Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Laborator  diaqnostikası.  Su  çiçəyinin  təcili  diaqnostikası 

mürək kəbdir  və  geniş  təcrübədə  tətbiq  olunmur.  Ona  suluqlar-

dan hazırlanmış yaxmalarda virus antigeninin immunflüoressen-

siya üsulu ilə aşkar edil mə si aiddir. Törədicini təbii çiçək viru-

sundan  fərqlən dirmək  üçün  elektron  mikroskopiya  üsulundan 

istifadə edilir. Son illərdə varisella-zoster viru suna qarşı əks ci si m-

ləri  aşkar  etmək  məqsədilə  bir  neçə  seroloji  üsullar  təklif  olun-

muşdur: KBR, dolayı ümumi flüoressensiya reaksiyası, hüceyrə 

kulturasında  virusu  neytrallaşdıran,  passiv  hemaqqlütinasiya 

reak siyası,  qeyri-düz  he maq qlütinasiyanı  ləngit mə  reaksiyası. 

Bunların  içərisində  nisbətən  asan  passiv  hemaqqlütinasiya  və 

qeyri-düz hemaqqlütinasiyanı ləngitmə reaksiyasıdır, digər üsul-

323

lar  mürəkkəbdir  və  xüsusi  şərait  tələb  edir.  Lakin  bütün  təklif 

edilən üsullar yalnız rekenvalessentləri və immun şəxsləri aşkar 

etmək  üçün  yarayır,  xəstəliyin  ilkin  diaqnozunu  qoymaq  üçün 

isə yararsızdır, çünki cüt qan zərdabının müayinəsi tələb olunur 

(əkscisimlər xəstəliyin 5-ci günü əmələ gəlir və xəstəliyin 2-3-

cü  həftəsində  yüksək  səviyyəyə  çatır.  İmunitetin  vəziyyətini 

öyrənmək üçün su çiçəyi virusu antigeni ilə dəri daxili sınaq da 

təklif edilmişdir.

Sitomeqaliya

Sitomeqaloviurs  infeksiyası  –  həmçinin  sitomeqaliya,  t ü-

pür cək vəzilərinin virus xəstəliyi, inklüzion sitomeqaliya, əla və-

lərlə birgə xəstəlik, SMV “sivilizasiya xəstəliklərinə” aid edilir 

ki, onlar son onillikdə dünyada geniş yayılmışdır. Sitomeqaliya 

– kifayət qədər geniş yayılmış virus mənşəli infeksion xəstəlik 

olub,  təzahürləri  daxili  orqanların  və  mərkəzi  sinir  sisteminin 

simptomsuz  formalarından  ağır  zədələnmələrinə  qədər  dəyişə 

bilər.

Sitomeqaliya tüpürcək vəzilərinin və başqa üzvlərin zədə lən-

məsi,  onların  toxumalarında  nəhəng  hüceyrələr  və  nüvədaxili 

b  ö  yük törəmələrin olması ilə səciyyələnən virus xəstəliyidir.

Herpesviridae  ailəsi  virusları  ilə  törədilən  xəstəliklər  ara-

sında  sitomeqalovirus  infeksiyası  (SMVİ)  aparıcı  yer lərdən  b i-

rini tutur. Əksər hallarda SMVİ simptomsuz virusgəzdirmə kimi 

gedir və yalnız birincili və ya ikincili im mundefisit zamanı kli-

nik təzahür edən xəstəlik kimi mey dana çıxa bilir ki, bu da xəs-

tə liyin patogenezində yo lux muş şəxsin immun sisteminin funk-

siyasının zəifl ə mə sinin aparıcı rol oynadığını göstərir.

