Az Book Library Filosof Fikri

geymiş kişilər bilyard oynayır, yaşıl oyun masalarının üstündən tüstü burularaq
yuxarı qalxır, flüoresent lampanın işığında əriyirdi. Babanın qəhvəyi kostyumu və
mənim yaxası büzməli köynəyin üstündən geydiyim idman jaketi nəzərləri cəlb
edirdi. Biz bar piştaxtasının qarşısında, başının üstündəki Michelob reklamının göy

işığında xəstə kimi görünən qocanın yanında yer tutduq. Baba siqaret yandırıb,
bizə pivə sifariş verdi.
– Bu gün həddindən artıq xoşbəxtəm. – Bu sözlər heç kimə və hamıya
ünvanlanmışdı. – Bu gecə mən oğlumla içirəm. Birini də, xahiş edirəm, dostuma
süzün, – deyib, arxada oturan qocanı göstərdi. Qoca iki barmağını papağına aparıb
Babanı salamladı və gülümsədi. Yuxarı dişləri yox idi.
Baba pivəsini üç qurtuma içib başqasını sifariş verdi. Mən öz qarşımdakı
stəkanın dörddəbirini içənə qədər o artıq üçünü boşaltmışdı. Bu arada o, qocaya
viski ikram edib, bilyard oynayan dördlüyə də Budveyzer pivəsi almışdı. Kişilər
onun əlini sıxıb, kürəyindən vururdular. Sonra onun sağlığına içdilər. Kimsə
siqaretini yandırdı. Baba qalstukunu boşaltdı, sonra qocaya bir ovuc iyir-
mibeşsentlik verdi. Musiqi avtomatını göstərib:
– Ona de ki, sevimli mahnılarını çaldırsın, – dedi.
Qoca başını tərpədib, Babaya salüt etdi. Bir azdan kantri üslubunda musiqinin
səsi aləmi götürmüşdü. Babanın qonaqlığının hələ lap əvvəli idi.
Birdən Baba ayağa qalxdı, pivəsini tozlu döşəməyə dağıda-dağıda qaldırıb,
qışqırdı:
– Rusiyanı s...
Barda gülüş qopdu və ətrafdakılar onun dediyini təkrarladılar. Baba yenə
hamıya pivə ismarladı.
Biz çıxıb gedəndə hamı təəssüf edirdi. Kabil, Peşəvər, Heyvord. Baba elə həmin
Babadır düşünüb, gülümsündüm.
Babanın köhnə tünd sarı “Buick Century”sinin sükanı arxasına mən əyləşdim.
Yarı yolda yuxuya gedən Babanın xorultusu aləmi götürmüşdü. Nəfəsi şirin və kəsif
tütün, bir də spirt qoxuyurdu. Mən maşını saxlayanda o dik oturub, xırıltılı səslə
maşını məhəllənin sonuna qədər sürməmi istədi.
– Niyə Baba?
– Dediyimi elə.
Maşını küçənin sonunda saxlatdırdı. Əlini paltonun cibinə salıb, mənə bir dəst
açar verdi.
– Ora bax, – deyib qarşıda duran maşını göstərdi. Bu, uzun və geniş, köhnə
model “Ford” idi. Rəngi tünddü. Ay işığında rəngini dəqiq ayırd etmək mümkün
olmurdu.
– Rəngləmək lazımdır. İşdəki uşaqların birinə tapşıraram, amortizatorlarını da
təzələsin. Amma gedir.
Çaşqın-çaşqın açarı götürdüm. Gözümü ondan ayırıb, maşına baxdım.
– Kollecə gedəndə lazımın olacaq, – dedi.
Əlini sıxdım. Gözlərim yaşla dolmuşdu, yaxşı ki, kölgə üzümüzü gizlədirdi.
– Çox sağ ol, Baba.
Babanın maşınından düşüb, “For”da mindik. “Grand Torino” idi. Rəngi göydür,
dedi Baba. Maşını məhəllənin içində o baş - bu başa sürüb, əyləci, radionu,

istiqamət işıqlarını yoxladım. Binamızın qarşısındakı dayanacaqda saxlayıb,
mühərriki söndürdüm.
