Az rbaycan m LL elml r akadem yasi

11-ci b nd  üy un olaraq,    AMEA-n n  nsan Hüquqlar  
nstitutunun 
kda lar  h.e.f.d. Ayt n Mustafa- yeva, t.e.d., prof. 
Vüqar M mm dov, b.e.f.d.  sm t  hm dov v  f-r.e.d., prof., 
Röv n X lilov t
find n “Genetik modifikasiya olunmu  qida 
hsullar ”  adl   d rs  v saiti    haz rlanm
r.  D rs  v saitin   qrif  
verilmi dir v  n r edilmi dir (184 s h.). H min d rs v saiti 
genetik modifikasiya edilmi  orqanizml r v  onlar n m hsullar  
haqq nda yaz lm  ilk kitabd r. D rs v saiti biologiya, tibb, k nd 
rrüfat , ekologiya v  bioetexnologiya sah sind  ixtisasla an 
r v  bu sah  il  maraqlananlar üçün n
rd  tutulmu dur. 
1.2. 2013-cü ilin elmi-t dqiqat i ri planlar
n yerin  
yetirilm si haqq nda ümumi m lumat v  al nm  mühüm 
tic
r.  AMEA-n n R yas t Hey ti t
find n t sdiql nmi  
nsan Hüquqlar  Elmi-T dqiqat  nstitutunun 2013-cü ilin f aliyy t 

 
25 
plan ndan, 2011-2016-c  ill r üçün t sdiql nmi  mövzu plan ndan, 
2009-2015-ci ill r  rzind  Az rbaycan Respublikas nda Elmin 
nki af na  dair  Dövl t  Strategiyas ndan  v   Az rbaycan 
Respublikas  Prezidentinin f rman v  s
ncamlar ndan ir li g
n 
zif
 uy un olaraq, AMEA  nsan Hüquqlar
nstitutunda 
elmi-t dqiqat i rini müasir  t
bl r s viyy sind  qurmaq, insan 
hüquqlar  v
sas azadl qlar n t minat  il  ba  m
ri daha 
geni  diapazonda ara
rmaq, Az rbaycan Respublikas n bu 
sah
  Avropaya  inteqrasiyas n  perspektivl rini 
mü yy nl dirm k,  müvafiq  milli  qanunvericilik  aktlar n 
beyn lxalq  hüquq  normalar na  unifikasiyas   prosesini 
sür tl ndirm k, ölk  v
nda lar  aras nda Az rbaycan elminin 
bli i, hüquqi maarifçilik i ini gücl ndirm k m qs dil  f aliyy t 
istiqam tl rin   yenid n  bax lm   v   a
dak   qaydada 
mü yy nl dirmi dir:  
1.  Az rbaycan  c miyy tind   demokratik  prosesl rin 
inki af  konteksind   insan hüquq v
sas azadl qlar ;  
2. Beyn lxalq terrorizm v  onun t rkib hiss si olan erm ni 
terrorizmi insan hüquq v  azadl qlar na t hdid kimi;  
3.  Münaqi
r zaman   mülki  halinin hüquqlar n 
müdafi si m
ri;  
4. Bioetika üzr  probleml rin insan hüquqlar  aspektind  
öyr nilm si;  
5.  nsan hüquqlar na dair beyn lxalq s
dl rin, qabaqc l 
crüb nin  Az rbaycan  Respublikas   qanunvericiliyin  
unifikasiyas ;  
6. Müasir c miyy td  insan hüquqlar na v  demokratik 
inki afa t hdidl r;  
7. V
nda  v  siyasi hüquqlar, v
nda  c miyy tinin 
gücl ndirilm si  v
dal tli  m hk
  sisteminin 
möhk ml ndirilm si. Sosial-iqtisadi hüquqlar;  
8. Qloballa ma prosesind  tolerantl q prinsipl ri v  milli-
vi d
rl rin qorunmas  probleml ri. 

 
26 
AMEA  nsan Hüquqlar nstitutunun hal-haz rda 8  öb si 
aliyy t göst rir: 
Milli t hlük sizlik v  erm ni ara
rmalar ;  
Mülki v  siyasi hüquqlar; 
Sosial v  iqtisadi hüquqlar; 
Bioetika v  tibbi hüquq; 
Din v  ictimai t hlük sizlik; 
Milli qanunvericilik v  beyn lxalq hüquq; 
Beyn lxalq  laq
r; 
kilati f aliyy t v  n riyyat.  
Hesabat dövründ
nsan Hüquqlar
nstitutunun bütün 
öb
ri AMEA-n n v  institutun keçirdiyi beyn lxalq v  
respublika 
miyy tli  t dbirl rd ,  simpoziumlarda  v  
seminarlarda f al i tirak etmi r. Hesabatda  öb
rin ayr -
ayr qda elmi f aliyy tini  ks etdir n m lumatlara yer verilmi dir. 
nsan Hüquqlar nstitutunda müt madi olaraq «Dirç li -XXI  sr» 
jurnal  n r olunur.  
 