Sitomeqalovirus  infeksiyası  ilk  dəfə  XIX  əsrin  sonunda  – 

1881-ci ildə Ribbert tərəfindən “öpüş xəstəliyi” adı altında təsvir 

edilmişdir,  belə  ki,  güman  olunurdu  ki,  yoluxma  öpüş  zamanı 

tüpürcək vasitəsilə baş verir. Sitomeqaliyanın həqiqi “səbəbkarı” 

olan sitomeqalovirus isə yalnız 1956-cı ildə aşkar edilmişdir. Elə 

o zaman sübut olun muşdur ki, sitomeqaliya təkcə tüpürcək vasi t-

ə silə deyil (halbuki virus, həqiqətən də, tüpürcək vəzilərində tez-

324

tez aşkar edilir, ona görə də xəstəliyin adlarından biri – “tüpür-

cək vəzilərinin virus xəstəliyi” də buradan götürülmüşdür), həm 

də cinsi əlaqə, transplasentar – hamilə qadından dölə, həm çinin 

sıx  məişət  təmasları  zamanı  da  ötürülür.  Bundan  başqa,  qan-

köçürmə,  orqan  və  toxumaların  trans plan tasiyası  z a ma nı  s ito-

meqalovirusla  yoluxma  halları  məlumdur.  Sitomeqa lovirus  i n-

fek siyası geniş yayılmışdır, lakin virusgəzdirənlərin əksəriy yəti 

bundan heç şübhələnmirlər.

Qısa tarixi məlumat. Sitomeqaloviruslar herpes virus ailə-

sinin  xüsusi  qrupudur,  insanlar  və  məməlilərin  bir  çox  növləri 

arasında  geniş  yayılmışdır.  Onun  köhvə  adı  “tüpürcək  v ə zi lə-

rinin virusu”’ uşaqların və heyvanların tüpürcək vəzi lə rində çox 

hallarda nəhəng hüceyrələrin (sito meqalik h ücey rələr) tapılması 

ilə  əlaqədardır.  İnsanlarda  xəstəlik  törədən  virusu  “si to meqalik 

möhtəviyyatlı virus” adlandırırdılar ki, bu da yeni do ğul muşlarda 

çox  vaxt  ölümlə  nəticələnən  geniş  yayılmış  xəs tə liyin  etioloji 

əlaqəsini göstərirdi.

Uzun  müddət  insan  sitomeqaliyasının  diaqnozu  meyiddən 

götürül müş  yaxmanın  histoloji  müayinəsinə  əsaslanırdı.  Canlı 

şəxs lərdə diaq nos tikanın aparılması uşaqların sidiyində sitome-

qaliya virusunu aşkar etməyə imkan verən üsul tətbiq edildikdən 

sonra mümkün oldu. Laboratoriya şəraitində sitomeqaliya viru-

sunun  yetişdirilməsi  xəstələrdə  kəskin  xəstəliyi  aşkar  etməklə 

diaqnosti kanın seroloji üsullarının tətbiqinə şərait yaratdı. Viru-

soloji  və  seroloji  üsulların  geniş  tətbiq  edilməsi  onların  ana-

dangəlmə  və  doğuşdan  sonrakı  sitomeqaliya  xəstə liyinin  diaq-

nostikasında əhəmiyyətini qiymətləndirməyə imkan verdi.

Yayılması. Sitomeqaliya virus xəstəliyi bir çox ölkələrdə y a-

yıl mışdır.  MDB  ölkələrində  bu  xəstəliyin  diaqnostikasında  i m-

munflüores sensiya üsulu işlədilir və hazırda bir çox mərkəz lər də 

də ondan istifadə olunur.

Etiologiyası. Morfoloji cəhətdən sitomeqaliya virusu insanın 

her pes xəstəliyi və su çiçəyi virusundan fərqlənir. Elektron mik-

roskopunda aparılan müayinənin nəticəsi göstərir ki, virion 162 

kapsomeri  birləşdirən  iksoedral  kapsiddən  (110  nm)  ibarətdir. 

Bəzi virus hissəcikləri bir və ya ikiqat qişa ilə əhatə olunmuşdur. 

325

Bu  hissəciklərin  ölçüsü  180-250  nm-dir.  Elektron  mikrosko-

punda  virusun  nüvəsində  yerləşir.  Virusun  genomu  DNT-dir. 

Herpes virusundan fərqli olaraq (68%), sitomeqaliya virusunun 

DNT-də  quanin  və  sitozinin  miqdarı  xeyli  azdır  (58%).  Virus 

hissə ciklərinin tərkibində lipidlər var. Sitomeqaloviruslar təkrar 

dondurma  və  əritmə  nəticəsində  dağılırlar  və  stabilizatorsuz 

-50°C-də saxlanmırlar.

