Azad Yazarlar Ocağının kitabxanası

  olaraq  xitab  etməkdə  idi. 
“Yarım  Abbas”  türk  dilində,  yəni  Abbasın  yarısı  deməkdir.  Abbasın  yarısı 
deməkdə  Paskeviç  Abbas  Mirzənin  yarısı  kimi  bir  anlamı  nəzərdə  tuturdu. 
Şübhəsiz ki, rus generalın ona bu şəkildə xitab etməsinin səbəbləri var idi. Xosrov 
Mirzə zəka və siyasi davranış olaraq atasına bənzəməkdə idi. 
Gənc  Xosrov  Mirzə  öz  heyəti  ilə  bir  yerdə  Sankt-Peterburqa  yola  düşdü. 
Xosrov  Mirzəni  Gürcüstanda  çox  yüksək  səviyyədə  qarşıladılar.  Lakin  Xosrov 
Mirzə  özünü  Rusiya-Qacariyyə  dövlətləri  arasındakı  münasibətlərin  qurbanlığı 
kimi  sanırdı.  Düşünürdü  ki,  Qriboyedovun  intiqamını  ondan  alacaqlar,  ancaq  bu 
qurbanlığa  hazır  idi.  Sankt-Peterburqda  Xosrov  Mirzəni  qəbul  etmə  törəni  yaylıq 
sarayında  gerçəkləşdi.  Sankt-Peterburq,  Abbas  Mirzənin  Ucandakı  hərbi 
paradından  və  ordusunu  təkrar  döyüş  halına  gətirməsindən,  İstanbulla  gizlin 
anlaşmasından xəbərdar idi. Xosrov Mirzə öz davranışlarında özünə tam bir güvən 
örnəyini  sərgiləyərək  İmperatorla  görüşə  hazırlaşırdı.  Rus  imperatorunun  önündə 
diz  çökərək,  qılıncının  ucunu  öz  sinəsinə  tərəf  tutaraq  ona  təqdim  etdi.  Xosrov 
Mirzə  atasının  problemlərini  həll  etmək  üçün  fəda  olmağa  hazır  idi.  İmperator, 
Xosrov Mirzənin girov olaraq saxlanılmasını da düşünmüşdü. Bu üzdən də iki  ay 
müddətincə  rəhinə  kimi  saxlanılan  Xosrov  Mirzə  ilə  bir  diplomat  kimi  deyil,  bir 
çocuqmuş  kimi  davranırdılar.  Xosrov  Mirzə  iki  ay  müddətincə  qaldığı  sarayda 
oranın  memarlıq  gözəlliyi  ilə  bağlı  heyrətlərini  gizlədə  bilmirdi.  Olayların  axışı 
Rusiyanın  Avropa  və  Osmanlı  ilə  olan  münasibəti  fərqli  düzeyə  gəlmişdi.  Bu 
hadisələr  Rusiyanı  Qacariyyə  ilə  barışcıl  irtibata  girməyə  zorlayırdı.  Bu  üzdən  də 
Xosrov  Mirzənin  bu  ziyarəti  Rusiya  tərəfindən  Qacar  dövlətinin  Qriboyedov 
hadisəsi  ilə  bağlı  üzr  istəməsi  kimi  yozumlandı.  Qacar  dövləti  ilə  münasibətlərin 
normallaşdırılması qərarlaşdırıldı. 
*** 
Xosrov Mirzənin bu başarısı onun mövqeyini dəyişdirdi. Ona olan sayqı hər 
kəs  tərəfindən  artmağa  başladı.  Abbas  Mirzə  oğlunun  bu  başarısından  çox  qürur 
duymaqda  idi.  Lakin  Abbas  Mirzənin  oğulları  arasında  da  rəqabət  və  həsadət  baş 
qaldırmışdı. Bu da Abbas Mirzəyə öz qardaşlarını xatırladır və rahatsızlığına səbəb 
                                                           
*
Bu ifadə tərcümə edilməmişdir. Əsərin orijinal şəklində “yarım Abbas” olaraq getməkdədir. 
 