Mühüm n tic
r 
 
nstitutda  son 1  il  rzind   prioritet,  Az rbaycan 
Respublikas n Prezidenti c nab  lham  liyevin imzalad  
“2008-2015-ci ill rd  Az rbaycan Respublikas nda  halinin  rzaq 
hsullar  il  etibarl  t minat na dair Dövl t Proqram ”  v  2001-
ci ild  t sdiq edilmi  “Az rbaycan Respublikas n  rzaq 
hlük sizliyi Dövl t Proqram ”n n  icras  üzr  apar lan i r olub. 
nstitut t
find n Az rbaycanda genetik modifikasiya olunmu   
hsullar n   idxal  v  yay lmas n hüquqi t nziml nm si 
sistematik yana ma  üsulu il  t dqiq edilmi dir. Bu sah
 
mövcud  dünya t crüb si öyr nilmi , Avropa v  MDB ölk
rinin  
qanunvericiliyi müqayis li  kild   t dqiq edilmi  v  genetik 
modifikasiya olunmu  m hsullar n t nziml nm sin  dair spesifik 
qanunlar ara
lm
r. Az rbaycan Respublikas n   iqisadi 
inki af strategiyas ,  rzaq t hlük sizliyi v
halinin sa laml q 

 
27 
hüququ  nöqteyi-n
rd n  Az rbaycan  qanunlar nda  t sbit 
olunmaq üçün t klifl r haz rlanm
r.  Elmi  sasland lm  bu 
klifl r  Milli qanunvericilikd  n
 al naraq  Az rbaycan 
Respublikas n 8 qanununda öz  ksini tapm
r. 
mçinin bu sah
 görül n i r aras nda institutun il 
rzind
n mühüm n tic si kimi  nsan Hüquqlar
nstitutunun 
kda lar  h.e.f.d. Ayt n Mustafayeva, t.e.d., prof., Vüqar 
mm dov, b.e.f.d.  sm t  hm dov v  f-r.e.d., prof., Röv n 
lilov “Genetik modifikasiya olunmu  qida m hsullar ” adl  
rs v saiti yazm  v  n r edilmi dir (184 s h.). H min d rs 
saiti genetik modifikasiya edilmi  orqanizml r v  onlar n 
hsullar  haqq nda yaz lm  ilk kitabd r. Bu d rs v saitind  gen 
müh ndisliyi n tic sind   genomu  d yi dirilmi   orqanizml r, 
onlar n m hsullar , yay lmas  v  hüquqi t nziml nm si haqq nda 
geni  m lumat verilmi dir. D rs v saiti biologiya, tibb, k nd 
rrüfat , ekologiya v  bioetexnologiya sah sind  ixtisasla an 
r v  bu sah  il  maraqlananlar üçün n
rd  tutulmu dur.  
 
 
 
 
 
kil 1. “Genetik modifikasi- 
ya olunmu  qida m hsullar ” adl  
rs v saiti 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
28 
Dig r mühüm n tic    nsan Hüquqlar nstitutu t
find n 
“Öd ni siz hüquqi yard m haqq nda”  qanun  layih sinin 
sasland lmas na  dair  konsepsiya  s
di  haz rlanm
r. 
Keyfiyy tli hüquqi yard mdan yararlanmaq hüququnu ayr ca 
hüquq kimi t
vvür etm k düzgün olmazd . Konstitusiyam n 
61-ci madd sin
sas n, h r k sin yüks k keyfiyy tli hüquqi 
yard m almaq hüququ vard r v  qanunla n
rd  tutulmu  hallarda 
hüquqi yard m öd ni siz, dövl t hesab na göst rilir. Habel  h r bir 
xsin s lahiyy tli dövl t orqanlar  t
find n tutuldu u, h bs  
al nd ,  cinay t  tör dilm sind   ittiham  olundu u  andan 
müdafi çinin köm yind n istifad  etm k hüququ vard r.  slind  
ölk mizin unitar  razi qurulu una malik olmas  hüquqi yard m 
sistemin ölk  üzr  t tbiqind  o q
r d  böyük ç tinlikl rl  
üzl ilm
yin  z min yarad r. H mçinin  haliy  bel  yard
n 
göst rilm si insan v  v
nda lar n konstitusion hüquqlar n 
yata keçirilm si üzr  ümumdövl t t minat n mühüm bir 
hiss sini t kil edir. Bu bax mdan dövl t t
find n t min edil n 
  maliyy
diril n  hüquqi  yard m  xidm tinin  salar  
konstitusiya qanunu s viyy sind  t sbit oluna bil r. 
Bel likl , öd ni siz hüquqi yard m al nmas  hüququnu 
nziml
n bu qanun layih si bu sisteminin inki af  v  onun 
formala
lmas n ümumi prinsipl ri insanlar n konstitusion 
hüquqlar  il  ba  oldu undan konstitusion-hüquqi mahiyy t k sb 
edir. M hz h r bir konstitusiya qanunun  sas nda qeyd olunan 
qamlar durur. Bu qanun layih si öz növb sind  keyfiyy tli 
hüquqi yard ma ç
, insan hüquq v  azadl qar n h yata 
keçirirlm sini, habel
dal t mühakimsin  ç
 imkanlar
 
nziml yir.  
2013-cü ilin elmi-t dqiqat i ri planlar n yerin  
yetirilm si haqq nda Hesabat dövründ  institutda 1 istiqam t, 6 
problem, 19 mövzu, 20 i , 30 m rh
 üzr  ara
rmalar davam 
etdirilmi dir.  
Problem 1. Terrorizm insan hüquqlar  m kan na, o 
cüml
n beyn lxalq v  regional  t hlük sizliy   t hdid kimi 