– Təşəkkür, Babacan, – dedim.
Daha çox demək istəyirdim, istəyirdim onun qayğısından necə təsirləndiyimi,
mənim üçün indiyə qədər etdiklərini və hələ də davam etməsini necə yüksək qiy-
mətləndirdiyimi söyləyim. Amma bilirdim ki, bu sözlər onu utandıracaq. Əvəzində
təkrarən, sadəcə, “təşəkkür” dedim.
O gülümsəyib, arxaya söykəndi. Başı az qala maşının tavanına dəyirdi. Heç nə
demədik. Sadəcə, qaranlıqda oturub, soyuyan mühərrikin tıqqıltısına, uzaqdan
gələn polis sirenasının səsinə qulaq asdıq. Sonra Baba başını mənə tərəf çevirdi:
– Kaş ki, Həsən də bu gün bizimlə olaydı, – dedi.
Həsənin adı çəkiləndə sanki, iki dəmir əl mənim nəfəs borumu halqaya alıb
sıxmağa başladı. Pəncərəni açıb dəmir əllərin boşalmasını gözlədim.
PAYIZDA KOLLECƏ yazılacağımı Babaya məzun gününün ertəsi söylədim. O,
dünənki sərxoşluğun başağrısından özünün çoxdan sınaqdan keçirdiyi üsulla can
qurtarmağa çalışırdı – soyuq qara çay içib, hil tumları çeynəyirdi.
– İxtisas olaraq, ingiliscəni seçəcəyəm, – dedim. Onun cavabı gəlincə
həyəcandan içim sıxıldı.
– İngiliscə?
– Yaradıcı yazıçılıq.
O düşünməyə başladı. Çaydan bir qurtum aldı.
– Yəni hekayə, eləmi? Hekayə qoşacaqsan.
Mən aşağı, ayaqlarıma baxırdım.
– Hekayə qoşmağa görə pul verirlər?
– Yaxşı yazırsansa, hə, – dedim və əlavə etdim: – Bir də naşirlər səni kəşf
etsələr.
– Kəşf olunma ehtimalı nə qədər böyükdür?
– Hərdən olur, – dedim.
Başını tərpətdi.
– Yaxşı, yaxşı yazmağı öyrənənə və kəşf olunana qədər nə edəcəksən? Necə
pul qazanacaqsan? Evlənsən, xanımını necə saxlayacaqsan?
Mən onun gözlərinə baxmağa hələ də ürək eləmirdim.
– Yəqin ki,... iş tapacam.
– Vah-vah! Belə başa düşürəm, sən bir neçə il oxuyub, diplom alacaqsan,
sonra isə mənim kimi fəhləlik edəcəksən? Bu işi elə indi də, bu başdan da görə
bilərsən. Bir də, bəlkə, bəxtin gətirə, sənin diplomun sənə kömək edə ki, naşirin
səni kəşf eləsin.
Baba dərindən nəfəsini dərib çayından bir qurtum da aldı, sonra isə həkimlik,
hüquq və əsl iş haqqında nəsə deyindi.

Yanaqlarım pörtmüş, özümü günahkar hiss edirdim. Atamın mədə xorası,
qaralmış dırnaqları, ağrıyan biləklərinin hesabına yaşayır, hələ seçmə imtiyazı da
tələb edirdim. Amma qərarlıydım – dediyimin üstündə duracaqdım. Babaya görə
daha qurbanlar vermək istəmirdim. Son dəfə onu razı salmağa çalışdığım üçün ver-
diyim qurban kabusuma çevrilmişdi.
Baba ah çəkib, bu dəfə bir ovuc hil tumunu ağzına boşaltdı.
BƏZƏN “FORD”UMA MİNİB, pəncərələri açıb, saatlarla körfəzin şərqindən
cənubuna, o başından - bu başına, yuxarı, yarımadaya və geriyə maşın sürərdim.