Bu virusların təsirindən neytrallaşdırıcı və komplementi bir-

ləş  dirən  əkscisimlər  əmələ  gəlir.  Sitomeqaloviruslar  müxtəlif 

serovarla rının  olması  məsələsi  hələ  həll  edilməmişdir.  İnsanın 

immun zərdabı meymun sitomeqalovirus antigeninə qarşı mən fi-

dir.

Sitomeqaloviruslar  ancaq  homoloji  hüceyrə  kulturalarında 

inki şaf  edir.  Virus  insanın  başlanğıc  fibroblastlarında  çoxalır. 

Bununla yanaşı, təkrar inkişaf edən insan hüceyrə kulturalarında 

da  (embri onun  dəri-əzələ,  ağciyər,  xaya,  uşaqlıq  əzələ  qatı, 

Vi-38  diploid  hüceyrələri)  inkişaf  edirlər.  Virus  başlanğıc  və 

təkrari hüceyrə kulturasına sitopatik təsir göstərir.

Patogenez və klinikası. Sitomeqaliya xəstəliyinin gedişi yaş  -

dan  asılı  olaraq  müxtəlifdir.  Anadangəlmə  sitomeqaliya  d ö lün 

uşaq lıqda ölməsinə səbəb ola bilər və ya sitomeqaliyaya xas kli-

nik  əlamətlər  törədə  bilər.  Əlamətlər,  adətən,  uşaq  anadan  o l-

duqdan  sonra  aşkar  edilir  və  inkişafdan  qalma,  sarılıqla  gedən 

hepatospleno meqaliya, sətəlcəm və ən çox mərkəzi sinir sistemi-

nin zədələnməsi əlamətləri (mikrosefaliya, beyin mədəciklərinin 

ətrafında  duz  yığılması,  xorioretinit,  görmə  sinirinin  atrofiyası, 

hissi  və  hərəki  reaksiyaların  ləngiməsi).  Əvvəllər  belə  hesab 

e dir  dilər ki, anadangəl mə sitomeqaliya mütləq uşağın ölümü ilə 

nəticələnir.  Sonralar  aydın  oldu  ki,  uşaqlar  birincili  xəstəliyi 

keçirə və bundan sonra bir neçə il yaşaya bilərlər. Yüngül keçən 

xəstəlik hadisələrinə də rast gəlinir. Xəstəlikdən sonra sağ qal-

mış uşaqlarda, adətən, xırda beyin, hərəkət pozğunluqları və əqli 

inkişafın  ləngiməsi  qeyd  edilir.  Bu  yaxınlarda  aparılan  təd qi-

qatlar  göstərmişdir  ki,  ana  bətnində  sitomeqalo virus larla  y o-

luxma kiçik beyinli və əqli inkişafdan geri qalmış uşaqların ə k-

sə  riyyətində  belə  vəziyyətin  yaranmasına  gətirib  çıxarmışdır. 

326

Klinik əlamətlər nəzərə çarpmadan anadangəlmə xəstəliyin inki-

şaf etməsi haqqında da məlumat vardır. Müəyyən edilmişdir ki, 

ana dan  olmuş  507  uşaqdan  8-də  virus  sidikdə,  yalnız  birində 

beyin daxili duz yığılması aşkar edilmişdir, qalanları isə normal 

uşaqlardan fərqlən məmişdi.

Sitomeqaloviruslarla  yoluxma  anadan  olduqdan  sonra  da 

m  üm     kü n  dür, ancaq bu zaman spesifik klinik əlamətlərə az təsa-

düf edilir. 3 yaşın dan sonra ölmüş uşaqların 8-32%-nin tüpürcək 

vəzilərində  sitome qaliyaya  xas  olan  morfoloji  dəyişik lər  tapılır 

ki,  o  da  uşaqların  doğul duqdan  sonra  yoluxmasını  təs diq  edir. 

Bəzi  tədqiqatçılar  virusun  ana  südü  ilə  keçməsinə  dair  məlu-

matlar verirlər.