 
29 
Hesabat dövründ  “Beyn lxalq  erm ni  terror 
sinin  formala mas nda  ideoloji  m nb
r”   (1.1.1)  
mövzusuna  (icra müdd ti 2011-2013) dair elmi t dqiqatlar, o 
cüml
n “Erm ni terrorizmi v  onun  sas m rh
ri” adl  i  
üzr  ara
rmalar apar r, h min ara
rmalar “Erm nistan  v  
Az rbaycan haqq nda h qiq ti gizl tm k üçün orta  sr 
lyazmalar
n  erm nil r  t
find n  saxtala
lmas ”, 
“Az rbaycanda v
rqi Anadoluda erm nil r t
fd n 
apar lan soyq m reall qlar :  nsan hüquqlar  kontekstind ” 
  “Da q Qaraba  münaq si beyn lxalq t hlük sizliy  
ba ca t hdid kimi” 
rh
rin  daxil edilmi dir. Haz rda bu 
rh
r üzr  planla
lm  t dqiqatlar apar r. 
Bu gün terrorçuluq b
riyy tin dinc  raitd  ya amas  
hlük
 m ruz qoymaqla yana , insan azadl qlar  v  hüquqlar  
sistemin , bütövlükd  sivilizasiyaya qar
n ciddi v  qlobal 
hdiddir.  
lum oldu u kimi, terrorizm müasir dövrd  ümumb
ri 
  çevrilib.  Heç  bir  meyar  yaln z  bir  ölk
  aid 
deyildir.  ksin , dünyan n bütün dövl tl rini, hökum tl rini v  
xalqlar  h
 al r.  Bununla ba  dünyan n heç bir dövl ti 
kba na onun qar
 ala bilm z.  M hz buna gör  d  regional 
 beyn lxalq 
kda q son d
 ön mlidir.  Bu faktla 
laq dar olaraq Az rbaycan h m öz daxili qanunvericiliyind  
apar lan islahatlarla v  h m d  beyn lxalq standartl  qanunlara 
uy un olan layih
ri il  terrorizm  qar  mübariz
miyy tli 
rol oynay r.   lk add m kimi, Az rbaycan Respublikas  terrorizm  
qar  bir s ra beyn lxalq konvensiyalara qo ulmu dur.  1999-cu il 
iyunun  18-d   Az rbaycan  Respublikas n  Milli  M clisi 
“Terrorçulu a qar  mübariz  haqq nda” Qanun q bul etdi.  Bu 
qanunla terrorizm  qar  mübariz  aparma n hüquqi  sas 
qoyuldu. 
Az rbaycan  Respublikas   beyn lxalq  v   Avropa 
konvensiyalar na qo ulsa da, öz  razisind  ön mli t dbirl r h yata 
keçirs  d , terrorizmin qar
n al nmas nda mühüm probleml r 
  ç tinlikl rl   d   üzl ir.  Az rbaycan  Respublikas n 

 
30 
terrorizmin  qar
  almaq  siyas tind
n  aktual  v   real  
probleml rd n biri Az rbaycan n i al olunmu
razil rind  
Erm nistan n qanunsuz f aliyy tidir. Bel  f aliyy t, xüsusil  
Erm nistan  t
find n  alovland lm   separatç q,  narkotik 
madd
rin dövriyy sind n  ld  edilmi  g lirl r v  insan alveri 
inki Az rbaycan Respublikas  üçün h yati t hlük  yarad r, 
mçinin  beyn lxalq  terrorizml   ümumi  mübariz ni  d  
tinl dirir.  Terrorizm  leyhin   mübariz
  Az rbaycan n 
k apar  rolunun imkanlar  kifay t  q
r çoxdur. 
Az rbaycan  Respublikas n  f al 
kda
,  r hb rliyi, 
tövsiy
ri,  habel  konstruktiv t nqidi d  t
b olunur. 
dqiqatlar
n n tic
ri kimi qeyd olunmu dur ki,  beyn lxalq 
terrorizm  leyin  mübariz ni aparmaq üçün çox ax li strategiya 
yaratmaq  z ruridir.  Bununla  ba   h rbi  sah
  çoxt
fli 
kda q daha mük mm l olmal , h rbi gücün t tbiqi daha 
hdud olmal , agentura k fiyyat  sah si t kmill dirilm li, 
diplomatiyan n rolu artmal  v  diplomatik kadrlar xarici dill r v  
niyy tl r  sah sind   ixtisasla mal r  ki,  beyn lxalq 
terrorizm  qar  mübariz  daha s
li v  u urlu olsun.  
Apar lan t dqiqatlarda “erm niliyin” milli m nsubiyy td n 
nar mahiyy ti bir daha mü yy nl dirilmi , XVIII  srd n 
etibar n din p rd si alt nda t
rküzl
n etnokorporasiya 
klind  formala an ideologiyan n  saslar  mifologeml r – 
sonradan m qs dli  kild  haz rlanm  saxta mif v  r vay tl r 
kil etmi dir. Bu bax mdan, “q dim erm ni dövl tçiliyi”, 
“erm ni sivilizasiyas ”, “Böyük Erm nistan”, “armenoid irqi”, 
“erm ni soyq
” v  bu kimi elmi  saslara, tarixi gerç klikl
 
söyk nm
n mifl r yarad lm , beyn lxalq al md  dövriyy
 
burax lm
r. 
mçinin bizim t dqiqatlar n tic sind  y hudi mill tin  
qar  tör dil n v
ilikl ri  ks etdir n materiallar erm nil r 
find n internet saytlar nda yerl diril
k özününkül dirilmi  
 erm nil
 qar  tör dil n soyq
 kimi q
 verilmi dir. 
Bununla ba  s
dl r toplanm
r. 

 
31 
dqiqatlar
n n tic
ri kimi qeyd olunmu dur ki, 
ni irsimiz , ekologiyaya vurulan ziyanlar,  sirl rl  ba  
dl r  toplusu  haz rlanmal   v   yay lmal r.  Erm ni 
ilikl rini  ks etdir n kitab, jurnal v  s. materiallar dünya 
dill rin   t rcüm   edilm lidir  v   beyn lxalq  t kilatlara 
çatd lmal r.  
mçinin bu movzu il  ba  “Beyn lxalq erm ni terror  
sinin formala mas nda ideoloji m nb
r” mövzusu üzr  
2013-cü  ilin  vv lind n  “Soyq
  v   terror  erm ni 
ideologiyas
n  sas amill ri  kimi”  mövzusunda  beyn lxalq 
konfransa ça
 elan edilmi  v   2013-cü il aprelin 4-d  AMEA 
nsan Hüquqlar nstitutunda  konfrans ba  tutmu dur.  nstitutun 
yarad lmas n 15 illiyin  h sr olunan beyn lxalq konfrans n 
qs di  müasir  dünyada  insan  hüquqlar n  qorunmas  
kontekstind   soyq
  reall qlar n  hüquqi  v   siyasi 
aspektl rinin beyn lxalq, regional v  milli hüquqi s
dl rd  
rl ndirilm si idi. 
 