111 
 
olurdu.  Savaş  sıralarında  Abbas  Mirzə  tərəfindən  Naib-ül  Səltənə  (canişin)  kimi 
nəzərdə tutulan Məhəmməd Mirzə ilə öz üstün zəkası ilə fərqlənən Cahangir Mirzə 
arasında yaxın qardaşlıq münasibətləri yaranmışdı. Bu iki qardaş Ərdəbil qalasının 
təslim edilməməsi üçün bərabər və bir yerdə çalışmışdılar. Abbas Mirzə düşünürdü 
ki,  sadəcə,  yaşca  böyük  olmaq  canişin  olmaq  üçün  yetərli  deyil.  Atanın  ədalət 
haqqında bu hissi isə Məhəmməd Mirzəni rahatsız etməkdə idi. Məhəmməd Mirzə 
açıq  şəkildə  rahatsızlığını  dilə  gətirməsə  də,  lakin  Abbas  Mirzə  onun 
davranışlarından  və  arxadakı  giley-güzarından  xəbərdar  idi.  Hər  bir  şahzadənin 
ətrafında  öz  tərəfdarları  toplanmışdı.  Hər  kəsin  tərəfdarı  olduqları  şahzadələrin 
üstün məziyyətlərindən danışırdı. 
Digər  tərəfdən,  başqa  şahzadələr  də  öz  davranışlarında  sərbəst  kimi 
görünürdülər.  Yenicə  Kirmanşahın  elbayı  olmuş  Məhəmmədəli  Mirzə 
Dövlətşahinin  oğlu  Məhəmmədhüseyn  Mirzə  öz  çevrəsinin  təsirinə  qapılaraq 
Xuzistan  və  Loristanı  da  öz  yönətiminə  tabe  etmiş,  bu  iki  əyalətdə  elbay  olan 
şahzadələri öz yanına almışdı. Son savaşda başarısızlıq göstərdiyindən təhqir olan 
Şeyx-ül Məluk da şahzadələr cərgəsində idi. Şahzadələr arasında savaşlar olur və 
şəhərlər  mühasirə  edilirdı.  Məsələn,  Məhərrəm  ayının  yas  mərasimi  sıralarında 
Bürucerd  hücuma  məruz  qaldı.  Fətəli  Şah,  Məhəmməd  Hüseyn  Mirzənin 
hərəkətlərini  Xuzistanda  və  Loristanda  durdura  bilərdi.  Lakin  nə  onun  hərəkətini 
tənqid etdi, nə də onu  pisləyəcək bir hərəkətdə bulundu. Əslində Şah öz övladları 
və nəvələri arasında bu şəkildə qarşıdurmalardan xoşlanırdı. Şah, şahzədələrin bir-
birlərini  öldürməyəcək  səviyyədə  olan  savaşlarına  xoşgörü  ilə  baxırdı. 
Şahzadələrin  əyalətlər  uğrunda  savaşmaları  səbəb  olurdu  ki,  onlar  Fətəli  Şahın 
təkəlində olan  şahlığa  və iqtidara göz dikməsinlər. Şah öz sarayına şahzadələrdən 
oluşan  bir  qvardiya  təşkil  etmək  istəyirdi.  Bu  vəsilə  ilə  Şaha  daha  yaxın  olub  və 
gələcəkdə  böyük  paylar  almaq  üçün  şahzadələr  arasında  çox  ciddi  rəqabətlər 
başlamışdı. 
Rusiyanın işğalına məruz qalmayan əyalətlər də artıq şahzadələrin savaşları 
üzündən  çox  zor  duruma  düşmüşdü.  Şaha  ard-arda  şikayətlər  gəlirdi.  Digər 
tərəfdən,  şahzadələr  arasında  gedən  bu  savaşlar  Şahın  xarici  ölkələrdəki  imajını 
zədələməkdə  idi.  Ölkə  genəlinə  egəmən  ola  bilməyən  bir  şah  kimi  anlaşılmaqda 
idi.  Xarici  ölkələr,  bu  şəkildə  davam  edərsə  Qacar  imperatorluğunun 
parçalanacağını  və  müxtəlif  dövlətlərə  dönüşəcəyini  ön  görürdülər.  Bu  üzdən  də 
Şah  önləm  almaq  zorunda  qaldı.  Ən  yaxşı  sərdarlarından  biri  olan  Qulamhüseyn 
Xan Sipəhdarı öz ordusu ilə bərabər düzən sağlamaq və şahzadələrə qulaqburması 
vermək  üçün  savaş  bölgəsinə  göndərdi.  Abbas  Mirzədən  istənildi  ki,  qardaşları 
arasında  hakimlik  etsin.  Böyüklük  göstərib,  onların  ixtilaflarını  həll  etsin.  Xəstə 
durumda  olan  və  Azərbaycandan  ayrılmaq  istəməyən  Abbas  Mirzə  qardaşı  oğlu 
Şeyx-ül Məluku öz  vəkili  kimi şahzadələr arasında  arabuluculuq etmək amacı ilə 
görəvləndirdi. 

