Ассалому алайкум

1.2. “Sharq siyosati” va “Munozara” asarlarida Sharq va G‘arb 
mavzusining yoritilishi 
Sharq va G‘arb madaniyati qiyosiga yuksak umuminsoniy mezonlar asosida 
yondashish, masalaning tub mohiyatidan, ildizidan kelib chiqib fikr yuritish, Vatan 
va millat manfaati nuqtai nazaridan baholash – mutafakkir jadidlar ma'naviy-
axloqiy ta'limotining bosh xususiyati. Bu boradagi qarashlar silsilasida Abdurauf 
Fitrat nuqtai nazari teranligi, keng qamrovli ekani jihatidan alohida ajralib turadi.
Adib tarixda tinchlik va taraqqiy beshigi, madaniyatning yo‘lboshchisi, bilim 
va hunarning o‘chog‘i bo‘lgan ko‘hna Sharqning XX asr avvaliga kelib, “qon 
tengizlarinda botg‘an”idan, “tamug‘ o‘tlarinda ko‘mulgan” idan nadomatini ifoda 
etadi. Holbuki, chinakam madaniyat Sharqda shakllangani, aynan shu zaminda 
yuksak taraqqiyot darajasiga ko‘tarilgani ayon. Fitratning fikricha, Sharqda 
madaniyatning 
yuksalishi 
teran 
ildizlariga 
ega 
va 
G‘arbning 
madaniyattarqatuvchilik da'vosi asos-zaminga ega emas. Mutafakkirning bu 
boradagi qarashlari va amaliy faoliyatini quyidagi tasnif asosida o‘rganish 
metodologik ahamiyatga molik muhim umumlashmalar chiqarish imkonini beradi: 
1.
Sharqlilar Yunon, Eron va Hindistonda ko‘milib qolgan madaniyatni 
tiriltirdi, rivojlantirdi. 
Fitrat bu fikrni quyidagicha asoslaydi: “Ovro‘pa dunyosi 
vahshat va bilmaslik cho‘llarinda obdirab, shovqin-toshqin yurar ekan, Sharq 
dunyosi butun insoniyat olamini saodat va tinchlik o‘chog‘larig‘a erishdurmak 
uchun ish ko‘rub turar edi. Ovro‘pada bir mahalla oqsoqollig‘i yo‘q ekan, 
Sharqning “ko‘zquchunos”, Barahma, Iso, Zardusht va Muhammadlari butun 
Odam o‘g‘ullarini to‘g‘ri va bilguli yo‘lg‘a kirguzmak uchun tirishar edilar. 
Chinlilar yozish uchun qog‘oz yasaganida ovro‘palilar o‘ng-so‘l qo‘llarini bir-
birindan ayira olmas edilar”
14
.
Adibning ma'lumoticha, Bag‘dod “Doru-l-hikma”sining olimlari soat yasab, 
Ovrupoga yuborganda, ular “bu quti ichida shaytonlar bor” deb soatni tashlab 
qochgan edi. Sharqning taraqqiyotda bu darajaga erishishi sababiga Fitrat qatori 
14
Фитрат. Шарқ сиёсати. - Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар. III жилд. Т. “Маънавият”, 2003, 213-бет 
(Асардан олинган кейинги кўчирмалар ҳам ушбу манба асосида келтирилди).

