Ataxan həSƏnovun

ƏSAS VƏSAİTLƏRİN MAHİYYƏTİ VƏ TƏRKİBİ

Hər bir müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti üçün müəyyən əsas vəsaitləri lazım olur. Yəni əsas vəsaitlərsiz təsərrüfat prosesini düşünmək olmaz. Buna görə də, müəssisənin mühasibat uçotunda əsas vəsaitlərin və onların uçota alınmasının böyük rolu var.

Əsas vəsaitlər – hər bir müəssisənin maddi-texniki əsasını təşkil etməklə qeyri dövriyyə aktivi sayılır. Əsas vəsaitin əsas xüsusiyyətləri ondadır ki, əsas vəsaitlər müəssisənin istehsal və xidmət təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət iştirak edir, köhnəldikcə öz dəyərini hissə-hissə istehsal olunan məhsulun dəyərinə keçiri. Bundan başqa əsas vəsaitlər istehsal əməliyyatlarında özünün natural formasını saxlayır və əlavə olaraq iqtisadi fayda verir.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 20 oktyabr 1995-ci il tarixli əmri ilə təsdiq olunmuş və 1996-cı ilin yanvarın 1-dən qüvvədə olan «Müəssisələrin mühasibat uçotunun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair Təlimata» müvafiq olaraq 1996-cı ildən sonra alman əsas vəsaitlərin vahidinin və dəstinin dəyərinin minimum həddi 100 manat həcmində müəyyən olunmuşdur (milli pulun 2006-cı ildə denominasiya nisbəti ilə). Bundan başqa, inflyasiyanın sürətindən asılı olaraq əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddinin limiti hər dəfə dəyişdirildikcə onların balansda yerini dəyişmək olmaz.

Əsas vəsaitlər mühasibat uçotunda ilkin dəyəri ilə əks etdirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, ilkin dəyərə əsas vəsaitin alınmasına, quraşdırılmasına, hazırlanmasına çəkilən faktiki xərc məbləğləri daxildir. Öz mülkiyyətində torpaq sahələrindən başqa əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri onlar yenidən qiymətləndirildikdə, yenidən qurulduqda, onlarda yeni tikinti işləri aparıldıqda, onlara yeni avadanlıqlar quraşdırdıqda və onların müvafiq obyektləri qismən ləğv edildikdə dəyişdirilə bilər.

Əsas vəsaitlər istehsal əməliyyatının mühüm amillərindən biri olduğuna görə onların dəyəri məhsul istehsalına çəkilən xərclərin tərkibində öz əksini tapır. Bu da əsas vəsaitlərin dəyərini müəyyən dövr ərzində istehsal olunmuş məhsulların, görülmüş işlərin maya dəyərinə və ya tədavül xərclərinə silinməsi yolu ilə icra olunur. Bununlada bağlı olaraq əsas vəsaitlərin amortizasiyası yəni başqa sözlə köhnəlməsi hesablanır.

Bunuda qeyd etmək lazımdır ki, əsas vəsaitlərin satışı və başqa yollarla xaric olunması hallarında, bu əməliyyatlar üzrə mənfəət və ya zərər müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətlərinin nəticəsinə aid edilir.

Əsas vəsaitlərin uçotunun təşkili və əsas vəsaitlərin obyektləri haqqında dəqiq informasiyanın formalaşması üçün əsas vəsaitləri təsnifləşdirmək lazımdlır. Bildiyimiz kimi, əsas vəsaitlərdə “Müəssisələrin mühasibat uçotunun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair təlimat”-da 01 №-li “Əsas vəsaitlər” hesabında uçota alınır. Bu hesabda uçota alınan əmək vasitələr

1. 
   binalar
   
2. 
   qurğular (tikintilər)
   
3. 
   ötürücü qurğular
   
4. 
   maşınlar və avadanlıqlar
   
5. 
   nəqliyyat vasitələri
   
6. 
   istehsalat alətləri və təsərrüfat avadanlıqları
   
7. 
   işçi və məhsuldar heyvanlar
   
8. 
   kitabxana fondu
   
9. 
   sair əsas vəsaitlər
   

1. Binalar – Binalara müəssisənin tərkibində olan və təsərrüfat fəaliyyətinə dolayısı yol ilə təsir edən bütün binaları aid etmək olar.binalara bütün növ istehsalat və təsərrüfat təyinatlı binalar, o cümlədən idarə heyətinin yerləşdiyi binalar, sosial-mədəni obyektlər, xəstəxana, poliklinika binaları, internat evləri, qocalar və əlillər evləri, uşaq müəssisələri, kitabxana, muzey binaları, elmi-tədqiqat institutları, laboratoriyalar, sexlər, təhsil və tədrisat binaları, teatr binaları və başqa istehsalat və təsərrüfatların yerləşdikləri bütün növ binalar aid etmək olar.