Arxeologiya va buxoro tarixi

Mavzuning o’rganilishi:

Tadqiqotning maqsadi:
Ushbu tadqiqotimizning asosiy maqsadi qadimgi tariximizda yurtimiz qanday nomlar bilan atalgan, toponimika tushunchasi haqida tushunchaga ega bo`lish, vatanimizdagi ayrim viloyatlardagi toponimlarni o`rganishdir.
Tadqiqotning vazifalari:

Kurs ishi tuzilishi va hajmi: Tadqiqot ishi kirish, ikki bob,xulosa foydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro`yxatidan iborat.Kurs ishi hajmi … betni tashkil etadi
I BOB. O`zbekiston toponomikasi.

1. 
   O`zbekistonda toponimikaning shakllanishi.
   

Oʻzbekiston hududida turkiy va eroniy tillar bilan aloqada boʻlgan hududlar oʻzining geografik joylashuvi tufayli Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonning boshqa mintaqalari toponimiyasining koʻpgina xususiyatlari bilan ajralib turadi.
V.A.Juchkevichning fikricha, mamlakat hududida ikkita toponimik hudud kesishadi: 1) mahalliy murakkab tabaqalashtirilgan geografik terminologiya asosida toponimika shakllangan hudud va 2) gidronimiya bilan unchalik bogʻliq boʻlmagan qadimiy toponimikaga ega boʻlgan hudud. Oʻrta Osiyo toponimiyasi dunyoning boshqa mintaqalaridan farqli oʻlaroq, daryolar oʻz nomlarini shaharlardan olgan, boshqacha emas. Oʻzbekiston hududida Oʻrta Osiyoning koʻplab qadimiy madaniyat markazlari joylashgan boʻlib, koʻpgina oʻzbek shaharlari ming yildan ortiq tarixga ega, bu esa koʻplab toponimlarning birlamchi manbalarini aniqlashni qiyinlashtiradi. Juchkevichning fikricha, Oʻzbekiston toponimiyasida 4 guruh nomlarni ajratib koʻrsatish mumkin, ammo ular asl toponimik qatlamlar xususiyatiga ega emas va mamlakat toponimiyasining butun xilma-xilligini qamrab olmaydi:

• 
  qadimgi (aralash kelib chiqishi)
  
• 
  eronlik
  
• 
  turkiy
  
• 
  rus
  

Eng qadimiylariga Samarqand , Buxoro, Qoʻqon, Termiz, Fargʻona va hokazo toponimlar kiradi. Shu bilan birga, koʻpgina qadimiy toponimlar haqida ularning lingvistik mansubligini aniqlash imkonini beradigan aniq baho berish hali ham mumkin emas. Masalan, Buxoro, Samarqand, Amul, Xiva va boshqalar. Ilk oʻrta asrlarda Soʻgʻddagi turkiy aholi VII-VIII asrlarda turkiy nomlarga ega boʻlgan aholi punktlarining nomlari bilan tasdiqlanadi.Eron toponimlarining katta qismi Qashqadaryo viloyati hududida to`plangan. Eron toponimiyasiga Dugob, Obikandi, Tuzab, Kitob va boshqalar misol boʻla oladi. Turkiy toponimlardan Saryksu, Qorovultepa, Toshtepa, Oqqoʻrgʻon, Oltinkoʻl, Urmanbek, Kattaqoʻrgʻon, Katta-Qishloq qayd etish mumkin. Oʻzbekiston toponimiyasida moʻgʻul tilidan olingan qatlam ham mavjud: masalan, Samarqand-Buxoro-Qarshi uchburchagida Nominxonov moʻgʻul tilidan 136 ta toponimni sanab oʻtgan.Rus toponimlari Oʻzbekistonda toponimikaning eng yosh qatlamini tashkil qiladi. Ba'zi nomlar Rossiya imperiyasi davrida berilgan, asosiy qismi - Sovet davrida, bu toponimlarning ko'pchiligi o'sha davrga xos "mafkuraviy" belgilarga ega edi. Mustaqillik davrida rus tilidagi toponimlarning salmoqli qismi: Gorchakovo (hozirgi - Yangi Margʻilon), Ursatievskaya (hozirgi - Xovost), Kuropatkino (hozirgi Lalmikor), Komsomolsk (hozirgi Malikrabot) va boshqalar nomini oʻzgartirdi¹.
Oʻzbekiston toponimiyasidagi toponimik asoslarning boshqa mamlakatlardagi kabi guruhlarni ajratish mumkin.

