ARİstotel poetika “Ş Ə r q -q ə r b”

olanda xarakterləri  də,  fikri  de  zəiflədər.

62

Şairin qarşısına çıxan vəzifələrə  və bu vəzifələrin həllinə,  onların 

kəm iyyət və keyfıyyəti m əsələsin ə gəldikdə isə, bütün bunlar, ehtimal 

ki,  aşağıdakı mülahizədən bizə  aydm olar.  Şair də, rəssam v ə ya başqa 

sənətkar kimi, təqlidçi olduğundan, təqlid zamanı mütləq üç yolun biri 

ilə   getməlidir:  o,  ya  [şeyləri]  olmuş  və  olan  kimi,  ya  onlar  haqqında 

düşünülən  və  danışılan  kimi,  ya  da  ki,  olması  lazım  gələn  [şəkildə 

verməlidir].  Bu  isə,  öz  növbəsində,  ya  ,  ya  da 

qlossa və metaforalarda ifadə  olunur; habelə dildə bir çox başqa d əyi- 

şikliklər də mövcuddur ki, bütün bunlardan da sərbəst istifadə etm əyə 

biz  şairə ixtiyar veririk.  Bundan  əlavə,  bir də  axı siyasətlə  poetikanın, 

yaxud [hər hansı bir] başqa sən ətlə poeziyanm qanunları eyni deyildır. 

Poetikanın özündə  isə  iki növ səhv olur:  bu səhvlər ya sənətin mahiy- 

yətin ə  aid olur,  ya da tamam  təsadüfı  səciyyə  daşıyır.  Əgər [şair p oe- 

ziya  üçün]  mümkün  olmayan  şeylərin  təsvirinə  meyl  edibsə,  o  halda 

bu,  birinci  növdən  olan  səhvdir;  əgər  şair  [hər  hansı  bir  şeyi  özü - 

özlüyündə]  yanlış düşünmüşsə,  m əsələn,  atı  sağ ayaqlarınm ikisini  də 

birdən  yuxarı  qaldırdığı  vəziyyətdə  təsvir  edirsə,  yaxud  həkimlik  və 

başqa sənət sahələri  ilə  əlaqədar olan  bir m əsələdə  ya  səhv edirsə  və 

ya  ümumiyyətlə  mümkün  olmayan  bir  şeyin  təsvirinə  girişirsə,  bu 

səhvin  poeziya  sənətinin  özünə  dexli  yoxdur.  Dem eli,  poeziyanın 

vəzifələri  baxımından  m əzəm m ət  edəndə,  nöqsanlara  bu  nöqteyi- 

nəzərdən  yanaşmalı  v ə  birinci  növbədə  onların  nə  dərəcədə  sənətin 

öz  mahiyyətinə  aid  olub-olmam ası  cəhətindən  qiymət  verilməlidir: 

< ə g ə r  sənət əsəri> mümkün ola bilm əyəcək şeyləri təsvir edirsə, səh - 

v ə  yol  verir,  lakin  bu  səhvlə,  yuxarıda  deyildiyi  kimi,  öz  məqsədinə 

daha yaxşı nail olursa, yəni, bu yolla şair əsərinin bu v ə ya digər h issə- 

sini  daha da heyrətli  edirsə,  bunda tamam  haqlıdır.  Misalı -  Hektorun 

təqib  olunmasıdır.  Lakin  sənətin həmin qanunlarına uyğun olaraq,  az- 

ço x  dərəcədə m əqsədə çatmaq mümkünsə,  onda səhvə bəraət qazan- 

dırmaq  olmaz,  zira  mümkündürsə,  gərək  səhvə  heç  yol  verilməsin. 

