Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

X. MƏRKƏZİ, ŞƏRQİ VƏ CƏNUB-ŞƏRQİ AVROPA DÖVLƏTLƏRİ

Mərkəzi, Şərqi və Cənub-şərqi avropa dövlətləri ikinci dünya müharibəsindən sonrakı ilk illərdə
1944-cü ilin aprelində SSRİ Silahlı Qüvvələri Mərkəzi, Şərqi və Cənub-Şərqi Avropa dövlətlərinin alman faşizmindən xilas edilməsi uğrunda həmin ölkələrin xalqları ilə birgə mübarizəyə başladı. 1944-cü ilin avqustunda Rumıniya, sentyabrında Bolqarıstan, oktyabrında Yuqoslaviya, noyabrında Albaniya, 1945-ci ilin fevralında Macarıstan, aprelində Avstriya və Polşa, mayında isə Çexoslovakiya azad edildi. Bu ölkələrdən Macarıstan, Bolqarıstan və Rumıniya Almaniyanın satilleti olduğuna görə onlarda SSRİ və onun müttəfiqlərinin qoşunları yerləşdirildi. Oradakı idarə orqanları müttəfiqlərin nəzarəti altında fəaliyyət göstərməyə başladı.

1944-1946-cı illər bü ölkələrin tarixində xalq demo­kra­tiyası dövrü kimi səciyyələndirilir. Bu ölkələrdə geniş milliləş­dirmə həyata keçirildi. İlk növbədə kollabrosio­nistlərin, yəni müharibə dövründə faşistlərlə əməkdaşlıq edənlərin mülkləri müsadirə edildi. Rumıniya, Çexoslovakiya və Albaniyada mərhələ-mərhələ, yerdə qalan dövlətlərdə isə birbaşa keçiri­lən aqrar islahat nəticəsində kəndlilərin əksəriyyəti torpaqla təmin edildi. 1944-1946-cı illərdə SSRİ bu ölkələrə texniki yardım və taxılla kömək etdi. 1948-1949-cu illərdə isə sosializm qurmağın sovet modeli bu ölkələrə tətbiq edilməyə başladı. O zamankı SSRİ rəhbərlərindən olan Jdanov, Malenkov həmin ölkələrdə «Sovet modeli»ni tətbiq etmək üçün obyektiv şəraitin varlığı haqqında tezis irəli sürdülər. 1948-1949-cu illərdən sonra həmin ölkələrdə qurulan sosialzm cəmiyyətini ancaq “totalitar sosializm” adlandırmaq olardı. SSRİ bu ölkələri öz nəzarəti altında saxlamaq üçün 1947-ci ildə Məlumat bürosu adlı təşkilat yaratdı. 1949-cu ildə həmin ölkələrin «Marşall planı»na qoşulmasının qarşısını almaq üçün isə Qarşlııqlı İqtisadi Yardım Şurası (QİYŞ) təşkil etdi. Buraya ancaq Yuqoslaviya daxil olmadı. SSRİ NATO-ya qarşı 1955-ci ilin mayında bu ölkələrin iştirakı ilə Varşava müqaviləsi təşkilatını təşkil etdi. Bu hərbi təşkilata da Yuqoslaviya daxil olmadı. Avstriya isə başqa yolla getməli oldu.

POLŞA: Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa dövlətləri içərisində SSRİ ilə birinci müxalifətdə olan ölkə Polşa oldu. Hələ 1944-cü ilin avqust ayında sovet qoşunlarına qarşı Varşavada böyük üsyan oldu. Elə SSRİ ilə ABŞ arasında da ilk ixtilaflar bu məsələ ilə əlaqədar başladı. 1943-cü ilin Tehran, 1945-ci ilin Krım və Potsdam konfransında Polşa məsələsi xüsusi müzakirə obyektlərindən biri oldu. Nəticədə Polşanın 1938-ci il sərhədləri özünə qaytarıldı. Oder və Neysi çaylarının qərb sahilləri Polşaya verildi. 1944-1945-ci illərdə ölkədə milliləşmə həyata keçiridi.

Müharibə nəticəsində Polşada 6 milyon insan həlak oldu, sənaye müəssisələrinin 70%-i, kəndli təsərrüfatlarının isə 20%-i dağıldı.

1945-ci ilin iyununda Polşada təşkil edilmiş hökumətə Usubka Moravski başçılıq edirdi. Bu hökumətin tərkibinə Polşanın azad edilməsində xüsusi rolu olan Krayevo Rada Naradova və Polşa Milli azadlıq komitəsinin üzvlərindən də daxil edildi. 1948-ci ildə Polşa Fəhlə və Polşa Sosialist Partiyası birləşdi və Polşa Birləşmiş Fəhlə partiyası (PBFP) adlandı. 1949-cu ilin noyabrında isə Kəndli Partiyası ilə Polşa Kəndli partiyası birləşib Birləşmiş Kəndli partiyasını yaratdılar. Demokratik və Əmək partiyaları da birləşib vahid Demokratik partiya adlandılar. PBFP-nin Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Berut oldu. 1946-cı ildən ölkə Polşa Xalq Respublikası adlandı. 1947-1949-cu illəri əhatə edən üçillik plan qəbul edildi.