Əhalinin  seroloji  müayinəsi  zamanı  müsbət  nəticə  yaş  art-

dıqja  çoxalır.  Yenidoğulmuşların  qan  zərdabında  33-75%-də 

kompli menti birləşdirən əkscisimlər tapılır. Bir il ərzində bu r ə-

qəm  29%-ə  enir,  35  yaşdan  yuxarı  şəxslərdə  isə  o,  yüksələrək 

51-81%-ə  çatır.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  sitomeqaloviruslarla 

y olux muş  uşaqlarda  xroniki  hepatit  və  interstisial  pnevmoniya 

inkişaf edir. Xüsusilə bu, müxtəlif məqsədlərlə qanköçürmədən 

sonra (ürəkdə operativ müdaxilə zamanı və s.) daha çox müşa-

hidə edilir.

İnsanın  infeksion  patologiyasında  SMVİ-yə  əhəmiyyətli  rol 

ayrılır, bu zaman klinik əlamətlərin müxtəlifliyi patoloji prosesin 

lokaliza siyasından və yayılmasından, xəstənin immun statusun-

dan asılıdır. Ağız boşluğunun selikli qişasının virus xəstəlikləri 

yayılma miqyasına görə əsas yerlərdən birini tutur. Ağız boşlu-

ğunun selikli qişasının, dodaqların qırmızı haşiyəsinin, dəri ö r-

tüklərinin,  cinsiyyət  üzvlərinin  zədələnməsi  ilə  SMVİ  arasında 

əlaqənin olduğu təsdiq edilmişdir.

SMVİ  hər  yerdə  yayılmışdır.  Müxtəlif  coğrafi  mövqedə  və 

iqtisadi durumda olan şəxslər həyatının erkən dövrlərində yolu-

xur və xəstəlik çox vaxt klinik simptomsuz şəkildə olur. Sitome-

qalovirus infeksiyasının klinik əlamətləri, adətən, əsas sindrom-

lar  şəklində  təzahür  edir:  hamiləlik  dövründə  birincili  SMVİ 

olan analarda yeni do ğulmuşların perinatal infeksiyası; infeksion 

mononukleoza oxşar kəskin qazanılmış SMVİ; immun komp ro-

327

men tə olunmuş şəxslərdə (İİV-infeksiyalaşmış insanlar da daxil 

olmaqla) SMVİ-sindrom. SMVİ retinopatiyaların, müxtəlif qast-

rointestinal  infeksiyaların,  mər kəzi  sinir  sisteminin  xəstəliklə-

rinin və çox güman ki, aterosklerozların bəzi tiplərinin səbəbkarı 

ola bilər. İmmunkompromentə olunmuş şəxslərdə ağız boşluğu-

nun  xoralaşması  çox  vaxt  SMV  ilə  bağlı  ola  bilər.  53%  İİV-

müsbət  pasiyentlərdə  xoralar  SMV  ilə  və  daha  28%-də  qarışıq 

SMV  və  SHV  infeksiyası  ilə  əlaqədardır.  Bəzən  bu  proseslərə 

diş ətinin və parodontun toxumaları cəlb edilə bilər ki, bu da g ə-

lə cəkdə sümüklərin destruksiyası və osteomielitin inkişaf etmə-

sinə gətirib çıxara bilər.

Müasir  dövrdə  ezofaqitlərin,  pnevmanitlərin  və  digər  xəs-

təliklərin  patogenezində  SMVİ-nin  rolu  müəyyən  edilmişdir, 

əv vəllər onların yaranma səbəbləri yalnız bakterial mənşəli sayı-

lırdı.