Sonra  [baxmaq lazımdır ki],  səh v hansı növdəndir,  sənətin mahiyyəti- 

nəm i dəxli var, yoxsa təsadüfı səhvdir? Axı şairin düyə maralı buynuzlu

63

bilməsi,  onu  lazımi  canlılığı  ilə  təsvir  edə  bilməsinin  yanında  daha 

cüzi  dərəcəli  bir səhvdir.  Bir də  ki,  gerçəkliyə  sadiq  qalmamağı  şairə 

irad  tutanlara,  bəlkə  də  Sofokl  kimi  cavab  verib  demək  lazımdır ki,  o 

özü  insanları  necə  olmalıdırlarsa,  Evripid  isə  əslində  olduqları  kimi 

təsvir  edir;  lakin  [şairə]  nə  birinciyə,  nə  də  ikinciyə  əm əl  etməməyi 

[irad tutarlarsa], o buna [cavab verib deyə bilər ki],  allahlara dəxli olan 

işlər haqqında belə danışarlar;  onların haqqında doğrudan da nə demir- 

lər ki,  gerçəklikdən  yüksəkdirlər,  nə  də  demirlər  ki,  onunla  eyniyyət 

təşkil  edirlər,  lakin  bəlkə  də  Ksenofanm  təliminə  uyğun  olaraq,  elə 

belə,  sözdür,  danışırlar!  B əzən   də  təsvir  [gerçəklikdəkindən]  yaxşı 

olmaya bilər ki, bu da m əhz qədimdə belə imiş, m əsələn, necə ki, silah 

haqqında deyilmişdir:  "...  mizraqları onların sancılmışdı  torpağa sapla- 

ğından  başı  üstə... ”.  O  zaman  adətmiş,  belə  edərmişlər,  illiriyalılarda 

indi  də bu  adət vardır.

M üəyyən  adamın  əsərdə  söylədiyinin və  ya  etdiyinin yaxşılığı  və 

ya pisliyi barədə mühakimə  yürüdəndə  isə, təkce  söylenilən sözün və 

ya  edilən  hərəkətin  yaxşılığına  və  ya  pisliyinə  deyil,  danışan  və  işi 

görən adamın kimliyinə, təsvir olunan hərəkətin və danışılan sözün nə 

zaman,  kim  üçün  və  nə  münasibətlə,  [nəyə  görə  deyildiyi  və  edildi- 

yinə],  m əsələn,  bütün  bunların  nəyə,  daha  çox  xeyrin  təntənəsinəmi, 

< yox sa>   daha çox  şərin məhvinəmi  doğru  yönəldiyinə  fıkir verilm ə- 

lidir.  Nəhayət,  üçüncü  çətinliyi  ifadə  tərzinə  diqqət  yetirməklə  həll 

etmək lazımdır;  m əsələn,  “Ə vvəl hücum etdi qatırlara o ” kimi  ifadədə 

qlossalarm  mənasına  diqqət  edilməlidir;  ola  bilər  ki,  şair  burada 

“qatırlar”  ifadəsi  altında  keşikçilərdən  danışır;  Delonedan  danışarkən 

də  “görkəmindən  xoşagəlm əz  adamdı”  deməklə  şair  onun  bədəncə 

eybəcərliyini  deyil,  üzünün  kifırliyini  nəzərdə  tutur,  zira,  kiritlilər 

eu7tpöaco7toÇ  (gözəlsifət)  yerinə  eusıöyÇ  (xoşgörkəm)  işlədir;  eləcə 

də  CTfopo-cepov  5e  y i p a ı z   sərxoş  adamlar  üçün  olan  “qatışdırılmamış 

şərabdan  tök”  mənasında  deyildir,  “daha  yaxşısından  tök”  deməkdir. 

Bu  isə,  m əsələn,  məcazi  mənada  söylənmişdir:

Hamı -  ölməz allahlar, yaraq-əsbablı ərlər,

Dərin yuxu içində yatırdılar gecəni...

bununla belə  şair eyni  zamanda deyir ki:

Troyalılann o, baxdıqca ləşkərinə,

Heyran qaldı tütəklərin, sevnislərin səsinə...

64

D em əli,  “hamı”  sözü  m əcazi  mənada  “çoxu”  yerinə  işlənmişdir, 

çünki “hamı” cəm in m üəyyən bir növüdür. “O, tənha ürkür” ifadəsi də 

məcazdır, zira “tənha”  öz cinsində təkliyi bildirməkdə ən çox məşhur 

olan  ifadədir.

