Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish

Rotorli avtomatik liniyalar.
Rotorli liniyalar avtomatik texnologik uskunalarning oliy shakllardan biri bo’lib, ish unumining va mahsulot sifatining yuqori darajali bo’lishini ta’minlaydi. Ular yalpi ishlab chiqarish sharoitlarida unchalik katta bo’lmagan va nisbatan oddiy detallarni shtampovka qilish, preslash, quyish, kesish va boshqa usullarda ishlov berish, shuningdek yig’ish, joylash va sifatni nazorat qilish uchun mo’ljallangan.
Yalpi ishlab chiqarishni rotorli liniyalar asosida kompleks avtomatlashtirishning ilmiy asoslarini ishlab chiqishda, shuningdek ularni sanoatda joriy etishda akademik L.N.Koshkin rahbarligidagi konstruktorlik shu’basi katta hissa qo’shgan. Bu konstruktorlik shu’basida o’nlab operatsiyalardan iborat texnologik ishlov berish jarayonlarini bajarish uchun rotorli avtomatik liniyalar yaratilgan.Rotorli liniyalar bo’lingan (ayrim-ayrim joylashgan) avtomatik uskunalarga nisbatan ish unumini 3-6 marta oshiradi, buyumlarni tayyorlashdagi mehnat sarfini 2-4 marta kamaytiradi, band etiladigan ishlab chiqarish maydonlari 3-10 marta qisqaradi va mahsulot tayyorlashdagi ishlab chiqarish siklini 10-20 marta kamaytiradi.
Rotorli va rotorkonveyerli avtomatik liniyalar bo’ladi.
Bir staninaga o’rnatilgan va yuritish hamda boshqarish sistemalari bilan birlashtirilgan texnologik va tashish rotorlari majmuasi rotorli avtomatik liniya deb ataladi. Rotor-konveyerli avtomatik liniya rotorli liniyadan farqlanib, unda ishlov beriladigan buyumlar va asbob texnologik rotorlarning bajaruvchi organlaridan ajratilgan hamda moslanuvchan tashish konveylarida joylashgan.

2.7-rasm. Texnologik va tashish rotorlarining ishlash sxemasi.
2.7-rasmda texnologik va tashish rotorlarining ishlash sxemasi keltirilgan. Zagatovka texnologik rotorga Izonada tashish rotori 13 yordamida beriladi. Bunda texnologik va tashish rotorlari uzluksiz aylanib turadi. Bu zonada tashish rotorining ko’tarib turuvchi organi 7 ochiladi va zagatovka asboblar bloki 8 da qoladi. Keyinchalik II zona da texnologik rotor uzluksiz aylanib turgani holda polzunlar 4, 10 qo’zg’almas kopirlar 5, 11 ta’sirida blok 8-dagi asboblarni siljitadi, natijada ma’lum texnologik o’tish (yoki o’tishlar) bajariladi. III zonada tashish rotori 12ning ko’tarib turuvchi organi 7 ishlov berilgan detalni texnologik rotorning asboblar blokidan qamrab olib, uni texnologik zanjir bo’ylab haraktni davom ettirish uchun uzatadi (bunda ham rotorlar uzluksiz aylanib turadi). Eyilgan asboblar bloklar rotorlar aylanishdan to’xtagandan keyin IV zonada almashtiriladi. Texnologik va tashish rotorlari aylanma harakatni umumiy yuritmadan tishli g’ildiraqlar 1, 2, 3 orqali oladi.
Shunday qilib, rotorli avtomatik liniyalarda zagatovkalardan tayyor buyum olgunga qadar detallarga ishlov berishda detal va asbob uzluksiz harakatda bo’ladi.
Yuqorida qayd etib o’tilganidek, bir staninaga o’rnatilgan va yuritish hamda boshqarish sistemalari bilan birlashtirilgan texnologik va tashish rotorlarining majmuasi rotorli avtomatik liniya’ni tashkil etadi.
Rotorli liniyalar ikkita asosiy prinsip bo’yicha quriladi.

1. 
   Ishlov beriladigan detallar uzluksiz oqimda harakatlanadigan bikir (sinxron) texnologik oqimli liniya. Bunday liniyaada detallarning texnologik rotorlar o’rtasida to’planib qolishiga yo’l qo’yilmaydi, detallar tashish rotorlarida to’planishi mumkin.
   
2. 
   Ishlov beriladigan buyumlarning texnologik oqimi moslanuvchan (asinxron) bo’lgan liniya. Bu liniyada detallarning sklizlar, diskli rotorlar, mexaniqaviy elevatorlar, konveyerlar va x.k.da to’planishiga ruxsat etiladi.
   

