsində  istehsalda  iki  proses  baş  verir,  birincisi, 

əməyin bölünməsi, ikincisi əmə-yin birləşməsi. Bu iki  prosesin dinamik 

 

 

251 

birliyi imkan verir ki, vahid iste

hsal  prosesi  ayrı-ayrı  sərbəst  hissəvi 

proseslərə  parçalansın  və  bu  hissələrin  istehsalı  daha  yaxşı  (səmərəli) 

mühit (şərait) olan ölkədə təşkil edilsin. 

Beynəlxalq    ixtisaslaşma  və  kooperasiyalaşma  nəticəsində 

sənayenin  inkişafı  üçün  sanki  “yeni  mənbə”  meydana  çıxır:  ayrı-ayrı 

ölkələrdə  sənayenin  inkişaf  etdirilməsi  üçün  iqtisadi  stimul  yaranır. 

BƏB nəticəsində  əldə  edilən mənfəət onun iştirakçıları  arasında dəyər 

qanununa əsasən “bölünür”. Mənfəətin meydana gəlməsi isə əmtəələrin 

milli  və  beynəlxalq  dəyərləri    arasındakı  fərq  kimi  baş  verir. 

İxtisaslaşma  bir  neçə  formada  aparılır.  Sənayedə  ən  çox  yayılmış 

formalara əşyalar üzrə, hissələr üzrə, qovşaqlar üzrə, ayrı-ayrı texnoloji 

hədlər üzrə, yığma üzrə ixtisaslaşma formalar, daxilidr. Bu və ya digər 

forman

ın seçilməsi, tətbiqi baş firmanın iqtisadi hesablamalarına əsasən 

həyata  keçirilir.  Avtomobil  sənayesində  yığma  sexləri,  müəssisələri 

yaratmaq şirkət üçün daha sərfəli olur. Ona görə ki, hazır avtomobilin 

daşınması,  onun  hissələrinin  daşınmasından  baha  başa  gəlir. 

İxtisaslaşmanın  hansı  formada  aparılmasından  asılı  olmayaraq 

sənayenin  sahə  strukturu  dəyi-şir,  onu  daha  mütərəqqi  şəklə  salır, 

optimallıq  səviyyəsini  yüksəldir  və  sonda  dünya  iqtisadiyyatının 

inkişafına müsbət təsir göstərir. 

Dünya  sənayesinin  sahə  strukturuna  ölkələrin  daxili  bazarlarının 

həcmi, onların sosial-iqtisadi inkişafı, əhalinin yaşayış tərzi, maddi-rifah 

halının  dəyişməsi,  onların  mədəni  səviyyəsi  güclü  təsir  göstərir.  Bu 

amillər sənayenin əsasən yüngül və yeyinti sahələrinə çox təsir göstərir. 

Sənayenin  sahə  strukturuna  beynəlxalq  vəziyyət,  qlobalizasiya  

prosesləri,  istehsalın  beynəlmiləlləşməsi  səviyyəsi,  xarici  iqtisadi 

əlaqələrdəki  inteqrasiya  prosesləri,  yeni  sənaye  ölkələrinin  meydana 

gəlməsi və inkişaf edən ölkələrdə gedən sosial-iqtisadi proseslər və sairə 

bu kimi elmi-

texniki tərəqqidən bilavasitə asılı olmayan amil və şərtlər 

də təsir göstərir. Bundan başqa,  sahibkarlığın inkişafı, ölkələrin onlara 

verdikləri hüquqların artması da sənayenin inkişafına və onun sahə və 

ərazi  strukturunun  təkmilləşməsinə  səbəb  olur.  Buna  parlaq  misal 

 

 

252 

transmilli  kompaniyaların  fəaliyyətini  göstərmək  olar.  Bu  tip 

kompaniyalar  çox  vaxt  sənaye  müəssisələrini  öz  ölkələrindən  kənarda 

yaratmağa  meyilli  olurlar  və  sənayenin  həm  sahə  və  həm  də  ərazi 

struk

turuna təsir göstərə bilirlər.