Bizim Fremont rayonunda evləri pambıq çöpləri kimi yan-yana düzülmüş
küçələrdən keçərdim. Burda heç zaman kralla görüşməmiş insanlar pəncərələrinə
dəmir barmaqlıqlar salınmış nimdaş, alçaq damlı birmərtəbəli evlərdə yaşayır,
mənimki kimi köhnə maşınlar asfalt yollara yağ axıdırdı.
Qrafit rəngli dəmir hasarlar həyətləri kənar gözlərdən gizlərdi. Həyətlərin
qarşısındakı baxımsız çəmənlər köhnə oyuncaq, keçəl təkərlər və etiketi cırılmış
pivə şüşələrinin zibilliyinə çevrilmişdi. Ağacların kölgəsindən qaranlıq görünən
parklardan gələn ağac qabığı qoxusunu içimə çəkər, örtülü univermağın yanından
keçəndə burda eyni vaxtda beş Buzkaşı yarışına bəs edəcək yer olduğunu
düşünərdim.
“Torino”mu Los Altos təpələrindəki yuxarı məhəllələrə də sürmüşdüm. Orda
gümüşü şirlərin qoruduğu metalla işlənmiş darvazaların arxasındakı həyətlərdə
kimsəsiz qalan şəkil pəncərəli malikanələrin, mələkli fəvvarələri olan evlərin
qonşuluğunda təmizliyi göz qamaşdıran səkilərin yanından və üzərində köhnə
“Ford Torino”lar sürülməyən yollardan keçirdim. Burdakı evlərin yanında Babanın
Vəzir Əkbər Xan rayonundakı evi xidmətçi daxmasına bənzəyirdi.
Bəzən şənbə səhərləri erkən qalxar, 17-ci şose ilə üzü cənuba doğru gedər,
“Ford”umu Santa Kruz yolundakı dağların arası ilə keçən küləkli yolla üzüyuxarı
sürərdim. Orda köhnə mayakın yanında saxlayıb, günəşin çıxmasını gözlər,
maşında oturub, səhər dumanının dənizdən qalxmasını seyr edərdim.
Əfqanıstanda okeanı ancaq kinoda görmüşdüm. Qaranlıqda Həsənin yanında otu-
randa dəniz havasından duz iyi gəldiyi barədə oxuduqlarımın doğru olub-
olmadığını düşünərdim. Həsənə deyərdim ki, bir gün biz də yosunla örtülmüş
kimsəsiz sahildə gəzəcək, ayaqlarımızı quma batırıb, suyun barmaqlarımızın
ucundan çəkilməsinə baxacağıq. İlk dəfə Sakit okeanı görəndə məni ağlamaq
tutmuşdu. O, uşaqlığımın kino ekranlarındakı okeanlar kimi mavi və sonsuz idi.
Bəzən axşamüstü maşını əyləyib piyada körpüsü ilə üzüyuxarı çıxar, orda
üzümü məhəccərə dayayıb gözümün qarşısında şütüyən maşınların sayrışan işıq-
larına baxardım. Görmə dairəmdəki maşınların qırmızı işıqlarını saymağa
çalışardım. BMW, Saab, Porsche... Bu maşınları Kabildə görə bilməzdik. Orda rus
Volqası, köhnə Opel və İran istehsallı Peykanlardan başqa maşın olmazdı.

Bizim Amerikaya gəldiyimiz gündən iki ilə yaxın vaxt keçmişdi və mən hələ də
bu ölkənin genişliyinə, sonsuzluğuna heyrətimi cilovlaya bilmirdim. Yollar yollara,
şəhərlər şəhərlərə, təpələr dağlara, dağlar təpələrə calanır, onların da arxasında
yenə şəhərlər, yenə insanlar vardı.
Əslində Kabil mənim üçün rus ordusunun Əfqanıstana hücumundan, kəndlərin
yandırılmasından və məktəblərin dağıdılmasından, minaların ölüm toxumu kimi
torpağa səpilməsindən və üstündə daş təpələnmiş uşaq məzarlarının yan-yana
düzülməsindən çox-çox əvvəl kabuslar şəhərinə çevrilmişdi. Dovşandodaq kabuslar
şəhərinə.