• 
  I guruh toponimlari (hududning tabiiy sharoiti bilan bogʻliq holda yuzaga kelgan): Qoraboir, Uzunbuloq, Toshquduq, Oqtepa, Qoraqodir ;
  
• 
  II guruh toponimlari (ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar) - mahalliy xalqlar etnonimlari asosida vujudga kelgan Qoraqalpogʻiston toponimlariga xos: Nukus, Chimboy, Qoʻngʻirot, Xodjeyli, Qipchoq, Mangʻit;
  
• 
  III guruh toponimlari (ob'yektning individual belgilarini tavsiflovchi): Katta-Qishloq, Olti-Ovul, Ko'l-Qishloq, Yangi-Qishloq, O'rta-Ovul ;
  
• 
  IV guruh toponimlari (otonim toponimlari, kishilarning ismlari va familiyalari haqidagi ma'lumotlar): Xo'ja-Muhammad, Qalanjara va boshqalar^[2].
  

2. 
   ”Devonu lug`otit turk” asarida toponimlar.
   

Mahmud Qoshg‘ariyning bu nodir asari bebaho bir qomuski, undan har bir mutaxassis o‘ziga kerakli material topa oladi. “Devon”ni ayni vaqtda qimmatli toponimik asar ham deyish mumkin. Chunki bundan uch yuz-to‘rt yuz yil oldin yozib olingan nomlar ham hozirgi talaffuzdan ko‘ra qadimgi toponimiyaning dastlabki shakliga ancha yaqin bo‘ladi. “Devonu lug‘otit turk” esa bundan qariyib X asr oldin yozib qoldirilgan. Shuni aytish kerakki, toponim qanchalik ilgari yozib olingan bo‘lsa, shunchalik qimmatli sanaladi. Chunki ana shu davrda joy nomlarining fonetik hamda grammatik xususiyatlarida qanday o'zgarishlar ro‘y berganini aniqlash mumkin bo‘ladi. Mahmud Qoshg`ariy asarining toponimika uchun ahamiyati undagi joy nomlari bilangina tugamaydi. Toponimlaming etimologiyasi, semantikasini aniqlash hamda grammatik xususiyatlarini hisobga olishda qadimgi etnonimlar, antroponimlar, o‘simlik, hayvonlarning o‘sha davrdagi nomlari, toponimlaming grammatik tuzilishiga doir mulohazalar g‘oyat zo‘r ahamiyatga egadir². Bu jihatdan “Devon” nihoyatda boy material beradi. “Devon”dagi toponimik ma’lumotlarni bir necha turga bo‘lish mumkin:
1. “Devon”da tilga olingan joy nomlari.
2. Etnonimlar, ya’ni turli xalq, elat, qabila, urug‘ nomlari.
3. Antroponimlar, ya’ni kishi ismlari.
4. Geografik atamalar, o'simlik hamda hayvon nomlari.
5. So‘zlarning fonetik va grammatik tuzilishiga doir fikrlar³.
“Devon”da qayd qilib o‘ti!gan toponimlar haqida.
Ma’lumki, “Devon”ga doira deb atalgan xarita ilova qilingan. Bundan tashqari, matnda ham bir qancha joy nomlari izohlab o'tilgan. Bizning hisobimizga ko‘ra “Devonu lug‘otit turk”da jami 160 dan ortiq toponim tilga olingan. Shu o'rinda aytish joizki, asarda ayrim joy, ba’zi o‘simliklar, hayvonlar nomlari atamalar takroran berilgan. Bunday qaytariqlar hisobga kirmaydi, albatta.
