Avtomatlashtirish va boshqarish

O‘lchov birligi	Pа	Bar	кgк/sm2	кgк/m2:(mmsuv ust.)
(mm sim.ust).
1 Pа	1	10^-5	1,0197 ∙10^-5	0,10197	7,5006 ∙10^-3
1 Bаr	10^5	1	1,0197	1,0197 ∙10^4	750,06
1 кgк/sm2	9,8066 ∙10^4	0,98066	1	104	735,56
1 кgк/m2 (mm suv ust.)	9,8066	0,98066 ∙10^-4	10^-4	1	7,3556 ∙10^-2
1(mm sim ust).	133,32	1,3332 ∙10^-3	1,3595 ∙10^-3	13,595	1

Bosimning o‘lchov birligini etalon o‘lchash vositalaridan ishchi vositalarga uzatish ko‘p bosqichli tarzda amalga oshiriladi. Ishchi vositalarga bosimning o‘lchov birliklarini uzatish ketma-ketligi va aniqligi ko‘rsatishlarni solishtirish va tekshirish usullarini ko‘rsatgan holda davlat tekshirish sxemalari (GOST 8.017-79, 8.094-73, 8.107-81, 8.187-76, 8.223-76) bilan aniqlanadi. Chunki har bir uzatish bosqichida xatolik 2 – 2,5 marta oshadi va birlamchi etalon va ishchi vosita o‘rtasidagi xatolik 10²...10³ ni tashkil etadi.

O‘lchash jarayonlarida mutloq, ortiqcha va vakuummetrik bosimlar farqlanadi. Mutloq bosim r deganda atmosfera bosimi rat va ortiqcha bosim port ning yig‘indisiga teng bo‘lgan to‘la bosim tushuniladi:
(12.1)
Atmosfera bosimidan kichik bo‘lgan bosimlarni o‘lchashda vakuummetrik bosim tushunchasi kiritiladi: rv = rat - rm. Bosim va bosimlar farqini o‘lchashga mo‘ljallangan o‘lchash vositasi manometr deyiladi. Manometrlar atmosfera, ortiqcha, vakuummetrik va mutloq bosimlarni o‘lchashidan kelib chiqqan holda barometr, ortiqcha bosim manometri, vakuummetr va mutloq bosim manometrlari kabi turlarga bo‘linadi. 40 kPa (0,4 kgk/sm2) diapazongacha bo‘lgan bosim yoki siyraklanishlarni o‘lchashga mo‘ljallangan manometrlar naporomer va tyagomerlar deb ataladi. Tyagonaporomerlar ±20 kPa (± 0,2 kgk/sm2) gacha o‘lchash chegarasiga ega bo‘lgan ikki tomonlamali shkalaga ega.
Differensial manometrlar bosimlar farqini o‘lchash uchun qo‘llaniladi.
Boshqa fizik kataliklarni bosimning ta'sir kuchiga o‘zgartirish uchun qo‘llaniladigan sezgir elementning ishlash prinsipidan kelib chiqib, bosim o‘lchash vositalari suyuqlikli, deformatsion, elektrik, ionlashgan, issiqlik va yuk porshenli turlarga bo‘linadi.
Sanab o‘tilgan bosim asboblarining qurilmalri turli xil. Ularning orasidan mamlakatimiz sanoatida ishlab chiqariladigan beshta asossi o‘lchash va o‘zgartirish asboblari guruhini tanlash mumkin: mexanik, differensial-transformatorli o‘zgartirgichlar, magnit oqimlarini kompensatsiyalovchi, kuchlarni kompensatsiyalovchi va tenzoo‘zgartirgichli. Umumiy elementlar va o‘rnatilgan o‘lchamlar bazasida guruhdagilarning har biri 8.2-jadvalda keltirilgan ma'lum chegaralarda bosimni o‘lchash va unifikatsiyalashgan signalga aylantirishni ta'minlaydi. MPa dan kgk/sm2 ga va kPa dan kgk/m2 ga o‘tish uchun mos qatorlarning a'zolari 10^-1 va 10² ga ko‘paytiriladi.
12.2. Jadval
Bosim o‘lchash asboblarining o‘lchash chegaralari