İnsan orqanizmində törədicinin yaşama müddətindən asılı o l a -

raq,  virusun  sahib  orqanizmlə  qarşılıqlı  əlaqəsinin  müxtəlif  for-

maları  ayırd  edilir.  Orqanizmdə  virus  qısa  müddət  qaldıqda 

infeksion  proses  ya  kəskin  (qısa  inkubasiya  dövrü  və  xarakter 

simptomların  inkişaf  etməsi),  ya  da  inapparant  (simptomsuz) 

formada gedə bilər. Virusun uzunmüddətli persistensiyası z ama-

 nı  infeksiyanın  əsas  formaları  təyin  edilə  bilər:  latent  (virusun 

simptomsuz persistensiyası, bu zaman virusun reproduksiyasının 

tam sikli pozulur və o, sahibin hüceyrələrində subvirus struktur-

ları  şəklində  qalır:  belə  hesab  olunur  ki,  o,  ətraf  mühitə  xaric 

e  dil  dikdə  yetkin  virusun  reproduksiyası  baş  verə  bilər);  ya  da 

xro nik  (virusun  persisten siyası  uzun  müddət  ərzində  xəs təliyin 

klinik simptomatikası ilə manifestləşir). Ləng virus infeksiyası-

nın inkişaf etməsi mümkündür ki, bu da uzun müd dətli inkubasiya 

dövrü  (aylar  və  illər)  və  yavaş  gedişi,  ağır  klinik  sim p tom ların 

inkişaf  etməsi  və  xəstənin  ölümü  ilə  səciy yə lənir.  O r qa   nizmdə 

virusun  qısamüddətli  və  uzunmüddətli  (persistensiya)  yaşama 

forma ları  çox  vaxt  bir-birilə  sıx  bağlıdır  –  infeksiyanın  bir  for-

ması digərinə keçir.

SMVİ-nin  inkişafının  başlıca  mərhələləri  bunlardır:  dərinin 

və selikli qişaların birincili infeksiyası, qanqliyaların “koloni-

328

za  siya laşması” və kəskin infeksiyası, sonradan latentliyin inki-

şaf etməsi – bu zaman yalnız neyronların nüvələrində olan virus 

DNT-si infeksi yanın mövcud olmasını sübut edir. Kəskin mər-

hələ  başa  çatdıqdan  sonra  SMVİ  hissi  qanqliyalarda  daha 

aşkar edilmir. İnfeksiyanın kəskin mərhələdən (bu zaman virusu 

qanqliyaların  homoqenat larında  aşkar  etmək  mümkün  deyildir) 

latent  mərhələyə  keçməsi  mexanizmi  hələlik  aydınlaş dırılma-

yıbdır.  Bu  keçid  immun  amillərin  yaranmasına  müvafiq  gəlir: 

sahibin immun reaksiyası virusun dəridə reproduksiyasını azal-

dır, siqnalı yox edir və qanqliyanın hüceyrələri qeyri-permessiv 

olur, yəni infeksiyanın latent mərhələsi inkişaf edir.

Əvvəllər  SMVİ  keçirmiş  insanların  qanqliyalarında 

SMVİ -nin aşkar edilməsi infeksiyanın reaktivasiyasını təs-

diq ləyir ki, o da həm simptomsuz sürə bilər, həm də dəri və 

selikli qişaların zədələnmələri ilə inkişaf edə bilər. Provo-

kasiya amillərinin təsiri altında hüceyrə və SMVİ arasında 

tarazlığın  pozulması  virusun  replikasiyasının  sürətlən mə-

sinə gətirib çıxarır ki, bu da klinik olaraq xəstəliyin kəskin-

ləşməsi kimi təzahür edir. SMVİ-nin reinfeksiyası bir neçə 

dəfə, həm məhdud (monoinfeksiya), həm də digər infeksi-

yaların fonunda (mikst-infeksiya) baş verə bilər. Xəstəliyin 

alovlanması zamanı (ağrılı halların artması) xəstəliyin kli-

nik əlamətləri, məsələn, dəridə səpgilər meydana çıxır, ona 

görə  də  xəstəliyin  diaqnozunun  laborator  təsdiqlənməsi 

tə ləb olunmur. Əksinə, residivləşən SMVİ çox vaxt klinik 

nə zərə çarpmayan əlamətlərlə baş verir. 