112 
 
Şiraz əyaləti iki qardaş; Hüseynəli Mirzə ilə Həsənəli Mirzənin kontrolunda 
idi. Bu iki qardaş çox var-dövlət toplamış və  yavaş-yavaş mərkəzə qarşı çıxmağa 
başlamışdılar.  Mərkəzə  ödəmələri  gərəkən  vergini  bütün  ixtarlara  rəğmən 
ödəmirdilər.  Şah  bunları  yerində  oturtmaq  üçün  öz  ordusu  ilə  Şiraza  səfər  etmək 
istədi. 1829-cu ilin  yayında Şah öz ailə üzvləri və ordusu ilə Şiraza yollandı. Heç 
bir  şavaş  olmadan  Hüseynəli  Mirzə  və  Həsənəli  Mirzə  Şahın  istiqbalına  gəlib, 
vəfadarlıqlarını  ortaya  qoydular.  Onların,  Qacar  imperatorluğunun  Şahına  qarşı 
savaş elan edəcək gücləri, cəsarətləri yox idi. Şah, Şiraz problemini həll etdikdən 
sonra  Həmədanda  ailəsi  ilə  bir  yerdə  dincəlməyi  düşündü.  Lakin  Xuzistanın  isti 
çöllərindən  keçərkən  Şahın  qadınları  çox  rahatsızlanmışdılar.  Şah,  Həmədanda  
yerləşdikdən sonra Abbas Mirzəyə bir məktub yazıb onun da Həmədana gəlməsini 
istədi.  Abbas  Mirzə  oğlu  Xosrov  Mirzə  ilə  bir  yerdə  Həmədana  getdi.  Xosrov 
Mirzə,  Rusiya  imperatoru  ilə  görüşünün  nəticələrini  Şaha  söyləyəcəkdi.  “Yeni 
tarix”in  yazarı  Cahangir  Mirzə,  ayrıntılarını  söyləmədən  Şahın  Abbas  Mirzə  və 
Xosrov Mirzə ilə çox yüksək səviyyədə davrandığını yazır. Abbas Mirzənin gəlişi 
münasibəti ilə şənliklər edilmiş və böyük bir qarşılama törəni gerçəkləşmişdir. 
*** 
Abbas  Mirzə  Azərbaycandakı  öz  işlərini  təqib  etmək  üçün  Təbrizə  döndü. 
O,  özəl  həyatında  əskisindən  də  daha  artıq  qənaət  edirdi.  Bacısı  qızlarının 
cehizlərini  özü  təmin  etdi.  Abbas  Mirzə  ömrünün  sonlarında  gəlininə,  canişinlik 