Amerika fərqli idi. Amerika keçmişini çoxdan yuyub aparmış çay kimiydi. Mən
bu çayın içinə dala, günahlarımı onun dibinə çökdürə və axınla uzaqlara üzə
bilərdim. Uzaqlara – kabusların, xatirələrin və günahların olmadığı yerə.
Amerikanı qəlbimə buraxmaq üçün elə bu da bəs idi.
NÖVBƏTİ İLİN – 1984-cü ilin yayı – mənim iyirmi bir yaşım olanda Baba
“Byuiki”ni satıb, Kabildə dəqiq elmlərdən dərs deyən əfqan tanışından 500 dollara
1971-ci ilin istehsalı olan, əldən düşmüş bir “Folksvagen” avtobusu aldı. Həmin
axşam fısıldayan avtobus evimizə qalxan küçə ilə parthapart buraxa-buraxa
üzüyuxarı gələndə qonşuların hamısı ona diqqət kəsilmişdi. Baba mühərriki
söndürüb, avtobusu sakitcə bizim maşın yerimizə dirədi. Oturacaqlarımıza qısılıb,
gözümüzdən yaş axana qədər güldük və ən başlıcası, qonşuların daha biz tərəfə
baxmadığına əmin olanadək avtobusda oturduq. Avtobusun paslanmış metal
kəvərəsindəki pəncərə əvəzi qara zibil müşəmbələri, keçəlləşən təkərləri, üzlüyü
cırılmış oturacaqlar çox acınacaqlı görünürdü. Amma qoca müəllim Babanı arxayın
etmişdi ki, mühərrik də, sürət ötürücüsü də salamatdır və bunların heç biri yalan
deyildi.
Şənbə günləri Baba məni günəş çıxmamış oyadar, o geyinənə qədər mən
qəzetlərdə kiçik elanları gözdən keçirərdim. Sonra biz köhnə əşyalarını satan
evlərin yol xəritəsini cızardıq – ilk öncə Fremont, Yunion Siti, Nyu-ark və Heyvord,
sonra San Hose, Milpitas, Sanniveyl və vaxt imkan versə, Kempbelə gedərdik. Baba
termosdan qaynar çayı içə-içə avtobusu sürər, mən yolu göstərərdim. Əşyaların
satışa çıxarıldığı qarajların yanında əyləyər, adamların daha istifadə etmək
istəmədiyi şeyləri alardıq. Köhnə tikiş maşınlarından, təkgöz Barbi kuklalarına,
ağacdan düzəlmiş tennis raketkalarından simsiz gitaralara, köhnə Elektrolux
tozsoranlarına qədər müxtəlif əşyaları seçib götürərdik. Günortaya artıq
Folksvagenin arxası işlənmiş mallarla dolu olardı. Bazar günü səhər isə biz
Beryessadakı San Hose bit bazarına üz tutar, orda bir yer icarələyib, malımızı
balaca bir gəlirlə satardıq: Məsələn, 25 sentə aldığımız qrammofon valının birini bir
dollara, ya da beşini dörd dollara verərdik; əldən düşmüş Zinger tikiş maşınına bir
gün əvvəl 10 dollar verdiyimiz halda, yaxşı sövdələşmədən sonra 25 dollara satmaq
mümkün olurdu.

Həmin yay əfqan ailələri artıq San Hose bit bazarının tam bir hissəsini
tutmuşdular. Köhnə mallar satılan hissənin hər tərəfindən əfqan musiqisi ucalırdı.
Bit bazarında əfqanlar arasında yazılmamış davranış kodeksi də formalaşmışdı:
cərgənin o biri tərəfindəki tanışı salamlamalı, sonra onu kartof bolanisi
13
, ya da
qabuli
14
yeməyə dəvət etməli idin və söhbət başlayırdı. Həmin adamın ölmüş
valideynlərinə görə ona təsəlli vermək, uşaqların ad gününü təbrik etmək və
söhbət Əfqanıstan və ruslardan düşəndə (ki, bu hökmən baş verirdi) başını kədərlə
bulamaq da ənənəvi mərasimin bir parçası idi. Amma danışılmayan bir mövzu
vardı – o da şənbə gününün məşğuliyyəti idi. Çünki bir gün əvvəl sərfəli mal
satışına daha tez çatmaq üçün az qala yolunu kəsdiyin maşının sahibi bu gün bit
bazarında qonşu çıxa bilərdi.