Epidemioloji xüsusiyyətləri. Parazit və sahib arasında qarşı-

lıqlı əlaqə nöqteyi-nəzərindən sitomeqaloviruslar qeyri-adi m ik-

ro orqa nizm lərdir.  Həm  bətndaxili,  həm  sonrakı  dövrdə  v i rusu 

(və  ya  sitomeqaliya  hüceyrələrini)  uzun  müddət  sidikdə  və  t ü-

pür   cəkdə aşkar etmək olar, lakin çox zaman eyni vaxtda h o mo -

loji  virusa  qarşı  əkscisimlərin  yüksək  titrləri  müəyyən  edilir. 

Uşaqlarda bir neçə ay ərzində virusların sidiklə ifrazı qeyd edi-

lir. Bu şəkildə gedən xəstəlik zamanı davamlı virusemiya müəy-

yən  edilmişdi  (virusu  tamlığı  pozulmamış  leykositlərdən  əldə 

edir lər). Nisbətən böyük yaşlı uşaqlarda və böyüklərdə virus a y-

329

lar la  tüpürcək  və  sidiklə  ifraz  olunur.  Anadan  olduqdan  sonra 

uşaqların yoluxması sona qədər öyrənilməmişdir.

Ancaq sitomeqalovirusların sidik və tüpürcək vasitəsi ilə i f-

raz  edilməsini  nəzərə  alaraq,  yoluxmanın  ilk  növbədə  bu  eks-

kretlərlə  təmas  nəticəsində  baş  verməsini  ehtimal  etmək  olar. 

Nor mal  uşaq  doğan  ananın  südündə  sitomeqalovirusun  aşkar 

edilməsi  doğuşdan  sonra  əlavə  yoluxma  yolunun  olmasının 

m üm   kün lüyünü göstərir. Yenidoğulmuşlarda sitomeqaliya xəstə-

liyinin  əlamətlərinin  aşkarlan ması  dölün  uşaqlıq  daxilində  y o-

luxduğunu təsdiq edir. Yoluxmanın cift vasitəsi ilə baş vermə sini 

yoluxmuş yenidoğulmuşun ciftində setomeqalovirusun əldə edil-

məsi  sübut  edir.  Bununla  yanaşı,  cərrahi  əməliyyat  vasitəsilə 

xa ric  edilən  embrionun  dəri  və  əzələsindən,  özbaşına  düşüklər 

z a ma nı ağciyər və böyrəyindən hazırlanmış nümunələrdən sito-

meqalovirusların alınması dölün ana bətnində cift vasitəsi ilə y o-

luxduğunu xəbər verir.

Böyüklərdə  sitomeqaliya  xəstəliyi,  adətən,  əlamətsiz  keçir, 

ona görə anaların necə və nə vaxt yoluxması və dölə virusu ötür-

məsi haqqında çox az məlumat vardır. Sitomeqaliyalı uşaq d o-

ğan  analarda  viremiya  qeydə  alınmışdır:  çox  güman  ki,  bətn-

daxili yoluxma ananın bu yaxında əks cisimlər əmələ gəlmədən 

virusemiya  ilə  muşayiət  edən  birincili  xəstələnməsi  ilə  əla qə-

dardır. Ancaq bu ehtimalı təsdiq edən sübutlar hələ yoxdur. M ü-

əyyən edilmişdir ki, doğuş qabiliyyətli qadınların 60%-dən çoxu 

sitomeqaloviruslara  qarşı  əkscisimlərə  malikdirlər.  Bu  yaxın-

larda aparılan tədqiqatlar doğuş zamanı normal hamiləliyi olan 

200  qadının  4%-də  virusun  sidiklə  ifrazını  müəyyən  etmişdi, 

sağlam  hamilə  olmayan  qadınlarda  isə  virus  aşkar  edilmədi. 

Virus ifraz edən analardan doğulmuş 7 uşaqda sitomeqaliya xəs-

təliyi aşkar edilmədi, onların ancaq biri doğulandan sonra virus 

ifraz etmişdi. Viremiya tapılmış 7 anada doğuş dövründə komp-

lementi  birləşdirən  əkscisimlər  tapılmışdır. Bir sıra tədqiqat çılar 

g ös tərirlər ki, xəstəlik əlaməti olmayan yenidoğulmuşların 1,6% -də 

viremiya qeyd edilir.

