Asr oshgan asarlar

0 ‘ttiz ikkinchi bob
Awalgi urushda Hisor2 bilan tuzilgan bitim har ikki 
tomon uchun ham muvaqqat bir narsa edi. Muvaf- 
faqiyatsiz safardan ko‘ngli ranjigan Husayn Boyqaro 
dushman tomoniga hamisha quloqlarini dikkytirib 
turardi. Hisorliklar esa eski dushmanlarini biron kun 
bo‘lsin unutmasdan, qilichlarini qinga solmagan edi- 
lar. Aksincha, Husayn Boyqarodek ulug‘, tajribali deb 
nom chiqargan hukmdoming katta qo‘shin bilan 
kelib, hech ish chiqara olmay, g‘ururini sulh bilan 
qondirishga majbur bo‘lganligi ulaming ko‘kragini 
ko‘targan edi. Ular Hirotga qarshi doimiy fitnalarini, 
kirdikorlarini to ‘xtatmadilar.
Oradan uch-to‘rt yil o‘tgach, 1497-yilda Husayn
1 «Ilm lar to 'p lam i» .
! S u lto n M ah m u d n in g poytaxti.
421

---

Boyqaro qo‘shin bilan Hisorga yurish qildi. Safarga 
Muzaffar Mirzo ham boshqa shahzodalar o‘z yigitlari 
bilan qatnashdilar.
Husayn Boyqaro Arnudaryo yoqasiga, Termiz 
ro‘baro‘siga qo‘ndi. Yordam uchun Badiuzzamon Ast- 
roboddan kelib qo‘shildi. Dushman qo‘shini Sulton 
M a’sud Mirzo1 qo‘li ostida daryoning ikkinchi yoqasi- 
da, Termizda qo‘r to‘kib yotar edi. Qish va dushman- 
ning sergakligi orqasida Husayn Boyqaro faol harakat- 
lar uchun imkon topmay, qishni suv yoqasida 
o‘tkazishga majbur bo‘ldi. Yerda, havoda bahoming 
ilk nafaslari sezilarkan, Husayn Boyqaro dushman- 
ning peshonasiga zarba berish fikridan voz kechib, 
biqinlaridan teshmoqqa otlandi. Amudaryoning sho‘x 
to ‘lqinlari bo‘ylab, Qunduz2 sari, yuqoriga harakat 
qildi ham besh-olti yuz chaqqon, ish ko‘rgan yigitlarga 
Amudan o‘tishga buyurdi.
Bu guruh dushmanning ko‘zi bo'lmagan joyni tan- 
lab, qarshi qirg‘oqqa o‘tib mustahkamlangach, Ter­
mizda yotgan Sulton M a’sud, boshini yo‘qotgan kabi, 
shoshib qoldi. Beklarning qistovi, kengashiga quloq 
solish uchun unda ruh qolmagan edi. Suvdan o‘tgan 
dushman guruhini bosish o ‘rniga shikast yegan 
qo'shindek buzilib, orqa-o‘ngiga qaramay, Hisorga 
qochdi. Dushmanning sarosimada qolganidan foy- 
dalanib, Husayn Boyqaro qo‘shin bilan Amudan kech- 
di va dushman kuchini bir-biridan ayirishga harakat 
qilib, Badiuzzamonni ba’zi beklar bilan birga Qun- 
duzga yubordi, o ‘zi Hisor ustiga yurish qildi va Hisor 
qo‘rg‘onini qamab tushdi.
Husayn Boyqaro Hisorga yaqinlasharkan, dush­
man xiyla sarosimada qolib, ba’zi sarkardalar boshla- 
rini olib qochgan bo‘lsalar ham, lekin qo‘rg‘on yaxshi 
mustahkamlangan edi. Husayn Boyqaro qo‘r to ‘kkan 
kundan boshlab qo‘rg‘onni olmoq harakatiga tushdi. 
Qo‘rg‘on olishning tilini bilgan beklar zo‘r berib
1 S u lto n M ah n iu d n in g o 'g 'li.
2 S u lto n M ah m u d g a q arash li bo lgan s h ah a r va viloyat.
422