Birinchi prinsip bo’yicha qurilgan liniyalarda ishlab chiqarish sikli qisqa bo’lib, 2-3 minutdan oshmaydi. Moslanuvchan texnologik oqimli liniyalarda ishlab chiqarish sikli uzoqroq davom etadi.
Rotorli va rotor-konveyerli avtomatik liniyalar texnologik oqimni, liniya’ning moslanuvchanligini, transport (tashish vositasi)ning, boshqarish sistemasini va x.k.ni tavsiflaydigan ko’p belgilarga qarab tasniflanadi.
Yuqorida qayd etilganidek, rotorli va rotor-konveyerli avtomatik liniyalar yalpi ishlab chiqarish sharoitlarida samarali bo’ladi. Lekin ko’pnomenklaturali liniyalardan seriyalab ishlab chiqarish sharoitlarida ham samarali foydalanishi mumkin.

2.8-rasm. Rotorli avtomatik liniya’ni sxemasi.
Bulargaixtisoslashtirilgan jihozlardan to’zi lgan avtomat liniyalar qatoriga ko’pgina rotorli liniyalarni kiritish mumkin.
Rotorli avtomat liniyalar uzluksiz ishlaydigan mashinalardan tashkil topgan. Bu mashinalarda texnologik jarayon elementar operatsiyalarga bo’lib Yuborilgan. Avtomat liniyalar presslash, kuydirish, cho’zishda juda samarali ishlaydi. Rotorli mashinalarning ayrimlarida elementlar aylana bo’ylab, boshqalarida (zanjirli tipdagilarida) esa to’g’ri chiziqli tutash uchastkalarga
(metrodagi eskalatorga o’xshash) o’tuvchi egri chiziqli uchastkalar bo’ylab harakatlanadi.
Mashinasozlikda rotorli avtomat liniyalar buyumlarni list materiallardan va hajmdor qilib shtamplab tayyorlashda, vtulka-rolikli zanjirlar, kichik detallarni frezalab va yo’nib tayyorlashda, bo’yash, markalash, termin ishlov berishda va galvaniq usul bilan qoplama qoplashda ishlatiladi. Liniyalarning asosiy afzalligi shundan iboratki, ularda turli xil operatsiyalarni bajarish mumkin.
Tipaviy rotorli avtomat liniya yuklash rotori, rotorli yoki zanjirli tipdagi ish mashinasi va tashish rotoridan to’zi lgan. Ish mashinasida bir nechta asbob bloki bo’lib, ular avtomatik ravishda almashtirilishi mumkin. Asbob mashinadan tashqarida, maxsus sterjenda sozlanadi va bu vaqtda zapasdagi asbob bloki ishga tushadi. Rotorli avtomat liniyalarda buyumlarni tekshirish rotorlari yordamida to’liq tekshirish ko’zda tutilgan.
Rotorli mashinalarda katta kuch hosil qilish uchun mexano-gidravlik yoki gidravlik yuritmalar, kichik kuch hosil qilish uchun esa kulachokli, mexaniq yuritma qo’llaniladi. Rotorli avtomat liniya’ni yagona boshqarish, ximoya sistemasi birlashtirib turadi.
Uzoq vaqt davom etadigan operatsiyalar uchun ko’p pozitsiyali mashina, qisqa vaqt davom etadiganlari uchun esa kam pozitsiyali mashinalar yaratiladi.
Qizdirib shtamplash liniyasida zagotovka rotorli isitish mashinasiga, keyin shtamplash rotori, chetlarini kesish rotoriga, sovitish rotoriga uzatiladi.
Eng oxiri zagotovka ximiyaviy usulda ishlov berish rotoriga keladi. Rotorlar 2 va 4 jarayonni boshqarib boradi. Bir xil tipdagi detallar partiyasi kichik bo’lganda liniya’ning rotorli mashinalari ko’p nomenklaturali qilib yaratiladi va ular bir yo’la har xil buyumlar ishlaydigan asbob bilan jihozlanadi.
Rotorli avtomat liniya aylana yoylari bo’yicha harakat qiluvchi xom ashyolarga birdaniga ishlov berishni taminlovchi, bir – biri bilan bog’langan ishchi mashinalar va transport qurilmalari bilan bog’langan «avtomat» tarzda ishlovchi kompleksdir. Bunday rotorli avtomat liniyalar shtamplash, presslash, yig’ish, nazorat qilish va boshqa operatsiyalarni bajarishda keng qo’llaniladi.
Boshqacha qilib aytganda, rotorli avtomat liniya texnologik (ishchi) va transportlash rotorlaridan tashkil topgan bo’ladi. Xom ashyoni bir texnologik rotordan ikkinchisiga transport rotori uzatadi. Texnologik rotorda umumiy o’qda teng joylashgan asboblar bloklari va unga mos holda xom ashyoni ushlab turuvchi elementlari bo’lib, asboblar bloklariga o’q bo’yicha harakat mexaniq yoki gidravlik tizimlar yordamida beriladi.
Transport rotorlari baraban yoki disk ko’rinishida bo’lib, xom ashyoni uzatish organi bilan taminlangan. U xom ashyoni bir ishchi rotordan qabul qilib olib, tashib ikkinchi ishchi rotorga uzatadi.
Avtomat liniyalarda ishlov beriladigan buyum konstruksiyasi ishlab chiqarish xajmi, avtomatlashtirilgan tashish va bazalashtirish, progressiv ishlov berish texnologiyalarini qo’llash nuqtai nazaridan chuqur texnologiklikka taxlil qilinadi.
Zagatovkani o’lchamlari, material tarkibi, bir xil bo’lish, qo’yimlarni va qattiqlikni bir xil va doimiy bo’lishi, prut va trubalardan bo’lgan zagatovkalarni tog’rilab olinishi juda zarur. Xom ashyoda birorta defekt bo’lishi mumkin emas.
Zagatovkani tashish chog’ida va ishlov vaqtida, oson o’rnatiladigan, fiksasiya va maxkamlashga qulay bazalar olinishi kerak.
Amal va o’tishlarni konsentrasiyalash, ko’p tomonli, shpindelli ishlovlar va har xil texnologik amallarni bajarish imkonini beruvchi ko’p pozitsiyali agregatlardan foydalanish maqsadga muvofiq.
Texnologik jarayonni amallarga bo’lishda har bir pozitsiyada bir xil unumdorlik bo’lishi uchun harakat qilish zarur.
Avtomat liniyalarda ishlov berishga ko’ra va toza amallarni alohida bajarish, bunda toza ishlov beruvchi dastgohlarni liniya’ni oxirida joylashtirish muximdir. Murakkab xom ashyolarga ishlov berishda kora va toza amallar orasida termik ishlov berish, sun’iy eskirtirish amallarini qo’llash mumkin. Avtomatik liniya’ni oxirida yig’ish, yuvish, konservasiyalash va upakovkalash amallari bajariladi.
Rotorli liniyalar - avtomatik texnologik uskunalarning oliy shakllaridan biri bo’lib, ish unumining va mahsulot sifatining yuqori darajada bo’lishini ta’minlaydi. Ular yalpi ishlab chiqarish sharoitlarida unchalik katta bo’lmagan va nisbatan oddiy detallarni shtampovka qilish, presslash, kesish va boshqa usullarda ishlov berish, shuningdek yig’ish, joylash va sifatni nazorat qilish uchun mo’ljallangan.
Texnologik va tashish rotorlarining ishlash prinsipi quyidagicha:
Zagotovka texnologik rotorga zonada tashish rotori yordamida beriladi. Bunda texnologik va tashish rotorlari uzluksiz aylanib turadi. Bu zonada tashish rotorining ko’tarib turuvchi organi ochiladi va zagotovka asboblar blokida qoladi. Keyinchalik zonada texnologik rotor uzluksiz aylanib turgani holda polzunlar qo’zg’almas kopirlar ta’sirida blokdagi asboblarni siljitadi, natijada ma’lum texnologik o’tish (yoki o’tishlar) bajariladi. Zonada tashish rotorining ko’tarib turuvchi organi ishlov berilgan detalni texnologik rotorning asboblar blokidan qamrab olib, uni texnologik zanjir bo’ylab harakatni davom ettirish uchun uzatadi (bunda ham rotorlar uzluksiz aylanib turadi).