---

20 
barcha jadidlar munosabat bildirgani ma'lum. Jumladan, Ismoilbek Gaspralining 
yozishicha, “Islom ulamosining mo‘tabar usuli o‘zlaridan oldingi ilm va 
kashfiyotlarni anglab, haligacha bilinmagan va kashf etilmagan haqiqatlarni tajriba 
va tadqiqotlar yordamida bilmak edi. Ovrupaning funun va hunar taraqqiyotiga 
katta xizmat etgan ana shu usul bo‘ldi”
15
. 
Sharq madaniyati tanazzulining asosiy sabablaridan biri ayni shu mo‘tabar 
usulni hayotga tatbiq etmay qo‘ygani edi. Fitrat buni alohida ta'kidlaydi: “Sharq 
madaniy yirtqich emas edi... sharq madaniyat o‘chog‘i, insof beshigi, axloq 
maktabi, bilim madrasasi edi. Biz, sharqlilar, bashariyatga qilgan xizmatlarimiz 
uchun bugungi qonli Ovrupoga qarshi yaxshigina maqtana olurmiz. Biz, sharqlilar, 
madaniyat yo‘linda tutdigimiz xizmatlarda davom etganda, bu kun bashariyat 
dunyosini ko‘p yuksak mavqyelarda ko‘rmoq mumkin edi. Negakim, Sharq bilim, 
hunar yo‘linda Ovrupo jahongirlaridek o‘rtoq qonin ichmak va orqadosh uyin 
talamoq uchun emas, insonlik dunyosini yuksaltirmoq uchun tirishar edi.”. Bu 
fikrlar Fitratning siyosiy bilim va tafakkur borasida nechog‘liq yetuk bo‘lganini 
ko‘rsatishi jihatidan ham ahamiyatlidir.
Ismoilbek Gaspralining yozishicha, amerikalik olim Draber “Ovrupaning 
aqliy taraqqiyoti tarixi” nomli asarida Ovrupa qo‘lidagi bugungi mash'ala 
musulmonlar yoqib ketgan shamlarning, chiroqlarning yog‘dusidan maydonga 
kelganini aytgan. Shuning uchun Ovrupaga mahliyo bo‘lish, unga ergashish emas, 
uning madaniyat niqobidagi harakatlariga xolis baho berish Sharq uchun 
muhimroqdir, degan g‘oya jadidlarni ko‘proq o‘ylantirgan. Ushbu g‘oya Fitrat 
dramalarida ham obrazli tasvirlangani kuzatiladi. Dastlab Ovrupaga maftun bo‘lib 
yurgan “Chin sevish” dramasi qahramoni Karimbaxshning fikri o‘zgaradi. U: 
“Ovrupada bilim bor, lekin insof yo‘q. Ovrupaning bilimi qoplonning tishi, tirnog‘i 
kabi bir narsadir. Kuchsizlarni yirtib, yemak to‘g‘risida ko‘p ish ko‘rmishdir... 
Ovrupa ishlarini o‘rganmak albatta kerakdir. Ovrupada o‘qimoq, ovrupaliklarni 
insofli, adolatli deb maqtamoq uchun emas, ulardan o‘zlarimizni saqlamoq, tishli-
tirnoqli bo‘lish uchun kerakdir”, degan to‘xtamga keladi. Tabiiyki, bu Fitrat 
15
Исмоилбек Гаспринский. Ҳаёт ва мамот масаласи. Т.: “Маънавият”, 2006, 73-бет.

