Atom yadrosi va elementar zarrachalar fizikasi, tezlashtiruvchi texnika

Nurlanishning ruxsat etilgan chegaraviy dozasi. 
Radioaktiv moddalar bilan ishlaydigan ishchilar uchun bo‟lishi mumkin 
bo‟lgan radiatsion xavfni baholashda ruxsat etilgan chegaraviy doza (ПДД-
предольно допустимая доза) tushunchasi kiritilgan. Bu – kishilarga ta‟sir 
etadigan ekvivalent dozaning bir yil davomida ta‟sir etadigan shunday qiymatiki, 
50 yil davomida ta‟sir etganda ham kishilar sog‟lig‟iga zarar yetkazmaydi. 
Kishining turli organlarining zararlanish darajasi faqat qabul qilgan doza 
kattaligiga bog‟liq bo‟lmasdan, balki kishining nurlanayotgan organlariga ham 
bog‟liq. 
Radioaktiv manbalar bilan ishlaydigan kishilarning bir yil davomida oladigan 
nurlanishining ruxsat etilgan chegaraviy dozasi 85 ber bo‟lishi kerak. Bu kattalik 
kishilarning bir haftada 0,1 ber, bir kunda 0,017 ber doza olishiga to‟g‟ri keladi. 
Kishining butun organizmi oladigan umumiy dozasi quyidagi: 
Formula bilan hisoblanadigan dozadan yuqori bo‟lmasligi kerak. Bu 
formulada 
-doza, ber larda; -kishilar yoshi, yillarda; kishining har xil 
sharoitlarda 30 yil ichida olgan dozasi 60 ber dan oshmasligi kerak. 
Gigiena qoidalari kishilarning 
𝛼, 𝛽-zarralar, neytronlar va 𝛾-nurlanishlar bilan 
nurlanishning chegaraviy me‟yoriy qiymatlarini belgilaydi. Bu qiymatlar quyidagi 
jadvalda keltirilgan. 
Nurlanish turi 
Nurlanishning chegaraviy me‟yoriy 
qiymatlari 
𝛼-zarralar 
𝛽-zarralar 
 
𝛾-nurlar 
𝘯-neytronlar ( 
) 
𝘯-neytronlar ( 
) 
Gigiena qoidalariga ko‟ra havoning radioaktiv ifloslanishi 
𝜆 dan 
oshmasligi kerak. Havodagi radioaktiv gazlar aktivligi esa 
yuqori 
bo‟lmasligi lozim. 
Gigiena qoidalarida kishi terisi qoplamining, ishchi xonalarining, transport 
vositalarining radioaktiv ifloslanishining ruxsat etilgan chegaraviy me‟yoriy 
darajasi keltiriladi. Bunday chegaraviy me‟yoriy kattaliklar 
birlikda quyidagi jadvalda keltirilgan: 

---

Namunalar. 
-nurlanuvchi izotoplar 
-nurlanuvchi 
izotoplar 
Kuchli zaharlilar 
Boshqalar
Teri qoplami 5 zarra/sm
2 .
min 
5 zarra/sm
2 .
min 
100 zarra/sm
2 .
min 
Ishchi xona 
sirti 
10 zarra/sm
2 .
min 
40 zarra/sm
2 .
min 
2000 zarra/sm
2 .
min 
Transport 
seositalari 
10 zarra/sm
2 .
min 
10 zarra/sm
2 .
min 
100 zarra/sm
2 .
min 
Radioaktiv moddalar bilan ishlaydigan kishilarning butun organizmiga ta‟sir 
etadigan tashqi nurlanishning biologik dozasining ruxsat etilgan chegaraviy 
qiymati xaftasiga 0,1 ber bo‟lishi kerak. Turli xildagi nurlanishlarning xaftasiga 
0,1 ber ruxsat etilgan chegaraviy doza turli xil nurlanishlarning nisbiy biologik 
effekti – η ga bog‟liq ravishda radlarga hisoblangan quyidagi ruxsat etilgan 
yutilgan dozasiga to‟g‟ri keladi. Buni quyidagi jadvalda ko‟rish mumkin.
3-jadval 
Nurlanish turi 
NBE – η 
Ruxsat etilgan chegaraviy 
yutilgan doza, rad/xafta 
Gamma va rentgen nurlari 1 
0,1 
Beta – zarralar 
2 
1,1 
Protonlar va 
𝛼-zarralar 
10 
0,01 
Ko‟p zaryadli ionlar va 
tepki yadrolar 
20 
0,005 
Issiq neytronlar 
3 
0,033 
Tez neytronlar 
10 
0,01