Həmin cərgələrdə çaydan çox işlənən şey, yəqin ki, əfqan qeybəti idi. Bit
bazarı badam külçələri ilə yaşıl çayı içə-içə kimin qızının amerikalı oğlanla qaçdığını,
kimin Kabildəykən Parçami
15
– kommunist olduğunu, kimin yardım talonları ala-
ala sandıqda gizlətdiyi pula ev aldığını öyrəndiyin yer idi. Çay, siyasət və qal-
maqallar bit bazarında əfqanların gündəminin əsas inqrediyentləri idi.
Baba əlini döşündə çarpazlayıb, Kabildən tanıdığı adamları – onların arasında
nəsillər görmüş yun palto və cızılmış motosikl kaskaları satan dərzi və mexaniklərlə
yanaşı keçmiş səfirlər, işsiz qalan cərrahlar və universitet professorları da olurdu –
salamlamaq üçün cərgənin o başına getdiyi vaxtlarda mən piştaxtanın ardına ke-
çərdim.
1984-cü ilin iyulunda bir bazar günü, Baba əşyaları yerləşdirənə qədər mən də
endirimli qəhvə kioskundan iki fincan qəhvə alıb qayıdanda atamın yaşlı, ləyaqətli
görünüşə malik bir kişi ilə söhbət etdiyini gördüm. Fincanları avtobusun
arxasındakı “Reyqanla Buşa səs ver” şüarının yanında bamperin üstünə qoydum.
– Əmir, – deyə, Baba əli ilə məni yanına çağırdı. – Bu, General Sahib, cənab
İqbal Tahiridir. Kabildə o, ordenlərlə təltif olunmuş general idi. Müdafiə
Nazirliyində işləyirdi.
Tahiri. Niyə bu ad mənə bu qədər tanış gəlirdi. General getməyə alışıq olduğu
ziyafətlərdə vacib adamların balaca lətifələrinə nəzakət xətrinə gülən
adamlarsayağı güldü. Onun nazik, gümüşü saçları hamar, gündən qaralmış
alnından arxaya daranmış, sıx qaşları pambıq kimi ağarmışdı. Ondan odekolon ətri
gəlir, əynindəki boz jiletli kostyumu isə ütü görməkdən parıldayırdı. Cib saatının
qızılı zənciri jiletinin cibindən görünürdü. Dərin və mədəni səslə Babaya:
– Lütf edirsiniz, – deyib, mənə çevrildi. – Salam bəççem. Salam, mənim balam.
– Salam, General Sahib, – deyib onun əlini sıxdım. Arıq əlləri ilə əlimi elə
möhkəm sıxdı ki, sanki, dərinin altında metal gizlətmişdi.
– Əli dahi yazıçı olmaq istəyir, – Baba dedi. Nədənsə, onun sözləri mənə
ikibaşlı gəldi. – Kollecin birinci ilini bitirib, özü də bütün imtahanlardan əla qiymət
alıb.
– Kollecin hazırlıq sinfini, – deyə düzəliş verdim.

– Maşallah. – General Tahiri dedi. – Sən bizim də ölkəmizdən yazacaqsan?
Tarixindən, yəqin ki... İqtisadiyyatından, bəlkə?
– Mən bədii ədəbiyyat yazıram, – deyib, Rəhim Xanın mənə bağışladığı dəri
üzlüklü kitabçaya yazdığım ondan artıq hekayəni düşündüm. Düşündüm ki,
görəsən, niyə bu kişinin yanında onlara görə xəcalət hissi keçirirdim.