 
 
 
 
kil  2.  “Soyq
  v   terror 
erm ni  ideologiyas n  sas  amill ri 
kimi” mövzusunda beyn lxalq konfran- 
n d
tnam si 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
32 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
kil 3. “Soyq
 v  terror erm ni ideologiyas n  sas 
amill ri kimi” mövzusunda beyn lxalq konfrans 
 
dbiri açan  nsan Hüquqlar nstitutunun direktoru, Milli 
clisin deputat  Ayt n Mustafayeva konfrans i tirakç lar  
salamlayaraq qeyd etmi dir ki,  t dqiqatlara  sas n, beyn lxalq 
terrorizmin ayr lmaz hiss si olan erm ni terrorizmi yüz ild n 
çoxdur ki, mövcuddur.  Bel  ki, 1885-ci ild  Osmanl  
mperiyas n  razisind  terror  v  g rginlik  strategiyas n 
köm yi il  türk dövl tinin süqutuna nail olmaq m qs di da yan 
“Armenakan” partiyas  yarad lm
. Az rbaycan XIX  srd
ran 
 Türkiy
n Qafqaza köçürül n, XX  srin  vv ll rind  is
li 
Az rbaycan torpaqlar nda yarad lan v  terroru dövl t siyas ti 
viyy sin  qald ran Erm nistanla qon u olmaq m cburiyy tind  
qalm
r. Bu “qon uluq” müt madi olaraq soyq m, terror, 
kütl vi q tll rl  mü ayi t olunmu dur. Ham ya m lumdur ki, 
“Qnçaq” v  “Da naksütyun” partiyalar n silahl  d st
ri I 
Dünya müharib sind n sonra Az rbaycan v
rqi Anadolu 
razil rind
r v  k ndl ri yand rm  v  qar t etm , insanlar  
kütl vi  kild  m hv etmi r. A.Mustafayevan n sözl rin  gör , 
özünü dünyaya m zlum v
zil n mill t kimi göst rm
 çal an, 
sl xisl ti is  terrordan ba qa bir  ey olmayan erm ni fa izminin 

 
33 
iç v  gerç k simas  tam obyektivliyi il  açmaq üçün  nsan 
Hüquqlar nstitutu indiy  q
r bir neç  ara
rma apar b n r 
rc etdirmi , müxt lif erm ni terror t kilatlar n tör tdikl ri 
çoxsayl  terror cinay tl rini faktoloji materiallarla bütün dünyaya 
qdim etmi dir. O, institut t
find n bu istiqam td  t dqiqatlar n 
bundan sonra da f al  kild  davam etdiril
yini, erm ni 
terrorizmi  v  onun ayr -ayr  xalqlara qar  tör tdiyi soyq mlarla 
ba   yeni  faktlar  üz   ç xaracaqlar na  min oldu unu 
vur ulam
r. 
 
 
 
kil  4.  “Soyq
  v  
terror  erm ni  ideolo- 
giyas n  sas  amill ri 
kimi” mövzusunda bey- 
lxalq konfrans 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Konfransda  Türkiy nin  bir  s ra  universitet  v  
rk zl rinin nümay nd
ri  mövzu il  ba  m ruz  il  ç
 
etmi r. Onlardan “Ermeni ara rmalar ” jurnal n redaktoru 
Avrasiya  nc
ri M rk zinin (AV M) direktoru s fir Öm r 
Engin Lütem “Erm ni v  q rb tarix ünasl nda erm ni 

 
34 
ilikl ri il  ba  f aliyy tsizlik v  onlar n kiçildilm si”,  s fir 
Alev K ç “Birinci Dünya müharib si dövründ  erm nil rin 
köçürülm si  siyasi  bo luqdan ba   verm mi dir”,  Atatürk 
Universitetinin professoru, tarix elml ri doktoru Tolga Ba ak 
“Böyük Britaniyan n Qafqaz siyas ti v  erm ni m
si (1917-
1918)” m ruz
ri il  ç
 etmi r v  c
lar  maraqla 
qar lanm
r. H mçinin konfransda Az rbaycan Respublikas n 
Prezidenti yan nda Strateji Ara
rmalar M rk zinin direktoru 
rhad M mm dovun “Terrorizm ideologiyas   Erm nistanda 
daxili v  xarici siyasi mübariz nin 
vi formas  kimi” 
mövzusunda, AMEA-n n  nsan Hüquqlar nstitutunun ba  elmi 
çisi,  tarix elml ri doktoru,  professor  Anar  sg nd rov 
“Da naksütyun  partiyas n  proqram nda  türk-müs lman 
si”  mövzusunda,  insititutunun 
kda   Esmira 
Orucovan n  “Erm nistan–Az rbaycan,  Da q  Qaraba  
münaqi si zaman  humanitar f lak tin  n d
tli faktoru:  sir, 
girov, itkin problemi” mövzusunda v  dig rl rinin mövzu il  ba  
ruz
ri dinl nilmi dir. 
                     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
kil 5. “Soyq
 v  terror erm ni ideologiyas n  sas 
amill ri kimi” mövzusunda beyn lxalq konfransda Alev K
n 
tbuata müsahib si   