üçün  nəzərdə  tutduğu  oğlunun  eşinə  yazdığı  bir  məktubda  ailə  məfhumuna  nə 
qədər önəm verdiyini xatırlayır. 
Abbas  Mirzənin  eşi  və  vəliəhdin  anası,  ərinin  xəstəliyindən  sui-istifadə 
edərək  öz  iqtidarını  gündən-günə  artırdı.  O,  Hacı  Ələsgər  Xanın  suçlarının  ifşa 
olunub cəzalanmasını  əngəlləyə bilmişdi. Xatırladaq  ki, Hacı Ələsgər Xan, Ehsan 
Xanın  Abbasabadın  hakimi  təyin  olunmasında  Şahzadənin  eşi  ilə  bir  yerdə  plan 
hazırlamışdılar.  Ehsan  Xanın  isə  Abbasabad  savaşında  ihanət  etdiyini  keçən 
səhifələrdə oxuduq. Ehsan Xan, Abbas Mirzənin bütün planlarını ruslara vermişdi. 
Bu savaşda Abbas Mirzə az qala əsir düşməkdə idi. Ölümündən sonra özündən 46 
övlad buraxan Abbas Mirzənin özəl həyatı haqqında bilinən ancaq bu qədərdir. Bu 
46 övladın çoxu Şahzadə öldüyündə çocuq yaşlarındaydılar. 
Xorasandan  gələn  xəbərlər  Abbas  Mirzəni  üzməyə  başlamışdı.  Çünkü  o 
bölgənin xanlarının dövlətə qarşı başqaldırılarını kimsə durdura bilməmişdi. Digər 
tərəfdən  Mərkəzi  Asiya,  İngiltərə  ilə  Rusiyanın  çıxarlarının  toqquşduğu  məkana 
dönüşmüşdü.  Abbas  Mirzə  bu  bölgədə  savaşmağı  və  Qacariyyə  dövlətinin 
sınırlarını böyütmək istəsə də, ancaq Azərbaycandan ayrılmasını heç təsəvvür edə 
bilmirdi.  Get-gedə  sümük  vərəmi  onu  daha  da  zəiflətməkdə  idi.  Qarabağın 
dağlarında  at  belində  savaşlarda  olan  Abbas  Mirzə  üçün  bu  qədər  xəstəlik  və 
həkimlərin  kontrolunda  olmaq  çox  üzücü  idi.  Bu  arada  Abbas  Mirzə  özəl  həkimi 
olan  ingilis  doktor  Karməklə  öz  dostluğunu  1833-cü  ilə  qədər  davam  etdirdi.  Bu 
ildə onların ikisi də vəfat edəcəklərdi. Abbas Mirzə öz həkiminə güvənir, inanırdı. 