Asbob

O‘lchov birligi
O‘lchash chegarasi
Quyi	Yuqori
Manometrlar	МPа	0	(0.6; 1; 1,6; 2,5; 4)- 10n, n = -1;0; 1; 2; 3
Vakuummetrla р	МPа	-0,06; -0,1	0
Manovakuummetrlar	МPа	-0.1	0.06; 0,15; 0,3; 0,5;О,9; 1.5; 2,4
Mutloq bosim manometrlari	кPа	0	(10; 16; 25; 40; 60}* 10n, n = -1;0; 1
	МPа	0	(1; 1,6; 2,5; 4; 6; 10; 16)*10n. n = -2;-1
Naporomerlar, difmanometrlar,напоромерлар	кPа	0	(1,6;2,5;4;6;10;16;25;40)*10n, n = -1;0
Tyagomerlar, Difmanometrlar,tyagomerlar	кPа	-1.6;2,5; 4; 6; 10; 16; 25;40) * 10n, n = -1;0	0
Tyagonaporomerlar, difmanometrla, тягонапоромерлар	кPа	-(0,8;1,25;2;3;5;8;12,5;20)*10n, n = -1;0	(0,8; 1,25;2; 3; 5;8; 12,5;20) * 10n. п = -1;0
Difmanometr ар	кPа	0	1; 1,6; 1,5; 4; 6,3; 10; 16; 25
Sarf o‘lchagichlar	МPа	0	(0,4; 0.63; 1; 1.6; 2.5; 4; 6,3) * 10n, n = -1

Manometrlar va difmanometrlar RF va MDH davlatlarining nomlari quyida keltirilgan zavodlarida ishlab chiqiladi: «Metran» konserni (Chelyabinsk sh.), «Manometr», «Manometr-servis» (Moskva sh.), «Manotom» (Tomsk sh.), «Orleks» (Orel sh.), «Teplokontrol» (Qozon sh), «Teplopribor» (Ryazan sh.), «Ust-Kamenogorsk pnevmoavtomatika zavodii» (Ust-Kamenogorsk sh.), «Saransk asbobsozlik zavodi» (Saransk sh.), «Alternativa» (Shatki Novgorod obl.), «Golыnkov maxsus mahsulotlar zavodi» (Novgorod oblasti Golыnkov sh.), «Prompribor» (Ivano-Frankovsk sh.) zavodlari. Sanoat boshqaru tizimlarini yaratish sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi Siemens, Rosemount, Foxboro, Honeywell, Jokogawa kabi barcha yirik firmalar manometrlar ishlab chiqaradi.

O‘lchashda mutlaq, ortikcha, atmosfera va vakuum bosimlar mavjud. Rmut — mutlaq bosim — modda xolatining (suyuklik, gaz, bug‘) parametri bo‘lib, Ratm — atmosfera va Rort — ortikcha bosimlar yig‘indisidan iborat:
R_mut=R_atm+R_ort (12.2)
Ortiqcha bosim mutlaq va atmosfera bosimlari oralaridagi farqdan iborat:
R_ort=R_mut-R_atm (12.3)
Atmosfera bosimi — yer atmosferasidagi havo ustunining bosimi; uning qiymati barometrlar bilan o‘lchanadi, shuning uchun, bu bosim ko‘pincha barometrik bosim deb ataladi. Agar mutlaq bosim atmosfera bosimidan kichik bo‘lsa, vakuum (siyraklanish) sodir bo‘ladi.
R_v=R_atm-R_mut (12.4)
Bosim asboblari ishlash prinsipiga va o‘lchanayotgan kattalikning turiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi.
Bosim o‘lchaydigan asboblar ishlash prinsiplariga ko‘ra suyuqlikli, deformatsion (prujinali), yuk-porshenli, elektr, ionli va issiqlik turlariga bo‘linadi.
O‘lchanayotgan bosim kattalikgining turiga ko‘ra o‘lchash asboblari quyidagi turlarga bo‘linadi:
1) manometr — mutlaq va ortiqcha bosimni o‘lchaydi;
2) barometr — atmosfera bosimini o‘lchaydi;
3) vakuummetr — berk idish ichidagi suyuqlik va gaz bosimining siyraklanishini o‘lchaydi;
4) manovakuummetr — ortiqcha bosim va siyraklanishlarni o‘lchaydi;
5) naporomer — kichik qiymatli ortiqcha bosimni o‘lchaydi;
6) tyagomer — kichik qiymatli siyraklanishni o‘lchaydi;
7) tyagonaporomer — kichik qiymatli bosim va siyraklanishlarni o‘lchaydi;
8) differensial manometr — ikki bosim ayirmasini (bosimlar farqini) o‘lchaydi.