 
35 
kil 6. “Soyq
 
  terror erm ni  ideolo- 
giyas n  sas  amill ri 
kimi” mövzusunda beyn l- 
xalq  konfrans  konfransda 
AV M m rk zinin direktoru 
Öm r  Engin  Lütem 
tbuata müsahib si     
Plenar sessiyada  nstitutun ba  elmi i çisi, tarix elml ri 
doktoru, professor Anar  sg nd rov “Da naksütyun partiyas n 
proqram nda türk-müs lman m
si” mövzusunda ç
 ed
k, 
erm nil rin  “d nizd n-d niz   böyük  Erm nistan”  ideyas n 
yata  keçirilm si  istiqam tind   tör tdikl ri  v
ilikl ri 
xat rlatm
r. Bu ideyan  gerç kl dirm k üçün  sas mane  
türkl r v  az rbaycanl lar hesab edilirdi. Anar  sg nd rov qeyd 
etmi dir ki, 
srin sonlar nda yarad lan Da naksütyun 
partiyas  haz rk  dövrd  d  türk-müs lman  halisin  qar  h yata 
keçiril n soyq
  siyas tind n  imtina etm mi ,  ksin   bu 
siyas t dünyan n böyük dövl tl rinin gözü qar
nda daha 
amans zl qla davam etm kd dir. 
 
kil  7.  “Soy- 
 v  terror erm ni 
ideologiyas n  sas 
amill ri kimi” mövzu- 
sunda beyn lxalq kon- 
frans   
 
 
 
 

 
36 
Konfransda müzakir
r zaman  soyq
n v  terrorun 
erm ni ideologiyas n  sas amill rind n olmas
traf nda geni  
fikir mübadil si apar lm , müvafiq ideoloji i
rin görülm sinin 
ruriliyi qeyd edilmi , “erm nilik”l  s
li mübariz
 birg  
aliyy tin m qs
uy unlu u vur ulanm , t klif v  mülahiz
r 
bildirilmi dir.  T dbird   Az rbaycan  Respublikas   Prezident 
Administrasiyas n m sul i çil ri, Milli M clisin deputatlar , 
nazirlik v  komit
rin nümay nd
ri, beyn lxalq t kilatlar n 
msilçil ri,  aliml r  v   kütl vi  informasiya  vasit
rinin 
nümay nd
ri i tirak etmi r. Konfrans n n tic si kimi, AMEA-
n  nsan Hüquqlar
nstitutu “Soyq
 v  terror erm ni 
ideologiyas n  sas amill ri kimi” tezisl r toplusu haz rlam  v   
rc etmi dir. N rd  beyn lxalq terrorizmin ayr lmaz hiss sini 
kil ed n v  yüz ild n art q müdd td  mövcud olan erm ni 
terrorizmi v  erm nil r t
find n tör dil n soyq mlarla ba  
elmi ara
rmalar n tezisl ri t qdim edilib. 
kil  8-9.  “Soyq
 v  terror erm ni ideologiyas n 
sas amill ri kimi” mövzusunda beyn lxalq konfrans   
Topluya Tahir  Allahyarovan n “Qloballa ma dövründ  
antiterror mübariz nin t kilinin ideoloji probleml ri”, Mirvari 
Eminovan n “Avropa dövl tl ri v  erm ni terroru”, Zaur  liyevin 
“Genosid  cinay tinin  beyn lxalq  hüquqi  saslar ”,  Nigar 
aki iyevan n  “
  
 
”, Musa M rcanl n “
 

 
37 
: 
”, Xatir  X lilovan n “Khojaly genocide and 
its legal consequences”, N rgiz V liyevan n “Armenian terrorism: 
apermanent threat to Azerbaijan” v  s. tezisl r daxil edilmi dir. 
Oxucular Türkiy nin bir s ra universitet v  m rk zl rinin 
nümay nd
rinin mövzu il  ba  m ruz
rinin tezisl ri il  d  
tan  ola bil rl r. Onlardan “Ermeni ara rmalar ” jurnal n 
redaktoru s fir Öm r Engin Lütemin “Omission and down playing 
of  armenian  atrocities    in  armenian  and   western  countries  
historiography ”,  Avrasiya  nc
ri M rk zinin direktoru 
fir  Alev  K
n  “The  relocation  of  armenians  during  the  first  
world war did not take place in a political vacuum”, Atatürk 
Universitetinin professoru, tarix elml ri doktoru Tolga Ba ak n 
“British policy in Caucasus and armenian question (1917-1918)” 
 ba qalar n göst rm k olar.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
kil 10. “Soyq
 v  terror erm ni ideologiyas n  sas 
amill ri kimi” mövzusunda beyn lxalq konfrans n tezisl r toplusu 

 
38 
 
Mövzu üzr
nsan Hüquqlar    nstitutunun   Milli 
hlük sizlik v  erm ni ara
rmalar
öb sinin müdiri h.e.d., 
dosent  fs r Sad qov Bak  Dövl t Universitetinin  Hüquq 
fakült sind  Xocal  soyq
n an m m rasimi il
laq dar 
keçiril n “Xocal  soyq
 beyn lxalq müst vid ” adl  t dbird  
tirak edib. O, bildirib ki, Xocal  soyq
na BMT Beyn lxalq 
hk
si  ç rçiv sind   hüquqi qiym t  verilm sin   nail 
olmal q.  O,  BMT  Beyn lxalq  M hk
sinin  beyn lxalq 
hüququn ist nil n m
sin  hüquqi qiym t verm k s lahiyy tin  
malik oldu unu da vur ulay b. Konfransda ç
 ed n hüquq ünas 
aliml r 1992-ci il fevral n 26-da erm nil rin Az rbaycan n Xocal  
rind  tör tdiyi 
 gör  Erm nistan n beyn lxalq-hüquqi 
suliyy t da
 vur ulay blar.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
kil 11. Bak   Dövl t Universitetinin Hüquq fakut sind  
Xocal  soyq
n an m m rasimi il
laq dar  t dbir 
 