– Hə, nağılçı olacaqsan, – deyə general şərh etdi. – Hər halda belə çətin
vaxtlarda adamların fikrini dağıtmaq üçün hekayələrə ehtiyacları var.
O, əlini Babanın çiyninə qoyub yenə mənə tərəf çevrildi:
– Hekayələrdən söz düşmüşkən, atanla mən bir yay günü Cəlalabadda kəklik
ovlamışıq. Gözəl vaxtlar idi. Yaxşı xatırlayıramsa, atan ticarət işlərindəki kimi, ovda
da sərrast olduğunu sübut eləmişdi o gün.
Baba çəkməsinin ucu ilə taxta raketkanı brezent örtüyün üstünə itələyib,
“yalnız bəzi növ ticarət işlərində” dedi.
General Tahiri eyni zamanda həm kədərli, həm də nəzakətli bir təbəssümlə
gülümsədi, köksünü ötürdü və dostcasına Babanın kürəyinə yumşaqca vurdu.
– Zendəgi miqzara. Həyat davam edir, – deyib, gözlərini mənə çevirdi. – Biz
əfqanlar şişirtməyi çox sevirik, bəççem və mən bir çox adama axmaqcasına “böyük
insan” deyildiyinin şahidi olmuşam. Amma sənin atan bu sözə layiqliyini sübut
etmiş çox nadir adamlardan biridir.
Onun bu kiçik nitqi məndə əynindəki kostyumun yaratdığı təəssüratı
yaratmışdı: tez-tez istifadə olunan və süni parıltılı.
– Mənə lütf edirsiniz, – dedi Baba.
– Əsla. – deyə, general başını buladı və babama pərəstişini çatdırmaq üçün
əlini sinəsinə sıxdı. – Oğullar və qızlar atalarının keçmişindən xəbərdar olmalıdırlar.
– Bunu deyib, o, üzünü mənə çevirdi. – Atanı qiymətləndirirsən, bəççem? Onun əsl
dəyərini anlayırsan?
– Bəli, General Sahib. Qiymətləndirirəm, – deyə cavab verdim. Onun məni
“mənim balam” deyə çağırması xoşuma gəlmirdi.
– O zaman təbriklər, sən artıq kişiliyin yarı yolundasan, – dedi. Sözlərində nə
zarafat, nə istehza vardı. Bu, sadəcə, xudpəsənd bir kompliment idi.
– Padər can, çayını unutmusan, – gələn gənc qadın səsi idi. İncə belli, kömür
kimi qara, məxməri saçları parıldayan gözəl əlində açıq termos və plastmas fincan
arxamızda dayanmışdı. Mən gözümü yumub açdım, ürəyim tez-tez döyünməyə
başladı. Onun qalın çatma qara qaşları uçan quşların qanadları kimi ortada qovu-
şurdu. İncə donqarlı burnu, bəlkə də, qədim fars şahzadəsi – Şahnamədən
Rüstəmin arvadı, Söhrabın anası Təhminənin burnuna bənzəyirdi. Sıx kirpiklərinin
arasındakı qoz rəngli açıq qəhvəyi gözləri bir anlıq gözlərimlə görüşdü. Bir an
dayandı və uçub getdi.
– Çox sağ ol, əzizim, – general Tahiri fincanı qızının əlindən aldı.
Qız qayıtmaq üçün üzünü çevirəndə çənəsinin sol tərəfində yumşaq dərinin
üstündə oraq şəkilli, qəhvəyi xal göründü. İki cərgə aralıda boz mikroavtobusun

içinə girib, termosu qoydu. Köhnə vallar və kitablar olan yeşiyə baxmaq üçün dizini
qatlayıb oturanda saçları üzünün bir tərəfinə dağıldı.
– Qızım Sürəyyacandı,– general Tahiri dedi. O, mövzunu dəyişməyə can atan
adam kimi köks ötürüb, cib saatına baxdı.
– Vaxtdır, malları yerbəyer eləmək lazımdır.
Baba ilə o, öpüşüb-görüşdülər və general iki əlilə mənim əlimi sıxdı. Gözlərimə
baxa-baxa:
– Yazılarında uğurlar, – dedi. Açıq mavi gözlərindən nə düşündüyünü oxumaq
mümkün deyildi.