113 
 
Həkimi  ona  demişdi  ki,  hələlik  ciddi  təhlükə  yoxdur,  ancaq  ayaqlarınız  şişməyə
 
başladığında təhlükə ciddiləşəcəkdir. 
Abbas  Mirzənin  təhsil  üçün  Avropaya  göndərdiyi  bir  çox  öyrəncilər 
dərslərini  bitirib,  fərqli  sahələrdə  ixtisas  alıb  geri  dönmüşdülər.  Mirzə  Baba 
bunlardan  birisi  idi.  Mirzə  Baba  Avropada  tibb  oxumuşdu.  İndi  isə  doktor 
Karməkin yardımçılığını etməkdə idi. Abbas Mirzənin özəl bərbəri olan Hacı Baba 
da  Abbas  Mirzənin  ilaclarının  zamanında  istifadəsi  üçün  yardımçı  olurdu.  Abbas 
Mirzənin yazdığı məktublarından bəlli olur ki, o, ölümünü hiss etdikcə, Laçın Xan 
və onun ailəsi haqda daha çox əndişələnməyə başlayırmış. Abbas Mirzə düşünürdü 
ki,  Şahın  antipatisinə  tuş  olan  Laçın  Xan  onun  ölümündən  sonra  necə 
yaşayacaqdır.  Həm  də  ona  qarşı  geniş  çaplı  düşmənliklərin  olduğundan  da 
xəbərdar  idi.  Abbas  Mirzənin  vəziri  Qaimməqam,  Laçın  Xanın  ən  böyük 
rəqiblərindən biri idi. Abbas Mirzə məktublarında yazırdı: “Laçın Xanın şəxsiyyəti 
və fədakarlığı haqqında yazmaq istərkən qələm əlimdən düşür.”
53
 Abbas Mirzənin 
məktublarından başqa bir məsələ də bəlli olmaqdadır. Tam o illərdə Rusiya, Laçın 
Xanın  izini  bulmuşdur.  Rusiya,  Gürcüstanın  soyluları  ilə  daha  yaxın  münasibət 
saxlamaq  və  mal  varlıqlarını  özlərinə  geri  qaytarmaq  siyasətini  izləməyə 
başlamışdı.  Bu üzdən də  Rusiya  Laçın  Xana  geri döndüyü təqdirdə  var-dövlətinə 
sahib olacağı haqda təklifdə  bulunmuşdu. Lakin Şahzadənin məktublarından bəlli 
olur ki, Laçın Xan Rusiyanın bu istəyini rədd etmişdir. 
*** 
1830-cu  ilin  payızında  vəba  xəstəliyi  Təbrizi  sarıb  sökməkdə  idi.  Bütün 
çalışmalar  durdurulmuş,  ölüm  sağdan-soldan,  hər  tərəfdən  can  almaqda  idi.  Bu 
bəlanı  durdurmaq  üçün  o  zaman  heç  bir  imkan  da  yox  idi.  Sadəcə,  bu  xəstəliyə 
yaxalanmamanın  bir  yolu  var  idi,  o  da  xəstəliyin  mərkəzi  olan  Təbrizi  tərk  edib 
başqa  yerlərdə  yerləşmək.  Əllərində  imkan  olan  bütün  insanlar  şəhəri  tərk  edib, 
Savalan  və  Səhənd  dağlarının  ətəklərində  məskunlaşdılar.  Abbas  Mirzə  ailə 
üzvlərini  sağlıqlı  köşklərindən  birində  yerləşdirdi.  Özü  isə  Təbrizin  bir  neçə 
ağaclığında yerləşən Bağ-i Səfa mülkünə daşındı. 
Yayın  son  küləkləri  vəba  xəstəliyinin  buxarlarını  silib  süpürüb  apardıqdan 
sonra Şahzadə ordusunu Ucanda düzənli hala gətirməyə çalışdı. Şahzadə boşalmış 
xəzinəsini  doldurmaq  üçün  vəziri  Qaimməqamla  məşvərət  etdi.  Hiyləgər  vəzir 
Qaimməqamın  təklifi  xəzinəni  doldurmaq  üçün  uyğun  plan  idi.  Lakin  bu  plan 
Şahzadənin  dürüst  insan  xarakteri  ilə  çəlişməkdə  idi,  təzad  təşkil  etməkdə  idi. 
Dünyada dürüstkarlığı ilə tanınan Abbas Mirzə bu planı qəbul edə bilməzdi. 30 il 
boyunca Azərbaycana hakim olan Şahzadə heç bir vəzifəni paraya satmaq istəmir, 
para  qarşılığı  kimisə  hansısa  vəzifəyə  gətirmək  istəməmiş,  hətta  bu  tür  siyasətə 
qarşı  da  sərt  çıxmışdı.  İndi  isə  onun  vəziri  Qaimməqam  ona  xəzinənin 
                                                           
53
 Əhvalat və dəst xəthaye Abbas Mirzə. 
 