Digər tədqiqatçılar göstərirlər ki, naməlum səbəbdən hamilə-

liyin pozulması zamanı 12 qadından 5-də sitomeqalovirus əldə 

330

edilmişdir, abortlar baş vermirsə, döldə inkişaf çatışmazlığı (ki-

çik beyin, hidrosefaliya, mikroftalmiya və s.) əmələ gəlir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Sitomeqaliyanın spesi-

fik  profilaktikası  məqsədilə  Vi-38  insan  diploid  hüceyrələrində 

təkrar  passac  nəticəsində  Towne  ştamından  sitomeqalovirusa 

qar şı diri vak sin hazırlanmışdır. Sitomeqaliya virusuna qarşı ə ks -

cisimləri olma yan xəstələrə əkscisimləri olan xəstələrin böy rək -

lərini köçür məz dən 8 həftə əvvəl diri vaksinlə peyvənd edilməsi 

xəstələnmənin qarşısını alır. Lakin bu vasitə ilə yoluxmanın qar-

şısını almaq mümkün deyildir. Ona görə vaksinin tək mil ləş di ril-

mə si sahəsində iş gedir.

Ümumi profilaktik tədbirlər xəstələrin və virusgəzdirənlərin 

vaxtında aşkar edilməsi və müasir üsullarla xəstəliyin yayılması-

nın  qarşısının  alınmasına  yönəldilməlidir.  Bu  tədbirlər  ilk  növ-

bədə hamilə qadınlar arasında ciddi aparılmalı, doğum evlərində 

isə anaların və yenidoğulmuşların müayinəsi təşkil edilməlidir.

Laborator  diaqnostikası.  Sitomeqaliyanın  laborator  diaq-

nos   tikası əsasən iki istiqamətdə aparılır: a) sitomeqalovirusların 

əldə edilməsi; b) seroloji müayinə.

a)  Virusların  sidikdə  və  tüpürcəkdə  (ağız  boşluğunda)  əldə 

edil məsi xəstəliyi aşkar etmək üçün ən mötəbər və həssas üsul-

dur.  Lakin  hələ  virusun  əldə  edilməsi  onun  xəstəlikdə  mütləq 

etioloji amil olması demək deyildir (sitomeqaliya əlamətləri olan 

yenido ğulmuşlardan başqa). Nisbətən böyük yaşlı uşaqlarda eti-

ologiyası  naməlum  pnevmoniya,  hemolitik  anemiya  və  yarım-

kəskin və ya xronik hepatit zamanı virusun əldə edilməsi onun 

etioloji əhəmiyyət daşıdığını ehtimal edir. Bu, eləcə də bəd xas-

səli şişlər və ya opqanların köçürülməsi ilə əlaqədar im  mun o  dep-

res siv müalicə alan pnevmo niyalı, hepatitli və ya sitomeqaliya əla-

mətləri olan xəstələrə də aiddir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, anadangəlmə və qazanılmış sitome-

qaliya xəstəliyində viruslar bir neçə ay ərzində aşkar edilir. Sito-

meqalovirus  ştamlarının  arasında  patogenliyinə  görə  fərqin  o l-

ması hələ məlum deyil dir. Bunu əldə edilmiş virusların etioloji 

əhəmiyyətini qiymətlən dirdikdə nəzərə almaq lazımdır. 

b) Seroloji diaqnostika.

331

Ayrı-ayrı zərdabların KBR və NR ilə müayinəsi nəticəsində 

1:8 və yüksək titrlərdə əkscisimlərin aşkar edilməsi sitomeqali-

yanın  olduğunu  göstərir.  Əhalinin  immunitetini  öyrənərkən 

k om p lementi birləşdirən və neytrallaşdıran əkscisimlərin bir-bi-

ri lə əhəmiyyətli dərəcədə uyğunluğu aşkar edilmişdir. Bəzi hal-

larda xəstədə ancaq neytrallaşdıran əkscisimlər tapılır.