B əzi  çətinliklər  isə  vurğunun  müəyyən  yerdə  qoyulması  ilə  həll 

edilməlidir,  necə  ki,  m əsələn ,  Fasoslu Hippi  8i8o|a.sv 

(8t5o|isv) 5e  oı 

v ə 

xo  |aev 

^ıu  (ou )  xaxaTtüusxou  8|uPpco  ifadəsini  oxuyarkən  həll 

etmişdir.

D igər çətinliklər isə Empedoklun:

Ölməz olanlar əvvəl, birdən ölən  [canh]  oldular,

Əvvəl təmiz [xalis]  olanlar qarışdı...

sözlərindəki kimi durğu işarələrinin yerini dəyişm ək yolu ilə həll edi- 

lə bilər.

D igər  çətin  görünən  cəhətlərə  gəlincə,  m əsələn ,  7tdpcöxrıxev  8e 

nA,sco  vu£,  ifadesində  olduğu  kimi,  müəyyən  sözlərin  ikibaşlı  mənada 

işlənm əsinə əsasən m əsələnin həllinə nail olmaq olar.  Digər çətinliklər 

sözlərin  işlədilm əsi  xüsusiyyətlərinə  görə  həll  olunur;  m əsələn,  şər- 

bəti də “şərab”  adlandırdıqlarına görədir ki,  şair də deyir ki, “Qəniməd 

Zevsə  şerab tökür”,  halbuki  allahlar şərab  içmir;  dəmirçiləre  də həm çi- 

nin misgər [qıhncqayıran]  deyirlər,  %vr||aıÇ veoxeuxtfxu  xaCTaıxspoıo 

[təzədöym ə  bıçaqlar]  ifadəsi  də  buradan  əm ələ  gəlir.  Lakin  bunlar, 

güman  ki,  metafora  da  olsun.  Sonra,  söz  m üəyyən  dərəcə  ziddiyyətli 

göründüyü  hallarda  baxmaq  lazımdır,  m əsələn ,  xfj[  p ’  ea x e x o  

XfxA-xeov  eyxoÇ  [o  tutub  əyled i  məhz  mizrağı  da]  cümləsində  mizra- 

ğın  “haradasa  əy lən m əsi”  ifadəsi  hansı  mənalarda  qəbul  edilə  bilər, 

yaxud onu hansı daha yaxşı şəkildə izah etmək olar? Qlavkonun dediyi 

kimi,  bir  qisim  adamlar  tersinə  edirlər,  əv v əlcə  qəsdən  bəzi  əsassız 

fərziyyələr təxmin edərək,  sonra hökm verib,  bundan müəyyən nəticə 

çıxarırlar, əgər bu nəticələr onların şəxsi rəylərinə zidd gəlirsə,  güna- 

hı  olanların səhvən  təxmin  etdikləri  şeyləri  həqiqət  kimi  qələm ə  alan 

şairdə  görürlər.  “İkariy”  haqqında  düşünülənləri  buna  misal  çəkmək 

olar:  onun haqqmda  fıkirləşirlər ki,  lakonludur və  buna görə də  Lake- 

demona  gələn  Telemaxın  onunla  görüşməməsinə  təəccüb  edirlər. 