Mahmud Qoshg`ariyning “Devon”dagi xaritada tilga olingan nomlar to'g'risida I.I Umnyakov, S. Umurzoqov, H. Hasanov kabi olimlar qator asarlar yozganlar. “Devon”dagi nomlaming asosiy qismi O‘rta Osiyoga oid turkiy nomlardir. Bu toponimlarning bir qanchalari hamma uchun tushunarlidir. Chunonchi, Oqsoy, Oqterak kabi nomlarni hozir ham uchratish mumkin. Buxoro, Farg‘ona, Samarqand, Xo‘jand, Xorazm, Talas, Tarim, Sayram, Manqishloq, Issiqko‘1 kabi toponimlar deyarli o'zgarishsiz yetib kelgan. Ila, Qorayalg‘a, Ala, Ertish kabi nomlar fonetik jihatdan biroz o'zgarib ketgan va hozir Ili, Qorajilg‘a, Olay, Irtish shaklida yoziladi. Beshbaliq, Yangibaliq, Tunkand, Yankand O‘zkand
kabi shahar nomlari, Badalart, Buqachart, Zanbiat Qavaqart, Yafg‘uart kabi dovonlar, Ikkio‘kuz, Qoraqosh O‘kuz, O‘rungqosho‘kuz kabi daryolar etimologiyasiga “Devon”ning o'zidan javob topish mumkin. Bulg‘or, Qifchoq, Uyg‘ur, Tavg‘ach, Yag‘mo kabilar etnotoponim, Barsg‘on, Barman, Qazvin singarilar esa antrotoponimlardir. Ba’zi bir toponimlarning etimologiyasini taxminan aniqlash mumkin. Chunonchi, ayiq o‘sha zamonlarda azig‘ deb atalgan. Mahmud Qoshg`ariy Azig‘ degan joyni tilga oladi, bu nom “ayiq” degan ma’noni anglatgan bo'lishi mumkin. Ma’lumki, toponimikada turli afsonalar ham inobatga olinadi va o‘rganiladi. Lekin joy nomlari etimologiyasi to‘g‘risida Mahmud Qoshg`ariy keltirgan ma’lumotlami sinchiklab o‘rganish zarur. “Devonu lug'otit turk”dagi toponimlarning biz uchun yana bir qimmatli tomoni ularning grammatik xususiyatlaridir. Ma’lumki, joy nomlarining etimologiyasidan tashqari grammatik tuzilishiga qarab ham ularning qaysi tilga, qaysi davrga oid ekanligini ma’lum darajada aniqlash mumkin. Hozirgi turkiy toponimlarning asosiy qismi ikki va uch komponentdan, ya’ni tarkibiy qismdan iborat. “Devon”dagi joy nomlarining yarmidan ko'pi bir komponentli nomlar. Masalan, Yamak, Yofinj, Alush, Azig‘, Abul, Etil, Udun, Yamar, Ala, Urang, Qo‘ju, Bukur, Talas, Qabus, Quya, Toman, Koson, Xuzar, Chog‘la, Barxan, Sabran, Sitg‘un, Tovg‘ach, Baijug‘, Tartuq, Tayiz, Ko‘rung, Qazvin⁴ kabilar ana shular jumlasidan. Ikki komponentlilar u qadar ko‘p emas: Ikkiko‘z, Oqsoy, Oqterak, Olayig‘och, Beshbaliq, Yangibaliq, Qorayig‘och, Badalart, Buqachart, Boyyig‘och, Yulduzko‘l kabilar. Bu toponimlarning birinchi komponenti sifat, ikkinchi komponenti esa ot (geografik atama). Ikki komponentlilar grammatik tuzilishi jihatidan hozirgi toponimlardan farq qilmaydi. Uch komponentlilar esa atigi bir nechta: O‘rungqosho‘kuz, Qoraqosho‘kuz, To‘rig‘arttayiz. Yana shu narsa xarakterliki, “Devon”da qayd qilingan joy nomlarining yarmidan ko'pi ikki bo‘g‘indan iborat. Demak, ilgarilari joy nomlari ixcham, sodda bo‘lgan. Ko‘p komponentli, butun bir iboradan tuzilgan Yo‘ldoshning oti uchgan (Zomin tumani), Amin Mulla pichan chopgan (Boshqirdiston), Hasan toshtergan (Baxmal tumani), Chuqursoyning tangisi (Zomin tumani) kabi mikrotoponimlar esa keyingi davrlarda vujudga kelgan.