30 mart 2013-cü il tarixd   Az rbaycan Universiteti v  
"G ncl rin Elmi  Ara
rmalar na  D st k"  ctimai Birliyi 
find n ümummilli lider Heyd r  liyevin 90 illik yubileyin  
sr edilmi  "Az rbaycanl lar n soyq
 arxiv s
dl rind " 

 
39 
mövzusunda I Beyn lxalq elmi konfransda
 
institutun ba  elmi 
çisi Anar  sg nd rov "Erm ni-da nak  h rbi birl
ri 
find n türk-müs lman  halisin  qar  tör dil n soyq mlar" 
mövzusunda m ruz  il  ç
 etmi dir.  
nstitutun ba  elmi i çisi Esmira Orucova 23 fevral 2013-
cü ild  Az rbaycan Respublikas  Daxili 
r Nazirliyinin Polis 
Akademiyas nda Xocal  faci sinin anma günü il  ba  t dbird  
 edib. O,  25 fevral 2013-cü ild  Xocal  faci sinin anma günü 
il  ba  t dbir keçirib, faci  zaman
sir-girov götürülmü , 
sonradan azad edilmi  v  eyni zamanda  sir-itkinl rin ail  üzvl ri 
olan 60 n
r azt minatl  Xocal  sakinl rin
rzaq yard
 edilib.  
.    
  kil 12-13. 23 fevral, Polis Akademiyasi, Xocal  faci si il  ba  
dbir 
 
E. Orucova 28 mart 2013-cü ild  Bin
di rayon  cra 
Hakimiyy tinin t kil etdiyi 31 mart az rbaycanl lar n soyq
 
il  ba  t dbird  i tirak edib. 31 mart 2013-cü ild  Az rbaycan 
Respublikas  Daxili 
r Nazirliyinin Polis Akademiyas nda 31 
mart az rbaycanl lar n soyq
 il  ba  t dbird  i tirak v  ç
 
edib. O, 02 aprel  2013-cü il tarixind  K lb
rin erm nil r 
find n i al  il  ba  Birl mi  Mill tl r T kilat na, Avropa 
uras na, Avropada T hlük sizlik v
kda q T kilat na, 
AT T-in Minsk qrupunun h ms dri olan ölk
rin ba
lar na, 
Beyn lxalq Q l Xaç Komit sin  müraci t edib v  h min 
müraci t K V-d  i qland
b. 08 may 2013-cü ild  “Da q 

 
40 
Qaraba  Bölg sinin Az rbaycanl
cmas ” v
a rayon  cra 
Hakimiyy tinin t kil etdiyi 
an n erm nil r t
find n i al  il  
ba
hidl r Xiyaban na ziyar td  v  anma t dbirind  i tirak 
edib. 08 may 2013-cü ild
an n erm nil r t
find n i al  il  
ba  Birl mi  Mill tl r T kilat na, Avropa  uras na, Avropada 
hlük sizlik v
kda q T kilat na,  AT T-in Minsk 
qrupunun h ms dri olan ölk
rin ba
lar na, Beyn lxalq Q l 
Xaç Komit sin  müraci t edib v  h min müraci t K V-d  
qland
b. 18 may 2013-cü ild  v  Laç n rayon  cra 
Hakimiyy tinin t kil etdiyi Laç n erm nil r t
find n i al  il  
ba
hidl r Xiyaban na ziyar td  v  anma t dbirind  i tirak 
edib. 23 may 2013-cü  ild  BMM-d  “G ncl rin Elmi 
Ara
rmalar na D st k”  ctimai Birliyinin Türkiy nin F rat 
Universiteti “Orta Do u Ara
rmalar  M rk zi” il  birlikd  
haz rlanm   v   AR G ncl r v
dman Nazirliyinin d st yi il  çap 
olunmu  “Qaraba ” jurnal n t qdimat nda i tirak edib.  
mçinin, 27 iyul 2013-cü ild  Ail , Qad n, U aq 
Probleml ri  üzr   Dövl t  Komit si,  BMT-nin  Qaçq nlar  üzr   Ali  
Komissarl , BMT-nin  hali Fondu v  Rasional  nki af U runda 
Qad n 
miyy tinin t kil etdiyi seminarda,  23 avqust 2013-cü 
ild  Milli Dram Teatr nda AR Qaçq nlar n v  M cburi 
Köçkünl rin 
ri üzr  Dövl t Komit sinin v  C bray l  cra 
Hakimiyy tinin t kil etdiyi C bray l rayonunun i al n 20-ci 
ildönümü il  ba  t dbird ,  30 avqust 2013-cü ild  Milli 
hlük sizlik  Nazirliyinin  M
niyy t  M rk zind    AR 
Qaçq nlar n v  M cburi Köçkünl rin 
ri üzr  Dövl t 
Komit sinin v  Qubadl cra Hakimiyy tinin t kil etdiyi Qubadl  
rayonunun i al n 20-ci ildönümü il  ba  t dbird ,  11 
sentyabr 2013-cü ild  Bilik günü il
laq dar Bin
di Rayon  cra 
Hakimiyy tinin m cburi köçkün,  sir, itkin ail
rinin övladlar  
üçün t kil etdiyi t dbird  i tirak etmi dir; 21 sentyabr 2013-cü 
ild  elmi i
laq dar  sir v  itkinl rl  ba  t crüb
n 
yararlanmaq m qs di il
imali Kipr Türk Cümhuriyy tinin 
Az rbaycan Nümay nd liyinin r hb ri, vaxtil  Kiprin Türk 