2.9-rasm. Rotorli avtomatik liniya’ni umumiy sxemasi.
1 - ishchi rotor; 2 - xom ashyoni yurish yo’li; 3 - transport rotorlari ishchi uyalari; 4 - transport rotorlari ishchi uyasidagi xom-ashyo; 5 - ishchi asboblar; 6 - o’q bo’yicha harakat beruvchi mexanizm.
Rotor-konveerli avtomatik liniya rotorli liniyadan farqlanib, unda ishlov beriladigan buyumlar va asbob texnologik rotorlarning bajaruvchi organlaridan ajratilgan hamda moslanuvchan tashish konveyerlarida joylashgan.
Eyilgan asbobli bloklar rotorlar aylanishdan to’xtagandan keyin zonada almashtiriladi. Texnologik va tashish rotorlari aylanma harakatni umumiy Yuritmadan tishli g’ildiraqlar orqali oladi.
Yuqorida qayd etib o’tilganidek, bir staninaga o’rnatilgan va Yuritish hamda boshqarish sistemalari bilan birlashtirilgan texnologik va tashish rotorlarining majmuasi rotorli avtomatik liniya’ni tashkil etadi. Bunday liniya’ni sxemasi ko’rsatilgan. Bu liniyada texnologik rotorlar 9, 8 va 7 mos holda sakkiz, o’ttiz olti va to’rt pozitsiyaga ega, chunki ularda texnologik o’tishlarni bajarish vaqti har hil bo’ladi. Zagotovkalar liniyaga magazin 1 dan tashish rotori 2 yordamida o’rnatiladi, tashish rotori 5 esa tayyor detallarni liniyadan olib, qabul magazini 6 ga uzatadi. Tashish rotorlari 3, 4 ishlov beriladigan detallarni texnologik rotorlar o’rtasida uzatadi.

2.10-rasm. Mexaniq tutgich sxemasi.

2.11-rasm. Buruluvchi yutkichlar sxemasi.

2.12-rasm. Xom-ashyolar taxlangan holdagi shtabelli yuklash moslamalari.