Günün qalan hissəsini mən boz maşına baxmamaq üçün mücadilə verdim.
EVƏ QAYIDARKƏN YOLDA söhbət yadıma düşdü. Deyirdim axı, Tahiri adını
əvvəl eşitmişəm.
– Tahirinin qızı haqqında söhbət gəzmirdimi? – deyə, səsimin duyğusuz
səslənməsinə çalışaraq, soruşdum.
– Məni bilirsən, – deyə Baba bit bazarından çıxanların yaratdığı tıxacda addım-
addım irəliləyən avtobusun sükanı arxasından dilləndi. – Söhbət qeybətə
çevriləndə, aradan çıxıram.
– Amma nəsə vardı axı, elə deyil?
Baba mənə təbəssümlə baxıb:
– Niyə soruşursan ki? – dedi.
Çiyinlərimi çəkib, mən də gülümsədim:
– Elə belə, Baba.
– Doğrudan? Elə belə? – deyə təkrar soruşdu, cin oynayan gözlərini mənim
gözlərimdən çəkmirdi. – Xoşuna gəlib?
Mən gözlərimi bərəltdim.
– Baba, yaxşı da...
O gülümsəyib, avtobusu bit bazarından çıxardı. Biz 680-ci şoseyə burulduq. Bir
müddət sükut içində getdik. Sonra Baba sakit, ağır səslə:
– Eşitdiyim budur ki, bir oğlan olub, amma nəsə alınmayıb, – dedi, sanki, mənə
qızın döş xərçəngi olduğunu deyirdi. – Eşitdiyimə görə, yaxşı, ləyaqətli, çalışqan və
xeyirxah qızdır. Amma o vaxtdan bəri generalın qapısını heç bir “xastəqar”, elçi
döyməyib. Bəlkə də, bu, ədalətli deyil. Amma bir neçə günün macərası adamın
bütün həyat yolunu dəyişə bilər, Əmir.
HƏMİN GECƏ YATAĞIMDA Sürəyya Tahirinin oraq şəkilli xalını, incə burnunu,
parıldayan gözlərinin mənim gözlərimlə necə görüşməsini düşündüm. Onun
haqqında düşünəndə ürəyim döyünürdü. Sürəyya Tahiri. Mənim Bazar Şahzadəm.

12 Amtrak – ABŞ-da yerüstü metro sistemi
13 Bolani – kartof unundan göyərti və ədviyyat əlavə edilməklə qızardılıb və
qurudulmuş yayma – kartof təpitməsi
14 Qabuli - əfqan plovu
15 Parçami – Əfqanıstan Xalq Demokrat Partiyasının Parçam (bayraq)
fraksiyasının tərəfdarları. Xəlqi fraksiyasından fərqli olaraq Parçam ölkəni Sovet
İttifaqından daha asılı vəziyyətdə görmək istəyirdi. 1979-cu ildə SSRİ-nin köməyi ilə
hakimiyyətə gəlib.
ON İKİ
Əfqanıstanda qışın ilk ayı – Cədinin ilk və ilin ən uzun gecəsinə “yəlda”
deyirlər. Ənənəyə uyğun olaraq Həsənlə mən gecənin yarısına kimi oyaq qalar,
ayaqlarımızı kürsünün altında qızdırar, Əli isə sobaya alma qabıqları atıb, uzun
gecəni qısa etmək üçün bizə sultanlar və oğrular haqqında qədim nağıllar
danışardı. Elə Əlidən eşitdiyim “yəlda” əfsanələrinə görə, bu gecələrdə pərvanələr
dəli olub, özlərini şam atəşində yandırar, canavarlar dağlara çıxıb, günəş işığı
axtarardılar. Əli and içirdi ki, adam “yəlda” gecəsində qarpız yesə, qarşıdan gələn
yay su istəməyəcəkdi.