Lakin,  ola da bilsin ki,  m əsələ  belə yox,  m əhz kafelenlilərin dedikləri 

şəkildədir:  yəni,  Odissey  onlarda  evlənmiş  v ə  onun  qayınatası  İkariy 

deyil,  İkadiy  olmuşdur.  Burada  etiraz,  görünür,  [yazıçımn]  səhvindən

65

irəli gəlir. Ümumiyyətlə,  imkan daxilində olmayan şeylərin poeziyada 

inikasmdan  söhbət  gedərkən,  idealizasiyaya  v ə  ya  şeylər  haqqmdakı 

adi  təsəw ü rlərə diqqət yetirmək lazımdır; poetik əsərdə ehtimal xari- 

cində olan hadisələrdən ziyadə ağla batmasa da, ehtimal üzrə mümkün 

olan hadisələri vermək daha üstündür. Zevksidin rəsmlərindəki adam - 

lar həyatda cm övcud ola bilm ədikləri> halda, yenə məhz bu mümkün 

ola bilm əyənlərin təsvirini daha üstün tutmaq lazımdır. Çünki təsvir ö z 

əslini  keçməlidir.  Məntiqsiz  şeylərin  təsvirinə  də  ona  görə  [bəraət 

qazandırmaq  lazımdır  və  olar]  ki,  adamların  danışdığı  m əntiqsizlik- 

lərin özü də  m üəyyən məntiqdən xali  deyil,  axı,  ehtimal ki,  bəzi hadi- 

sələr  özü  də  ehtimala rəğm ən  baş  verir.  Deyilən  ifadələrdəki  zid d iy- 

yətlərə  də  ritorik  təkziblərdəki  qayda  ilə  yanaşmaq,  eyni  və  həm in 

şeyin həqiqətənmi eyni v ə həmin şey haqqında deyildiyinə diqqət ver- 

m ək  lazımdır;  [şair  özü  də]  nəinki  dediyinin  nədən  ibarət  olduğuna, 

habelə dediklərinin hər bir düşüncəli adam tərəfındən nə cür başa düşü- 

ləcəyinə  [fıkir verməlidir].

Lakin  şair  ağlazidd  şeylərin  zəruriliyinə  heç  bir  ehtiyac  olmadan 

yol verirsə, Evripidin “Egeya”sındakı kimi ağlasığmaz, yaxud “Orest”də 

Menelayın  pozğunluğu  kimi  əxlaqa  müğayir  şeylərin  təsvirinə  yol 

verirsə,  belə  hallarda edilən töhmətləri haqlı hesab  etmək lazımdır.

Dem əli,  [poetik əsərləri]  beş baxımdan m əzəm m ət etmək olar:

1)  imkan xaricində  olan hadisələrin  təsvirində;

2)  məntiqsizliyə yol  verəndə;

3)  əxlaqa müğayir və  zərərli  hadisələrin təsvirində;

4)  fıkir ziddiyyətlərində;

5)  ədəbi  qanunlara uyğun  olmayan nöqtələri  olanda.

Buna  qarşı  etirazlar isə  göstərilən  nöqteyi-nəzərlərdən  edilə  bilər 

ki, bunlar da on  ikidir.

66

Ola  bilər,  kiminsə  belə  bir  sualı  olsun,  epik poeziyamı  yüksəkdir, 

yoxsa faciəvi poeziya? Bir halda ki, nisbətən daha sanballı (poetik əsər) 

daha üstün tutulmağa layiqdir ( belə əsər isə həm işə yüksək kütlə üçün 

yazılır),  onda  tamamilə  aydındır  ki,  istisnasız  olaraq  hər  şeyi  təqlid 

edən  poeziya daha  sanbalsızdır.  (İfaçılar  isə),  guya özlərindən  bir  şey 

artırmasalar, kütlə onlan başa düşməz deyə, pis fleytaçılar kimi “Disk”in 

təsviri  zamanı  mayallaq  aşmaq,  “Skill”i  göstərəndə  isə  korifeyi  çəkib 

dallarınca sürünməyə  məcbur edərək min bir oyun çıxarırlar.  Odur ki, 

keçm iş  aktyorlann öz xələfləri  barəsində  fıkirləşdiklərini  eynilə  faciə 

haqqmda  da  demək  olar;  m əsələn ,  Kallipid  oyunda  əllam əçiliyə  yol 

verdiyinə  görədir ki,  Minnisk  onu meymun  adlandırmış  və buna b ən - 

zər  bir rəy  Pindar  haqqında  da  olmuşdur.  Buradan  da  iqrar edildiyinə 

görə  köhnə  aktyorlar  yeni  aktyorlara  necə  münasibət  bəsləyirlərsə, 

bütövlükdə (dramatik) sənət də eposa eləcə münasibət bəsləyir: (eposun 

tərəfdarlarının)  dediyinə görə,  epos  əl-q ol atmaq kimi  şeylərə ehtiyacı 

olmayan nəcib  adamlar,  faciə  sənəti  isə qara camaat üçündür.  Deməli, 

əgər sanbalsız poeziya pisdirsə,  aydındır ki, bu cürəsi (faciə) ola bilərdi.