114 
 
doldurulması üçün vəzifələrin və  valiliklərin satışını önərməkdə  idi.  Qaimməqam 
təklif edirdi ki, bütün şəhərlərin hakimləri işlərindən alınsın və bu vəzifələr satışa 
buraxılsın.  Hər  kəs  daha  çox  para  versə  şəhərin  hakimliyi  ona  verilsin. 
Qaimməqam  gerçək  bir  siyasətçi  idi.  Bu  şəkildə  işlərin  öhdəsindən  rahatca  gələ 
bilər, büdcədəki boşluğu doldura bilərdilər. Ancaq onun uyğuladığı siyasət bir çox 
hallarda  Şahzadənin  səliqəsi  və  doğruluq  xarakteri  ilə  uyuşmamaqda  idi. 
Baxmayaraq  ki,  bir  çox  yazarlar  və  araşdırmaçılar  Abbas  Mirzənin  vəzirinə  olan 
etimadından, güvənindən söhbət etməkdədirlər, lakin Şahzadənin bir neçə məktubu 
isbat  edir  ki,  o,  Qaimməqamdan  razı  deyilmiş.  Bəzən  də  ona  çox  qızırmış. 
Cahangir  Mirzə  açıq  şəkildə  öz  başına  gələn  müsibətlərdən  dolayı  Qaimməqamı 
suçlamaqdadır.  Ancaq  Abbas  Mirzə  onun  bəzi  xidmətlərini  və  idarəçilikdə  olan 
təcrübələrini nəzərə alaraq onu tamamən də uzaqlaşdırmaq istəməmişdi. 
Abbas  Mirzənin  Təbrizdə  olmadığı  bir  zamanda  Təbrizi  ziyarət  edən  bir 
yabançı Qaimməqam haqqında çox gülünc bir imaj yaratmaqdadır. Bu yabançının 
yazdığını olduğu kimi gətirəlim: 
“Bu  adamı  (Qaimməqamı)  çox  zinəti  olmayan  böyük  bir  evdə  təsəvvür 
edəlim. Bu ev daima gediş-gəlişlərə səhnə olmaqdadır. Çünkü o, bütün səxavəti ilə 
mehmannəvazlıq  etməkdədir.  Ondan  öncə  onun  atası  da  bu  şəkildə  davranmışdı. 
Hədsiz  dərəcədə  yaraşıqsız  geyinən  bu  vəzir  çox  uzun  boyludur.  Həddindən  artıq 
yemək yeyir, özəlliklə inanılmaz dərəcədə yemiş (qovun) yeyir. Nizam-intizamsız 
dağılmış olan kağızlar ətrafını sarmışdı. Bu intizamsızlıq içində bəzi işlər görürdü. 
Bir gün önəmli bir kağızı axtarmağa başladı və tapa bilmədi. Katiblərindən birini 
müttəhim  etdi  ki,  onu  sən  itirmişsən.  Ancaq  bir  neçə  saatdan  sonra  o  kağızı  öz 
cibindən  tapdı.  Sürətlə  oxuma  yetənəyi  çox  yüksəkdir.  Kağızı  gözlərinin  önündə 
tutur və bir neçə saniyəyə onu oxuyur.” Zahirən çox şişirdilmiş bir tip kimi görünsə 
də, bu şəxs ancaq Qaimməqam ola bilər. Söylənənlərə görə o olmasa imiş, Abbas 
Mirzə ödəyəcəyi borcların qaynaqlarını tapa bilməyəcəkmiş. 
Ucan  qərargahında  yay  fəslinin  son  günləri  keçməkdə  idi.  Bu  günlərdə 
Şahzadəyə  elə  bilgilər  gəldi  ki,  bu  xəbərlər  onun  həyatının  istiqamətini 
dəyişdirəcəkdi. Yəzd  şəhərinin hakimi olan Abbas Mirzənin qardaşı Zill-ül Sultan 
ona bir məktub göndərərək  yazmışdı ki, bu şəhər və Kirman  artıq imperatorluğun 
bir  parçası  kimi  deyildir.  Gerçəkdən  imperatorluqdan  bağımsız  şəkildə 
davranmaqdadır.  1828-ci  il  hadisəsindən  sonra  iqtidarını  artırmış  olan  Həsənəli 
Mirzə  yerli  xanlıqlarla,  özəlliklə  Rzaquluxan  adlı  bir  şəxslə  birləşərək  Yəzdi 
mühasirəyə almış və işğal etmişdi. Zill-ül Sultan məktubunda yazırdı ki, “...onların 
bu  özbaşınalığını  yalnız  inzibatlı  Azərbaycan  ordusu  durdura  bilər.”  Ancaq 
Azərbaycan ordusunun bu iğtişaşı durdura bilməsi və onlarla savaşa girməsi üçün 
Fətəli Şahın onayı (təsdiqi) gərəkirdi. Şah, Azərbaycan ordusuna başqa əyalətlərdə 
əməliyyat izni verməkdən çəkinirdi. Çünkü bu əməliyyatda Azərbaycan ordusunun 
qalib  gəlməsi  Abbas  Mirzəni  sadəcə,  Azərbaycanda  deyil,  bütün  imperatorluqda 
sevilən bir sərkərdəyə dönüşdürəcəkdi. Şah da belə olmasını istəmirdi. Lakin başqa 