 
41 
cmas tkinl r Komit sinin s dri v zif sind  çal
  Sadettin 
Topukçu il  görü mü  v  müzakir  aparm
r; 30 avqust 2013-cü 
ild   Ail ,  Qad n,  U aq  Probleml ri üzr  Dövl t  Komit si,  
Ombudsman Aparat , 
a, Laç n, Xocal , Xocav nd, Bin
di 
Rayon  cra hakimiyy tl ri, “Da q Qaraba n Az rbaycanl  
cmas ”  ctimai Birliyi 
kda lar n v  Qaraba  müharib si 
zaman  itkin dü mü
xsl rin ail  üzvl rinin i tirak  il  
Beyn lxalq  tkinl r günü adl  t dbir t kil edib. 
 
 
kil 14-15. Qaçq nlarla v  m cburi köçkünl rl  görü r 
 
01 oktyabr 2013-cü ild  Beyn lxalq Ah llar günü il  ba  
Bin
di Rayon  cra Hakimiyy tinin m cburi köçkün,  sir, itkin 
ail
ri üçün t kil etdiyi t dbird , Avqust-oktyabr aylar nda Ail , 
Qad n, U aq Probleml ri üzr  Dövl t Komit si, BMT-nin 
Qaçq nlar üzr  Ali Komissarl , BMT-nin  hali Fondunun v  
Rasional  nki af U runda Qad n 
miyy tinin t kil etdiyi 
“M cburi  köçkünl r  aras nda  erk n  nigahlar n  aradan 
qald lmas “ adl  layih
 t limçi kimi i tirak edib.  
  
 
 

 
42 
 
 
kil 16-17. Füzuli  v  Laç n rayonu köçkün m kt bl rind  
mü llim v agird kollektivi il  görü r 
     
Haz rda institutda soyq m cinay ti v  onun  lam tl ri, 
soyq m cinay tin  qar  hüquq normalar , soyq m cinay tin  
gör    m suliyy tin  t tbiqind    beyn lxalq  m hk
 
mexanizml ri, Erm nistan n Az rbaycana t cavüzü zaman  ba  
vermi  beyn lxalq cinay tl rd  soyq m niyy ti  mövzular  
traf nda geni  ara
rma apar r,  bu sah  üzr  beyn lxalq hüquq 
elmind   öz  sözünü  demi   xarici  ekspertl rin,  aliml rin  
dqiqatlar  öyr nilir.  
AMEA  nsan Hüquqlar  üzr  Elmi-T dqiqat  nstitutunun 
milli T hlük sizlik v  erm ni ara
rmalar öb sinin kiçik elmi 
çisi  Anar Allahverdi  aiq o lu  Almaniyan n  Zigen 
Universitetind  Politologiya ixtisas nda F ls
 doktoru proqram  
üzr   doktorantura  t hsili al r  v   dissertasiya  mövzusu 
“Erm nistan–Az rbaycan, Da q Qaraba  konfliktind  Rusiyan n 
geosiyasi maraqlar ” adlan r. Onun 2012-2013-cü il doktorantura 
hsili xarici ölk
rd  elmi ara
rmalar n apar lmas  üçün 
Prezidentin  Ehtiyat  fondundan  ayr lm   v sait  hesab na 
Az rbaycan Respublikas  Prezidentinin 2007-ci il 16 aprel tarixli 
2090 nömr li S
ncam  il  t sdiq edilmi  “2007-2015-ci ill rd  
Az rbaycan g ncl rinin xarici ölk
rd  t hsili üzr  Dövl t 

 
43 
proqram ”na  sas n Milli Elml r  Akademiyas   t
find n 
maliyy
dirilmi dir.  Hal-haz rda  bu  mövzu  Zigen 
Universitetinin F ls
 Fakult sind  Siyasi Elml r ixtisas  üzr  
prof. Rüdiger Kipkenin r hb rliyi alt nda  ara
r.  
l  rzind  a
da qeyd olunan ara
rmalar apar b: 
        
“Erm nistan–Az rbaycan,  Da q  Qaraba   konfliktind  
Rusiyan n geosiyasi maraqlar ” elmi ara
rma mövzusu dövr 
bax
ndan üç hiss
 bölünmü dür v  h r bir dövr Rusiyan n 
regional maraqlar  bax
ndan ara
lmas  n
rd  tutmu dur. 
Konflikt önc ki tarixi siyasi prosesl rd  Rusiyan n geosiyasi 
maraqlar  (1805-1988-ci ill r). Erm nistan–Az rbaycan, Da q 
Qaraba  müharib sind  Rusiya faktoru v  Rusiyan n geosiyasi 
maraqlar  (1988-1994-cü ill r), t dqiqat i i Erm nistan–
Az rbaycan, Da q Qaraba  konfliktinin tarixi kökl ri bölm si 
il   ba lanm
r.  Erm nistan–Az rbaycan,  Da q  Qaraba  
konfliktinin tarixi kökl ri bölm si öz-özlüyünd  bir neç  daxili 
bölgünü  ks etdirmi dir v  bunlar a
dak lard r: Qaraba  
Xanl  Rus  mperiyas  vassall nda; Az baycan Rus v  Qacar 
hlük si aras nda; Demoqrafik situasiya v  çar Rusiyas n  hali 
siyas ti. 
nubi  Qafqazda  Rusiyan n  geosiyasi  maraqlar n 
regionun dig r apar  geosiyasi faktorlar  olan  ran v  Osmanl  il  
toqqu mas  v  bu kontekstd  maraqlar n t min olunmas  m qs di 
il  ba  ver n tarixi siyasi prosesl rin Az rbaycana t siri elmi 
ara
rman n deskriptiv metodu  sas nda t svir olunmaqla yana  
ba  ver n hadis
r Empirik elmi ara
rma metodunun Qualitativ 
növü  sas nda t hlil olunmu dur.   Bununla yana , c nubi 
Qafqazda çar Rusiyas  t
find n h yata keçiril n etnik siyas t v  
bu  siyas t  n tic sind   formala an  Demoqrafik  Situasiya 
Quantitativ metod  sas nda t hlil edil
k mü yy n n tic
r  ld  
olunmu dur.  Qeyd etm k ist rdik ki, c nubi Qafqaz regionunda 
kc  Da q Qaraba  konflikti  traf nda ba  ver n hadis
rin 
analizi onu göst rir ki, ilkin siyasi tutumlu hadis
r daha çox 
1920-ci ill rd  ba lamaqla yana , bu dövr h m d  siyasi 