Lakin,  əvvələn,  bu,  poeziya  sənətinin  deyil,  aktyor  sənətinin  tən- 

qididir,  belə ki,  axı  lüzumsuz hərəkətlərə,  Sosistratın  etdiyi kimi,  rap- 

sodların ifadəsində Opuntlu M nasifeyin yol verdiyi kimi,  lirik n əğm ə- 

karlann  ifasında rast  gəlm ək  olar.  İkinci  tərəfdən,  bədən  hərəkətləri- 

nin özlərini də ümumiyyətlə m əzəm m ət etmək olmaz,  çünki bu, rəqsin 

özünü  də  rədd  etmək  demək  olardı.  Əslində  isə  guya  azad  qadmları 

təqlid  etməyi  bacarmayan Kallipidin və  indiki  bəzi  müasir aktyorların 

hərəkətlərini, yəni pis aktyorların bədən hərəkətlərini məzəmmət etmək 

lazımdır.  Bundan  başqa,  epopeya  kimi,  faciə  də  bədən  hərəkətlərinə 

müraciət etmədən də  öz vəzifəsini yerinə yetirir,  çünki,  sadəcə oxun- 

maq  vasitəsilə  də  faciənin  necəliyi  aydın  olur.  Dem əli,  başqa  cəh ət- 

lərdən  faciə  yüksəkdə  dayanırsa,  bu  cəhətdən  onun  yüksəkdə  dayan- 

masına zərurət yoxdur.

Daha sonra, epopeyada olanların hamısı  faciədə də vardır:  faciə də 

[epopeyamn]  vəznindən  istifadə  edə  bilər,  bundan  əlavə,  faciənin

67

m üəyyən hissəsi musiqi v ə səhnə şəraitindən ibarətdir ki, bunun s a y ə - 

sində  də  alınan  zövq  daha  canlı  olur.  Bundan  başqa,  istər  oxunanda, 

istər  tamaşa  vaxtı  hərəkətin  inkişafında  faciədə  həm işə  bir  həyatilik 

v ə  canlılıq  vardır,  həmçinin  faciədə  təqlidin  qayəsinə  o  qədər  də 

böyük  olmayan  bir həcm   daxilində  nail  olmaq  mümkündür  ki,  bunun 

sayəsində faciənin həyatiliyi daha da güclənir, çünki hadisələrin zam an- 

ca çox çəkm əsi v ə uzanmasındansa, bir yerə cəm  olması daha xoş təsir 

oyadır;  m əsələn,  təsəvvür  edirəm  ki,  əgər  biri  Sofoklun  “Edip”ini 

“İliada”dakı  nəğmələrin  sayı  qədər  uzadıb  yazmış  olsaydı,  n ə  olardı. 

Nəhayət,  epopeyada təsvirin vəhdəti  azdır;  bunu bir də  ondan görmək 

olar ki,  istənilən hər hansı  bir poemadan bir neçə  faciə  çıxarmaq olar. 

Hər  halda  iş  belədir  ki,  bir  fabuladan  ibarət  olanda  yığcamlaşdığına 

görə  poema  çox  ütülmüş  görünür,  metri  uzun  götürüləndə  isə  sulu 

çıxır... Y ox, əgər [poema], “İliada” v ə  “Odisseya” kimi, bir neçə h ərə- 

kətin  təsviri  əsasında  tərtib  edilmiş  olsa,  belə  poema  özü-özlüyündə 

[kifayət] həcm ə malik bir çox hissələrdən ibarət olur.  Lakin belə p o e- 

malar mümkün  dərəcədə  o  qədər gözəl  qurulur ki,  vahid bir hərəkəti 

əla təcəssüm  etdirir.

B eləliklə, əgər faciə bütün bu deyilənlərlə yanaşı öz sənətinin xüsu- 

si  təsiri  ilə  fərqlənirsə,  zira,  axı  faciədən  və  poemadan  hər  cür deyil, 

(yalnız) yuxarıda deyilən zövqü vermək tələb olunur, onda aydındır ki, 

faciə öz m əqsəd və qayəsinə epopeyadan daha yaxşı nail olmaqla yük- 

səkdə  durur.

Faciə v ə epopeya, onlann növləri, hissələri, miqdan və fərqləri, onla- 

rın  müvəffəqiyyətinin  və  m üvəffəqiyyətsizliyinin  səbəbləri,  onlara 

tutulan iradlar,  m əzəm m ətlər v ə bunlara qarşı etirazlar haqqında bütün 

bu deyilənlər kifayətdir...