115 
 
çarəsi  də  yox  idi.  Ya  bu  bölgələrin  imperatorluqdan  ayrılışına  izn  verməli,  ya  da 
Azərbaycan ordusuna Azərbaycanın sınırları dışında əməliyyat keçirməyə müsaidə 
etməli  idi.  Əslində  Abbas  Mirzə  özü  də  bu  əməliyyata  qatılmaq  istəmirdi.  Çünkü 
başqa bir əyalətin savaş xərcini Azərbaycana yükləmək istəmirdi. Çünkü Şahzadə 
bilirdi ki, Azərbaycan ordusu bu əməliyyata qatılsa, mərkəzdən ona heç bir maddi 
yardım  gəlməyəcəkdir.  Ruslara  ödənilən  borclar  Azərbaycana  yükləndiyindən 
dolayı  artıq  Azərbaycanın  nəfəsi  kəsilmək  üzrə  idi.  Azərbaycan  ordusunun 
toparlanıb,  toplanıb  və  geniş  hərbi  manevrlər  etməsi  üçün  uyğun  mərkəzlər 
bulunmamaqda  idi.  Bir  çox  yerlər  ruslar  tərəfindən  təxrib  edilmişdi.  Ən  sonda 
Ərdəbil  bu  iş  üçün  seçildi.  Çünkü  Ərdəbil  ruslara  təslim  edilən  ən  son  qala 
olmuşdur.  Bu  üzdən  də  orada  böyük  təxribat  yapılmamışdı.  Çünkü  Ərdəbil 
anlaşma ilə ruslara təhvil verilmişdi. Bu şəhərin modern imkanlarla təchiz edilmiş 
qalası və savunma sistemi olduğu kimi durmaqda idi. 
İlk  hərbi  birimlər  Məhəmməd  Mirzənin  komutanlığında  hərəkətə  başladı. 
Toplar,  2.000  süvari  və  4.000  piyadə  Məhəmməd  Mirzənin  əmrində  idi.  Qısa  bir 
sürədən  sonra  Abbas  Mirzə  özü də  təqribən bir o qədər ordu ilə  hərəkət etdi.  Bu 
səfərdə  Təhmasib  Mirzə,  Xosrov  Mirzə  və  Abbas  Mirzənin  qardaşı  oğlu  Şeyx-ül 
Məluk  Abbas  Mirzəyə  eşlik  etməkdə  idilər.  Bu  sıralarda  Abbas  Mirzənin 
oğullarından  biri  əmrində  olduğu  ordusu  ilə  Kürdistanda  əməliyyata  başlamış  və
 