---

qal’ani tekshirishga, uning metinligini sinashga, zaif 
tomonlarini paypaslashga kirishdilar. Dushmanni 
taslim ettirmoq uchun qay tomonga qarasang tog‘day 
yuksalgan haybatli, og‘ir qo‘rg‘onni olish kerak edi. 
Bu chumoli ini emaski, kaltak tiqish bilan ichidagi 
sanoqsiz mayda qora lashkar duv etib tarqalib keta 
qolsa! Yosh, qari beklar, mutaxassislar qo‘rg‘onning 
turli joylarini ko‘zlab, uni buzish choralarini ko‘rdilar.
To‘g‘onbekning ruhida eski, yigitlik davrining jan- 
govar qoni, hirsi, yovuzligi alangalandi. U go‘yo qay- 
tadan yasharib ketdi. Jang ilmini go‘yo ona qornidan 
o‘rganib tushganligiga ishongan kibrli barios beklari 
oldida ajoyib bir ish ko‘rsatish, podshohning va o‘z 
shahzodasining iltifotini ko‘proq qozonish orzusi uni 
ichdan kemirar, g‘ayratlantirardi.
Kecha-kunduz tinimsiz ish ketdi. Yuzlarcha yigitlar 
qo‘rg‘on tagiga katta qozonlar to ‘nkarib, ichiga max- 
sus moddalar to ‘ldirib, portlatish yo‘li bilan qalin 
qo‘rg‘onning metin tanini o ‘yishga harakat qildilar. 
Yuzlarcha yigitlar qo‘rg‘onning m a’lum joylarini tan- 
lab, maxsus ibtidoiy mashinalar yordami bilan tosh 
otmoqqa kirishdilar. Ustidan arava yurishi mumkin 
bo'lgan qalin devor, butun bir tog‘ning toshi otilgan 
taqdirda ham, qimirlamas bir vaziyatda edi.
Qo‘rg‘on mudofi’lari ham tinch turmas edilar. 
Yuksakdan, kunguralar orqasidan ular qalin o ‘q uchi- 
radilar. Ba’zan o‘qlar shunday uzoqqa ketar, biror 
odamga yo otga shikast berib, maxsus og‘ir yoylar- 
dan uzoqqa otuvchi botirlami hayratga solardi. Bu 
narsa dushmanning safida ajoyib yigitlar borligini isbot 
etardi. Ba’zan mudofi’lar qo‘rg‘on tagida uymalash- 
gan yigitlarga tepadan olov tashlab, qaynoq suv quyar, 
kavak yasash bilan band bo‘lganlami ichkaridan qu- 
yilgan tutun bilan b o ‘g‘ar edilar.
Sulton Husayn Boyqaro qo‘rg‘onning shimol tara- 
fida, uzoqda chodir tikkan edi. Uning, sherandom 
bo‘yli qilichbozning, bir vaqtlar bahodirona jussasi 
juda zaiflashgan. U endi otga minolmas, yurganda 
ham kalavlanar, shohona aravada, taxtiravonda hara-
423

---

kat qilardi. Bu gai ham safarning muvfaqqiyatsiz 
chiqajagini gumon qilib, tashvish tortardi. Beklarga 
kengash berar, fidokorlikka tashviq qilar, goh muvaf- 
faqiyatsizlikka g‘azablanar, goh shirin so‘zlab, yigit- 
larni umidsizlanmaslikka undar edi. Ba’zan marhum 
beklami yodlab, ularning bahodirona ishlarini hasrat 
bilan hikoya qilardi. Shuning bilan baravar uning 
hashamatli chodirlarida bazm, aysh-ishrat, bir kun 
bo‘lsin, kanda bo‘lmasdi.
Qilichboz yigitlarning yuraklari toshib, qo‘llari 
qichib, jangni qo‘msar, bo‘ronli kunlami kutib, sabr- 
sizlanardilar. Goh dushman ularning ko‘nglini yupan- 
tirib qo‘yardi. Kechaning quyuq qorong‘isida yuzlar- 
cha bahodir darvozadan chiqib, qora bo‘rondek bosib 
kelar, suron tun bag‘rini yorar, qisqa, lekin favqulod- 
da qizg‘in, omonsiz jang, ur-yiqit boshlanar, butun 
lashkar baqirish-chaqirish bilan oyoqlanardi. Lekin, 
ko‘p o‘tmasdan, dushman qanday bosib kelgan bo‘lsa, 
yana shunday sur’at bilan azamat darvozaga o‘zini 
urib, yashirinardi.
To‘g‘onbek ustalarga shotilar yasatdi. Bir dasta 
yovqur, chaqqon yigitlami saraladi. Bir kecha katta 
jadal bilan shotilarni qo‘rg‘onning turli taraflariga, bir 
necha yerga o‘rnatdi. Qal’aga chiqib, mudofi’larni qi- 
rish va ichkariga kirishni buyurdi. Yigitlar qilich, 
nayza, o‘q-yoylarini olib, ko‘plari sovut ham kiyib, 
dadillik 
bilan shotilarga otildilar. Qo‘rg‘on ustida 
hayajonli suron yangradi.Chiqqan yigitlarning aksari 
yuksakdan toshday uloqtirildilar, parchalanib, yerga 
singdilar. To‘g‘onbek bu yo‘lni kunduzlari, butunlay 
kutilmagan vaqtlarda, ajoyib chaqqonlik bilan tadbiq 
qildi. Ilk chiqqanlar tepada qilichlashishga ulgurardi- 
lar, lekin birdan yopirilgan dushmanning zarbasi- 
dan parchalanar, qolganlari esa shotidan ag‘darilardi- 
lar.
Qurshov ikki yarim oy davom etdi. Bu muddatda 
qo‘rg‘onni olish uchun ko‘rilmagan tadbir qolmadi 
hisob. Katta jang bo‘lmasa ham, har ikki tomon ajo­
yib fidokorlik ko‘rsatdi. Ikki podshohning qo‘l ostida
424