68

ARİSTOTEL  POETİKASININ ŞƏRQ 

FƏLSƏFƏSİ VƏ ƏDƏBİYYATINDA MÖVQEYİ

Məlumdur ki, Yunan fılosoflannın, o cümlədən Aristotelin əsərlə- 

rinin  Avropa xalqları  arasında  yayılmasında  ərəblərin  çox  böyük  rolu 

olmuşdur. Bu rolu ayrıca qeyd edən Hegel yazmışdır: “Elm və biliklər, 

xüsusən fəlsəfə, m əhz ərəblərdən Avropaya keçmişdir”.  Orta əsr Şərq 

mədəniyyətinin  Avropaya  göstərdiyi  m isilsiz  səm ərəli  təsirdən  bəhs 

edən A.İ.Gertsen isə yazırdı:  “Aristotel, ərəblərin onu yenidən dirildə- 

rək zülmət aləmində  mürgüləyən Avropaya gətirincəyə  qədər,  dünya 

xərabələri  altında batıb  qalmış  idi” .

Bunu Aristotelin uzun zaman Avropa oxucusu üçün naməlum olan 

digər esərləri ilə yanaşı, “Poetika”sı haqqında da demək olar. Ərəblər 

yunan mədeniyyetini qoruyub saxlamış, ona can və yenidən həyat v əsi- 

qesi  vermişlər.

“Poetika”  ilk d əfə  ərəb m ədəniyyəti xadimləri  Əbül  Bəşər Mətta, 

İbn  Rüşd,  tacik  fılosofu  İbn  Sinanın  tərcümə  və  təfsirləri  sayəsində 

latın diline tercümə olunmuş v ə Avropada yayılmışdır.  Orta əsr m üsəl- 

man  Şərqi  estetikasının  öz  mühüm xüsusiyyətləri  olmasına baxmaya- 

raq, onun yunan fəlsə fəsi v e estetikası ilə m üəyyən cəhətlərdən həm - 

ahəng  olduğunu  da  unutmaq  olmaz.  Əreblərin  musiqi  problemləri  ilə 

daha  sıx  elaqələndirdikleri  universal  harmoniya  haqqındakı  nəzəriy- 

yeleri, Pifaqor mektəbi nümayəndələrinin harmoniya v ə musiqi n əzə - 

riyyeleri  ile  müeyyen  menada  bağlı  olmuşdur.  Bundan xeyli  əvvəllər 

ise  Pifaqor  mektebinin  nümayəndəleri  Qədim  Şərq  m ədəniyyəti 

nailiyyətlerinden bəhrelenmişlər.

Ərəb  və  Şərq  fılosofları  yunan  fılosoflarınm musiqi  nəzəriyyəsi- 

nin bəzi müddealarını qəbul etmiş və öz yaradıcılıq süzgəclərindən keçi- 

rib  inkişaf etdirmişlər. Aristotel, Aristoksen, Ptolemey ilə yanaşı, onlar, 

antik  dövrün  diger  alimlərinin  də  musiqi,  poeziya  nəzəriyyəsinə  dair 

xeyli  əserlerinin mütərcim  və təfsirçiləri  olmuşlar.

Şərq və Qerb estetikalarınm əlaqəsi m əsələlərinin öyrənilməsində 

bizi maraqlandıran mühüm m əsələlerdən biri də, məhz Aristotel poeti- 

kasının orta əsr Şərq poetikalanna təsiri məsələsidir.  Problemin ə w ə lk i

69

tədqiqatçıları, demək olar ki, eyni mövqelərdə dayanırlar.  Onlar m ahiy- 

yətcə m əsələnin bir tərəfıni nəzərdə tutaraq, Aristotel və Şərq poetika- 

larımn  tam müstəqilliyi  v ə  qeyri-asılılığı  ideyasını  ön plana çəkirlər.