 
44 
hadis
rin  mür kk bliyi  bax
ndan  dig r  dövrl rd n 
rql nmi dir. Bu dövrd  ba  ver n hadis
rin ara
rma 
orientasiyas   a
dak   istiqam tl r  üzr   mü yy nl mi dir: 
Transqafqaz  respublikalar n  sovetl
si  v   Qaraba  
sinin diplomatic müzakir
 daxil edilm si; Erm nistan n 
sovetl
si dövründ  Rusiya M rk zi Komit sinin Z ng zur v  
Qaraba la ba  m xfi planlar ; Az rbaycan SSR t rkibind  
Da q Qaraba  Muxtar Vilay tinin t sis edilm si.            
kinci vacib istiqam t Rusiya t
find n davaml  olaraq 
nubi  Qafqazda  demoqrafik  strukturun  d yi dirilm si 
istiqam tind  at lan add mlar v  bu d yi iklikl rin n tic sind  
daha çox az rbaycanl lar n  ziyy t ç kdikl rini,  bununla yana  
erm nil rin bu  raziy  kütl vi  kild  köçürülm sini Rusiyan n 
geosiyasi maraqlar  kontekstind  izah olunub. Bel  ki, Gülüstan, 
Türkm nçay,  dirn   müqavil
rinin  t hlili onu  göst rir  ki,  
erm nil rin kütl vi  kild  c nubi Qafqaza, xüsus n d  q dim 
Az rbaycan torpaqlar  olan  ravan, Qaraba ,  Z ng zur v  
Naxç van  torpaqlar na  köçürülm si  v   bu  köçürm nin 
sisteml diril
k  t kilatland lmas   Rusiyan n  geosiyasi 
maraqlar ndan ir li g
n strateji add mlard r.   1947-1948-ci 
ill rd  SSR Nazirl r Kabinetinin q rarlar  il  az rbaycanl lar n 
Erm nistan SSR-in  razisind n köçürülm si haqq nda müvafiq 
rarlar  q bul  olunmu dur.  Bu  q rarlarda  köçürülm nin 
könüllülük  prinsipin
sas n  h yata  keçirilm li  oldu u 
göst rilm sin  baxmayaraq, reall qda bu prinsipin effektivliyi 
minimum h dd  olmu dur.  Bundan  lav  az rbaycanl lar n 
deportasiya  oldu u  razil
  dig r  razil rd n erm nil rin 
köçürülm si, daha sonralar erm nil rin repatrasiyas  ad  alt nda bu 
razil rd  m skunla
lmas  v  az rbaycanl lar n “ ranl lar”  ad  
alt nda Az rbaycan n müxt lif  rzil rind n  rana köçürülm
ri v  
sair.  Rusiyan n demoqrafik  siyas tinin  regional maraqlar  
kontekstind  t hlil olunmu dur. Qeyd edilmi dir ki,   Da q 
Qaraba  konfliktinin tarixind n m lum oldu u kimi erm ni t
fi 
rl  Da q Qaraba n Erm nistana birl dirilm sini t
b 

 
45 
etmi dir. Onlar n öz t
bl rini ir li sür rk n söyk ndiyi 
sasland rmalardan biri d  Da q Qaraba n  sosial-iqtisadi 
rifah n a
 s viyy si olmu dur. Onlar r smi Bak n ba
n 
daha çox neft v  kerosin   qat
 v  bu regionu diqq t 
rk zind  saxlamamaqda günahland rd lar. M
n, Heyd r 
liyevin Az rbaycan r hb rliyind  t msil olunma a ba lad  
dövrd n etibar n, bütövlükd   Qaraba  regionunun sosial-iqtisadi 
inki af  m qs di il  h yata keçiril n sosial-iqtisadi layih
r v  
infrastrukturun t kmill dirilm si o dövrün statistik r
ml rind  
öz  ksini tapm
r. T bii ki, bu d yi iklikl r sonrak  dövrl rd  
erm ni t
finin ox ar t
bl rinin  sass z oldu unu tutarl
kild  
cavabland rma a  imkan  vermi dir.  Mümkün  sosial-iqtisadi 
hdidl rin  vv lc
n düzgün hesablanaraq aradan qald lmas  
istiqam tind  görül n i r çox güman ki, Heyd r  liyevin uzun 
müdd t Milli T hlük sizlik Nazirliyind  f aliyy t göst rm si v  
milli t hlük sizliyin t min olunmas  istiqam tind
ld  etdiyi 
crüb nin  n tic sidir.  Az rbaycan  SSR  v   SSR-nin 
konstitusiyas na d yi iklikl r zaman  Da q Qaraba la ba  
yarana bil
k problemin H. liyev t
find n qar
n al nmas  
  onun  SSR-in  r hb rliyind n  uzaqla
lmas   t dric n 
Erm nistan–Az rbaycan aras nda Da q Qaraba  konfliktinin 
eskalasiyas  il  mü ayi t olunmas  qeyd edilmi dir.  
Hesabat  dövründ   Beyn lxalq  terrorizm  C nubi