Böyüyəndə şeir kitablarında yeldə gecələri haqqında başqa şeylər
oxumuşdum. “Yəlda” sevgililərin oyaq qalıb sonsuz qaranlıqda səhərin açılmasını
və dan yerindən qalxan günəşin onların sevgililərini gətirməsini gözləyərək əziyyət
çəkdiyi gecəydi. Sürəyya Tahirini görəndən sonra hər gecəm “yəlda”ya dönmüşdü.
Bazar gününün səhərini Sürəyya Tahirinin alagözlü siması ilə gözümü açmışdım.
Babanın avtobusunda mən onun qara asfalt üzərində ağ dabanlarını, ayaqyalın
yerdə oturmuş vəziyyətdə saralmış ensiklopediya qutularını saf-çürük etməsini
görəcəyim, nazik qollarında gümüş bilərziklərin cingiltisini eşidəcəyim ana qədər
kilometrləri saydım. Onun kürəyinə tökülən və velvet pərdə kimi aşağı sallanan

saçlarının yerə düşən kölgəsi haqqında düşünürdüm. Sürəyya. Bazar Şahzadəsi.
Mənim yəlda gecələrimin səhər günəşi.
Cərgənin o başına, Tahirilərin piştaxtasına tərəf keçmək üçün bəhanələr
tapırdım – Baba da onları istehzalı təbəssümlə qəbul edirdi. Hər zamankı kimi
ütülənməkdən parıldayan boz kostyumunu geymiş generalı əlimlə salamlar, o da
cavab verərdi. Bəzən o özü üçün qoyduğu müdir kreslosundan qalxar və onunla
mənim yazılarım, müharibə, günün alveri haqqında bir az söhbətləşərdik. Gözlərim
hardasa kitab oxuyan Sürəyyanı axtarardı. Sonra generalla sağollaşar və mən öz
yerimizə qayıdanda geri baxmamağa çalışardım.
Bəzən o tək olardı. General hardasa başqa cərgədə söhbət etməyə getdiyi
vaxtlar mən Sürəyyagilin sırasından, sanki, onu tanımırmış kimi keçərdim. Halbuki,
bir kəlmə kəsmək üçün ölümə də gedərdim. Bəzən Sürəyya rənglənmiş qırmızı
saçları olan ağ bənizli, iri cüssəli, ortayaşlı bir qadınla birgə olardı. Özümə söz
vermişdim ki, məktəb yenidən açılana qədər onunla söhbət edəcəyəm, amma
məktəb açıldı, yarpaqlar saraldı, töküldü, qış yağmurları yağdı və Babanın oynaq
ağrılarını oyatdı, tumurcuqlar çiçək açdı, mən isə hələ də onun gözlərinə baxmağa
belə ürək eləyə bilmirdim.
1985-ci ilin baharı mayın sonunda başa çatdı. Əsas fənlərin hamısından əla
qiymət almışdım. Hərçənd ki, mühazirələrdə Sürəyyanın burnunun incə donqarı
haqda düşündüyümü nəzərə alsaq, bunu möcüzə saymaq olardı.
Amma mənim gizli sevdam həmin yay açıldı. Bazar günlərinin birində bit
bazarında Baba ilə mallarımızın yanında oturub qəzetlə sərinlənməyə çalışırdıq.
Günəşin yandıran istisinə baxmayaraq, alver pis getmirdi – günorta birin yarısı idi,
biz isə artıq 160 dollar qazanmışdıq. Ayağa qalxdım, gərnəşdim və Babaya kola
almağı təklif etdim. O dedi ki, pis olmaz. Mən yenicə kola satılan piştaxtaya tərəf
yönəlmişdim ki, o:
– Ehtiyatlı ol, Əmir, – dedi.
– Nədən, Baba?
– Mən axmaq deyiləm, odur ki, məni axmaq yerinə qoyma.
– Nə dediyini anlamıram.
– Yadında saxla, bu kişi iliyinə qədər puştudur. Onun nəngi namusu var. Nəng.
Namus – qeyrət, namus puştu kişinin mayasıdır. Arvadının, ya qızının namusunu
qorumaq onun üçün ölüm-dirim məsələsidir.