“Poetika”nm  ərəb  ədəbi  mühiti  və  ona  təsiri  m əsələsindən  bəhs 

edən  görkəmli  rus  alimi  akademik  Kraçkovski  göstərir ki,  Aristotelin 

əsərlərinin bilavasitə  nə bədii  yaradıcılıq,  nə  ərəb  poetika n əzəriy yə- 

lərinə hiss ediləcək dərəeədə təsiri olduğunu söyləm ək çətindir.  Ərəb 

poetikasına  aid  əsərlər  öz  üslub  və  ruhuna  görə  yunan  fılosofunun 

əsərlərindən, o cümlədən “Poetika”sından seçilir. Aristotelin “Poetika”sı 

ərəb  poetikasınm  inkişafında  təsadüfi  rol  oynamış,  ərəb  fəlsəfi  fıkir 

tarixində  m üəyyən  maraq  doğunrıuş  olsa  da,  poeziya  n əzəriyy əçilə- 

rinin  diqqətini  kifayət  dərəcədə  cəlb  etməmişdir.  Zira,  ərəb  poetikası 

tamam  başqa  bir  mühitdə,  ərəb  linqvistləri  və  fıloloqları  arasında, 

onların  doğma  ana  dili  üzərindəki  bilavasitə  müşahidələrindən  d oğ- 

muşdur.  M əhz  ərəb  poetikası  əvvəllər  linqvistik  prinsipə  əsaslandı- 

ğına  görədir  ki,  Aristotelin  psixoloji  poetikası  ona  elə  bir  ciddi  təsir 

etməmiş  v ə  ədəbiyyat nəzəriyyəçilərindən uzaq  olmuşdur.

M əsələy ə  bu  cür  yanaşma  üsulunun  tərəfdarları  öz  mühakimə- 

lərini həmçinin İbn Rüşt v ə digər Şərq fılosoflarının faciə və komediya 

barədəki  rəylərinə  istinadən  əsaslandırmağa  çalışırlar.  Onlar  göstə- 

rirlər  ki,  “Poetika”nm  hətta  İbn  Rüşt  kimi  biliciləri  belə,  m əsələn, 

faciə ilə komediyadan söhbət gedərkən faciəni “təqdir və mədh” sənəti 

hesab  edərək  “q əsidə”  ilə  bağladıqları  halda,  “komediyanı”  təqdir, 

pisləm ə  sənəti  adlandıraraq,  onu h əcv  ilə  bağlayırlar.

Təsadüfı  deyildir  ki,  m əsələnin  belə  izahı  bir  çox  tədqiqatçılar 

tərəfındən  m əhz  ərəblərdə  dramatik  sənət  olmaq  etibarilə,  faciənin 

formalaşmış növünün də,  “Poetika”da bəhs edilən şəkildə eposun inki- 

şaf etmiş  şəklinin də  olmaması  ilə  əlaqələndirilir.

Bütün  yuxarıda  deyilənlərin  xeyli  mühüm  əsaslardan  məhrum 

olmadığmı  göstərməklə  yanaşı,  biz  m əsələnin  ikinci  tərəfıni  ön plana 

çəkm əyi  elmin  inkişaf m ərhələsində  zəruri  hesab  edirik.  B izcə  Aris- 

totel  və  Şərq  poetikalarının,  Aristotel  və  şərq  estetikasının  əlaqə  və 

münasibəti  m əsələsinin  digər m üxtəlif materiallar üzrə  öyrənilməsini 

davam  etdirmək,  şübhəsiz  ki,  əhəm iyyətsiz  olmazdı.  Bu,  bir-birini 

tamamlayan üç  mühüm cəhətin m üəyyənləşm əsinə kömək edərdi:

1. 

Hər  iki  poetika  arasmda  oxşar  məqamlarm  nədən  ibarət  oldu- 

ğunu  aydınlaşdırmağa;

70

2. Orta əsr Şərq xalqları poetikalarına Aristotel “Poetika”sınm təsir 

dərəcəsini m üəyyən etməyə;

3.  Şərq və yunan estetikasının (Demokrit, Platon, Aristotel) müqa- 

y isəli  təhlili  əsasında  Şərqin  daha  qədim  estetik  ideyalarınm  dəyiş- 

m esini  müeyyenleşdirmeye.

Heç  şübhəsiz  ki,  her bir xalqın  sənət  və  poeziya  qanunları  xüsusi