Seroepidemioloji müayinələr apararkən yaxşı olar ki, KBR-

dən  istifadə  edilsin.  KB  əkscisimlər  sağlam  uşaqların  1%-də  6 

aydan 1 ilə kimi tapılır, yoluxmuş uşaqların isə 100%-də əks ci-

sim lər  aşkar  edilir.  Bir  uşaqda  bir  neçə  dəfə  zərdabın  seroloji 

müayinəsi zamanı əks cisimlərin titri sabit qalarsa və ya artarsa, 

bu,  diaqnozu  qoymaq  üçün  əsas  ola  bilər.  35  yaşdan  yuxarı 

böyüklərin 80%-də sitomeqalovirusa qarşı əkscisimlər müəyyən 

edilir. Mononukleoz əlamətləri olan və böyrək köçürülmüş xəs-

tə lərdə  əkscisimlərin  4  dəfə  və  daha  çox  artması  sitomeqaliya 

xəstəliyinin  seroloji  təsdiqi  sayılır.  Qeyri-düz  immunflüoressen-

siya  üsulu  ilə  sitomeqalovirusa  qarşı  qamma  -M  əks cisimlərin 

aşkar edilməsi fəal sitomeqalovirus xəstəliyinin diaqnozunun q o-

yulmasında  böyük  rol  oynaya  bilər.  Hər  halda,  seroloji  diaqnoz 

mümkün qədər sitomeqalovirusu əldə etməklə təsdiqlənməlidir.

Məxmərək

Məxmərək – kəskin yoluxucu xəstəlik olub, qızılcayabənzər 

səpgilərlə, yuxarı tənəffüs yollarında cüzi kataral əlamətlərlə və 

periferik  limfa  vəzilərinin  böyüməsi  ilə  səciyyələnir.  Məxmə-

rəyin  törədicisi  –  RNT  tərkibli  Togaviridae  ailəsi  Rubi  virus 

cinsinə  aid  virusdur.  Miksoviruslar  qrupuna  daxildir,  1938-ci 

ildə  J.Hiro  və  S.Tasaka  tərəfindən  aşkar  edilmişdir.  Məxmərək 

virusu  toyuq  embrionunun  xorional lan tois  qişasında  becərilir, 

ətraf mühitdə davamsızdır.

Məxmərəyə  qarşı  uşaqların  həssaslığı  yüksəkdir,  lakin  qızıl-

caya nisbətən aşağıdır. Əsas etibarilə 1 yaşdan 7 yaşa qədər u  şaq   lar 

xəstələnirlər.  6  aylıq  uşaqlar  anadangəlmə  immunitetin  hesabına 

çox  nadir  hallarda  xəstələnirlər.  Əgər  ana  məxmərək  k e çir mə-

miş sə, onda uşaq istənilən yaşda xəstələnə bilər. 

332

 Anadangəlmə məxmərək hallarına da təsadüf edilir. Hamilə 

qadınların məxmərəklə xəstələnməsi xüsusilə təhlükəlidir, çünki 

xəstəlik hamiləliyin ilk 3 ayı ərzində uşağın anadangəlmə inki-

şaf  qüsurlarının  və  eybəcərliklərin  (katarakta,  mikroftalmiya, 

mikro sefaliya, ürək qüsurları və s.) səbəbkarına çevrilə bilər. 

Məxmərək səpgi ilə müşayiət olunan kəskin yoluxucu xəs tə-

lik dir. Əsasən məktəbəqədər və kiçik məktəb yaşlı uşaqlar xəs tə-

lənirlər.  Yaşlı  əhali  nisbətən  az  xəstələnir.  Məxmərək  h a mi lə 

qadınlar üçün (birinci 3 ayda) daha təhlükəlidir. O, çox vaxt ana 

bətnində  uşağın  eybəcərliyinə  səbəb  olur.  Bunu  göz  həki mi  N.

Gregg 1941-ci ildə Avst raliyada məxmərək epidemiyasından sonra 

ilk  dəfə  təsvir  etmişdir  (sinonimləri:  qızılca  məxmərəyi,  “alman 

qızılcası”,  epide mik  rozeola,  Rubella).  1972–ci  ildə  ÜST-ün 

məxmərəyin  pro filak tikası  ilə  məşğul  olan  regional  b ü rosu 

“məxmərək” terminini təklif etmişdir.