---

bo‘lgan bir xalqning o ‘g‘illari bahodirlikda bir-birlari- 
dan qolishmadi.
Husayn Boyqaroning ko‘ngli siniq, ishonchsiz edi, 
Qunduzga yuborilgan Badiuzzamonning Xusravshoh- 
dan' kaltak yeganini eshitib, safardan tamom sovundi. 
Qurshalgan Hisor ham juda qiynalgan edi. Har ikki 
tomon bir-birining siridan voqif edi. Bunday paytlarda 
Husayn Boyqaro o ‘rtadagi adovatni yumshatish yoki 
o‘z muvaffaqiyatsizligini niqoblash niyatida, dushman 
bilan quda bo‘lmoqni orzu qildi. Ikki tarafning elchi- 
lari uchrashib, yarash-yarash bo‘ldi. Husayn Boyqaro 
Sulton Mahmudning qizini o‘g‘li Haydar Mirzoga 
olib berdi. To‘y-tomoshadan so‘ng Hisordan Balxga 
ildam jo ‘nab qoldi.
Husayn Boyqaro, ba’zi mulohazalarga ko‘ra, Badi- 
uzzamonni Balxda hokim qilib qoldirishga qaror qildi. 
Unga qarashli bo‘lgan Astrobodni esa suyukli o‘g‘li 
Muzaffar Mirzoga bermoqni istadi. Bu suyukli xotin 
Xadichabegimning orzusi edi. Bu fikmi vazir Nizo- 
mulmulk bilan kengashganda, u Xadichabegim oldida 
o‘z obro‘sini mustahkamlamoq niyatida juda m a’qul 
ko‘rdi. Badiuzzamon Balx hokimligiga rozi bo‘ldi. 
Lekin Astrobodni o ‘zining yosh o‘g‘li M o‘min Mirzo­
ga bag‘ishlanishini tilardi. Bu masala atrofida ivir-shi- 
vir gaplar yurib turarkan, To‘g‘onbek Muzaffar Mirzo­
ga uqtirdi: «Hisor q o ‘rg‘onini ololmadik. Ammo siz 
bukun o ‘z baxtingizning, istiqbolingizning ternir qo‘r- 
g‘onini qo‘lga oling. Bo‘sh kelmang, shahzodam!» 
Muzaffar Mirzo ham otasi oldida o‘z tilagini qat’iy 
so‘ylay boshladi.
Husayn Boyqaro hamma beklar, yuksak mansab- 
dorlar, muqarrablar bilan birga katta, tantanali majlis 
tuzdi. Badiuzzamon bilan Muzaffar Mirzoni chorlab, 
o‘z qarorini bildirdi va har ikki shahzodani, an ’anaga 
muvofiq, o‘ziga sadoqatda qulluq qildirdi. Keyin 
Muzaffar Mirzoning ustiga tillado‘zi joma yopdi, Ba­
diuzzamon otasining har bir harakatida adolatsizlik 
sezdi, o ‘zini xo‘rlangan hisobladi.
'S u lto n M ah m u d n in g b o s h bcgi.
425

---

Husayn Boyqaro Balxda uzoq to‘xtamay poytaxtga 
otlandi. Badiuzzamon otani tantana bilan kuzatib 
qo‘yib, Astrobodga xat yozdi: Astrobodga Muzaffar 
Mirzoni kirgizmaslikni, zarur bo‘lsa, qurol bilan 
qarshilik ko‘rsatishni yosh o‘g‘liga buyurdi.