---

21 
qarashlarining asosi, buyuk adib va mutafakkirning teran qiyosiy tahlil asosida 
chiqargan xulosasi edi.
2.
Sharq madaniyati egalari yolg‘iz o‘zlarining emas, butun bashariyat 
dunyosining tinchlik, taraqqiy va saodati uchun kurashdi.
Adib ta'biri bilan 
aytganda: “Sharq hozirgi madaniy yirqichlar kabi o‘zidan bo‘lmagan millatlarni 
hayvon sanamadi... Ovrupo jahongirlarining Sharq sari yurishlari boshqalarning 
qonini to‘kub, o‘z qursoqlarini to‘ldurmoq, o‘zgalarning uyini yondurub, o‘z 
qozonlarini qaynatmoq uchun edi”.
Adib bu fikriga asosli dalillar keltiradi. O‘sha kezda Angliyaning 
Hindistondagi, Fransiyaning Tunis va Jazoirdagi bosqinchilik siyosati insoniylikka 
zid ekani buning isboti ekanini ta'kidlaydi. Jumladan, Hindistonda bir ingliz itiga 
tosh otib, olti oy zindonga buyurilgan yerli aholi ko‘p bo‘lgani holda yuz 
hindistonlikni o‘ldirub, qonun oldida mas'ul bo‘lgan bir ingliz topilmaydi. Har yili 
Hindiston xalqining yuzdan uchtasi ochlikdan o‘lib ketadi, o‘zlarini insoniylik 
timsoli atagan ingliz jahongirlari bunga kulibgina qaramoqdan boshqa ish ko‘ra 
olmaydi. Fransiyaning eng yaqin bir qishlog‘ida solingan maktabning izi ham 
Tunisning hatto eng katta bir shaharida topilmaydi. Fransiyaning eng ahmoq bir 
bolasiga berilgan so‘z erki Jazoyirning eng ulug‘ bir faylasufiga ham ravo 
ko‘rilmaydi. Fitratning obrazli ifodasicha, bosqinchilar Tunis va Jazoir xalqining 
nomuslari bilan o‘ynab, jonlari bilan tijorat qiladi. Tunisning ekin yerlari 
musulmonlardan butun olinib, fransuz boylariga berilgan, yerli xalqning qo‘lida 
ekin yeri sira qolmagan, barisini fransuz boylari aldab-suldab, qo‘rqutub, urib, 
tortib olgan.
“Sharq” sarlavhali she'rida Fitrat ona Vatanning ta'sirchan umumlashma 
obrazini tasvirlaydi. Shoir ta'rificha, yer yuzida timsoli yo‘q bu yurtning har yoni 
jannat bog‘lari misol yashillikka burkangan. Gullari jon suvidan oziqlangan. Yam-
yashil kiyimli daraxtlari go‘yo Tangriga munojot aytadi. Tog‘lari bamisoli Haq 
yo‘lida kurashish-chun yasov tortgan askarlar misoli o‘z haqini ko‘kdan ham 
undirishni istagandek ko‘krak kerib yuksalgan. Biroq, afsuski, ana shu 
jannatmonand o‘lka yo‘lsizcha talanmish. Sababi: 

---

22 
Madaniyat otli G‘arbli olbosti, 
Boqing, muning ko‘kragidan o‘q bosdi. 
Shoir ana shu misralar orqali ham madaniyat G‘arb uchun faqat niqob 
ekanini, uning tagida vahshiylik yashiringanini tasvirlaydi. Ushbu she'rni tahlil 
qilar ekan, professor Begali Qosimov mana bunday yozadi: “Go‘yo shiddatli bir 
dovul kelganu bundagi go‘zallikni barbod qilgan. Bu dovulning ismi – 
“madaniyat”. Nega “madaniyat”? Madaniyat hayotning mazmunli bo‘lishiga 
qaratilgan emasmi? Gap nomda emas, mohiyatda”
16
. 
Ya'ni “madaniyat” atalgani bilan aslida uning ziddi edi. 
Shoir madaniyat niqobini kiygan G‘arbli olbostining qilmishlarini izchil va 
keskin fosh eta boradi. O‘t-olov ichra qolgan qishloqlar, xirmon bo‘lib yotgan 
jonsiz gavdalar, qon to‘la ariqlar, talangan tinch aholi... Bundan ham dahshatlisi, 
“To‘rt-besh yashar bir bolaning boshini keskir qilich bilan kesmishlar. Yig‘lab 
turgan onasining bo‘yniga bir ip bilan osmishlar”... Yangi kelin bo‘lgan bir qizning 
ko‘kragini eri bo‘lgan yigitning jonsiz tanasi uzra qo‘yib, nayza bilan teshmishlar. 
Xotinlarning pardasi, bolalarning yuragi, qarilarning gavdasi yirtilgan, yorilgan, 
ezilgan... Mana, “G‘arb madaniyati”ning avra-astari, nomi bilan mohiyati bir-
biriga nechog‘lik zid ekani...
3.
Sharq taraqqiyotda Ovrupadan ortda qolgani rost. Lekin Ovrupaning 
Sharqqa madaniyat berishi yolg‘on. 
Fitrat