1947-ci ilin fevralında Polşanın birinci konstitusiyası qəbul edildi. Konstitusiyanın qəbulundan sonra ilk prezident Berut oldu. 1956-cı ilə qədər o bu vəzifədə qaldı. Hökumətə isə Serankeviç başçılıq edirdi. Polşada torpaq sahəsinin genişliyi imkan verdi ki, birbaşa keçirilən aqrar islahat nəticəsisndə hər nəfərə 50-100 ha torpaq sahəsi verilsin. 1948-1949-cu illərdə Polşada kənd təsərrüfatında 243 istehsal kooperasiyaları təşkil edildi ki, bunlar da 6 min kəndli təsərrüfatını birləşdirirdi. İşsizlik ləğv edildi, kartoçka sistemi təxirə salındı. Ölkədə sosialistcəsinə yenidənqurma proqramı işlənib hazırlandı. 1950-1955-ci illəri əhatə edən altıillik plan qəbul edildi. 1950-ci il iyunun 29-da bağlanan Sovet-Polşa sazişinə əsasən SSRİ Polşaya 20 mühüm obyektin inşası üçün material və 2,2 mlrd. rubl həcmində kredit verdi.

1952-ci il iyulun 22-də Polşa Xalq Respublikasının yeni Konstitusiyası qəbul edildi. Sosialist quruculuğunu inkişaf etdirmək xətti götürüldü. 1952-ci il oktyabrın 26-da Seymə keçirilən seçkilərdə PBFP, PKP və DP-nin birliyi nəticəsində yaranmış Milli cəbhə qələbə qazandı.

1955-ci ildə altıillik plan 1949-cu illə müqayisədə sənayedə 70%, kənd təsərrüfatında 26% artımla yerinə yetirildi. Ölkədə 160 iri və orta sənaye müəssisəsi tikildi.

1956-cı il martın 12-də Berutun ölümündən sonra ölkədə siyasi böhran başlandı. Polşada hakimiyyətə gələn Vladislav Qomulko bildirdi ki, Polşanın spesifik xüsusiyyət­lərini nəzərə almaq lazımdır və burada kollektivləşmə müm­kün deyil. Buna görə o, vəzifədən uzaqlaşdırılsa da, 1956-cı ildəki Polşa hadisələri göstərdi ki, ölkə əhalisi Qo­mulkonun tərəfindədir. O yenidən vəzifəsinə qaytaraldı. Polşada kollek­tiv­ləşmə həyata keçirilmədi. 1970-ci ildə Qomulkonu Gerek əvəz etdi. 1968-1970-ci illərdə Polşada iqtisadi böhranın təza­hürləri özünü göstərməyə başladı. Bu proses 70-ci illərin so­nunda daha da gücləndi. 1980-ci ildə ölkədə fövqəladə vəziy­yət elan edildi və 1983-cü ilə qədər davam etdi. 1980-ci ildə Lex Valensanın başçılığı alltında müstəqil həmkarlar təş­kilatı olan «Həmrəyəlik təşkilatı» yarandı. 1981-ci ildə Gerek vəzi­fəsindən azad edildi. O zaman Varşava Müqaviləsi Təşkilatı­nın Silahlı Qüvvələrinin baş komandanı olan V.Yaruzelski Pol­şa Birləşmiş Fəhlə Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin bi­rinci katibi seçildi.

1982-1987-ci illərdə ABŞ Polşaya qarşı iqtisadi sanksiyalar tətbiq etdi. ARtıq 80-ci illərdə Polşanın xarici borcları 20 milyard dolları ötüb keçdi. Qorbaçovun SSRİ-də hakimiyyətə gəlməsi ilə Avropanın sosialist ölkələrində baş verən sosial-siyasi proseslər Polşaya da təsir etdi. 1989-cu ildə Polşa prezidenti vəzifəsi təsis edildi. İlk prezident V.Yaruzelski oldu. Bir il keçməmiş – 1990-cı ildə onu Lex Valensa əvəz etdi.

1990-cı ildə Polşanın qəbul edilmiş yeni konstitusiyasına görə dövlətin adı dəyişilərək Reç-Pospolita-Polska adlandırıldı. 1990-cı ildə keçirilən parlametn seçkilərindən sonra ilk dəfə katolik partiyasının nümayəndələrindən olan Tadueş Mazovetskinin başçılığı altında hökumət təşkil edildi. Həmin hökumətdə maliyyə naziri vəzfiəsini tutan L.Baltseroviç tərəfindən Polşanın inkişaf etdirilməsi üçün yeni iqtisadi plan irəli sürüldü. Bu planda nəzərdə tutulurdu ki, Polşanın sürətli bazar iqtisadiyyatına keçməsi üçün müsəssisə­lərə müstəqillik verilməli və bu müəssisələr özləri-özlərini maliyyələşdirməlidirlər. Dövlət mülkiyyəti ilə bərabər qarışıq iqtisadiyyat da tətbiq edilməlidir. Bu plan «şok terapeyası» adını aldı.

1992-ci ildə növbədənkənar keçirilən parlament seçkilərində Polşada «milli razılıq hökuməti» yaradıldı ki, bu hökumətin baş naziri ilk dəfə qadın – Xana Suxotskaya oldu. Polşa Birləşmiş Fəhlə partiyasının adı dəyişilərək Polşa Sosial-Demokrat partiyası adlandı. Həmin partiyanın lideri Aleksandr Kvasnevski 1995-ci ildə Polşanın prezidenti seçildi.

1997-ci ildə Polşanın ikinci konstitusiyası qəbul edildi. 1999-cu ildə Polşa NATO-ya girdi. Lakin Rusiyanın tələbi nəticəsində ABŞ Polşa ərazisində öz hərbi bazalarını yaratmadı. Hazırda Polşa bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedir. Avropa İnkişaf Bankı ona öz iqtisadiyyatını inkişaf etdirməkdə yaxından kömək edir. Polşa Avropa Şurasının, ATƏT-in, Avropa İttifaqının üzvüdür.