Qacariyyənin  iqtidarını  orada  tətbiq  etməyə  çalışmışdı.  Azərbaycan  ordusu 
Azərbaycan  sınırlarını  tərk  etdikdən  sonra  Azərbaycan  bir  xərabəzarlıq  kimi 
görünməyə  başlamışdı.  Azərbaycan  təqribən  30  il  müddətində  öz  canı,  varı  və 
dövləti ilə oluşdurduğu ordusunu geri dönməmək üzrə yola salırdı. 
Sonralar  Abbas  Mirzə  övladlarına  yazdığı  məktublarda  Azərbaycandan 
uzaqda  qalmanın  onu  nə  qədər  üzdüyünü  yazırdı.  O,  məktublarında  Azərbaycanı 
xatirələrinin yuvası kimi anımsayır. 
Abbas  Mirzənin  Yəzdə  doğru  hərəkət  etdiyi  zaman  bu  şəhəri  quraqlıq 
çökərtməkdə  idi.  Həsənəli  Mirzə  Azərbaycan  ordusunun  yaxınlaşdığını 
duyduğunda  dərhal  Yəzdi  tərk  edib  Kirmanda  yerləşməyi  düşündü.  Çünkü 
Kirmanın  savunma  sistemi  və  qalaları  Yəzdlə  müqayisədə  daha  möhkəm  və 
güvənilir  idi.  Həsənəli  Mirzə  hesab  edirdi  ki,  Kirmanda  Abbas  Mirzə  ilə  qarşı-
qarşıya gələ bilər. Abbas Mirzə Yəzdə yetişdiyində bir qurtarıcı sifəti ilə gəlməsinə 
rəğmən ciddi bir istiqballa qarşılanmadı. Çünkü şəhər aclıq və səfalət içində məhv 
olmaqda  idi.  Bu  şəhər  bir  ordunun  ehtiyaclarını  necə  sağlaya  bilərdi?  Bu  üzdən 
Abbas  Mirzə  iki  gündən  artıq  orada  qalmadı.  Təkrar  ordusunu  Kirmana  doğru 
hərəkətə  keçirdi.  Lakin  heç  tələsmirdi,  çünkü  yağı  olmuş  qardaşına  fikirləşmək 
üçün fürsət tanımaq istəyirdi. Abbas Mirzə sülh yolu ilə Kirmana girmək istəyirdi. 
Yağı  olmuş  qardaşına  çaparlar  aracı  ilə  məktublar  göndərib  və  təslim  olmasını 
dövlətə  qarşı  baş  qaldırmasından  vaz  keçməsini  dilədi.
54
 Kirman  əhalisinin  
                                                           
54
 Cahangir Mirzə “Tarixe no”. 

116 
 
bəlləyində  (yaddaşında)  qorxunc  bir  xatirə  yaşayırdı.  Kirman  1790-cı  ildə 
Zəndiyyənin  son  qalası  durumundaydı.  Bu  ildə  Ağaməhəmməd  Xan  Qacar 
Kirmanı  fəth  etmək  üçün  ordusunu  səfərbər  etmişdi.  Şəhər  əhalisi  Lütf  Əli  Xan 
Zəndi savunduqları üçün Ağaməhəmməd Xan Qacar Kirmanı aldıqdan sonra şəhər 
sakinlərinin çoxunu öldürmüşdü. Bu üzdən də şəhər əhalisinin xatirəsində hələ də 
canlı olan bu hadisə onları Həsənəli Mirzənin yanında olmamağa sövq edirdi. Bu 
arada  Abbas  Mirzənin  Kirman  əhalisinə  göndərdiyi  mesajlar  da  şəhərin 
bazarlarında  ağızdan-ağıza  dolaşırdı  ki:  “Yalnız  dövlətə  baş  qaldıranları  təqib 
edəcəyik  və  əhali  ilə  işimiz  yoxdur.  Yəzddəki  durumu  gördük  və  çox  rahatsız 
olduq. Kirmanın da Yəzd kimi aclıq səviyyəsinə düşməsini istəmirik. Azərbaycan 
ordusu  burada  qalmağa  gəlməməkdədir.  Kirmanda  əmin-amanlığı  bərqərar 
etdikdən həmən sonra  Azərbaycana dönəcəyik. Ordunun xərcini Kirman  əhalisinə 
yükləmək kimi niyyətimiz yoxdur.” 
Böyük ehtimalla  Kirmanda hələ açıq şəkildə Həsənəli Mirzəyə qatılmayan 
saxlunun  önəmli  şəxsiyyətləri  bazar  əhli  ilə  gizlin  münasibət  qurub  və  Abbas 
Mirzənin  göndərdiyi  mesaja  olumlu  cavab  vermələrini  istəmişlər.  Lakin  Həsənəli 
Mirzə  dirənmək  fikrində  idi.  Xüsusən  Abbas  Mirzənin  nifrətini  içlərində  daşıyan 
bir çox adamlar da ona savaşmağı təlqin edirdi. 
Bu  arada  Kirmana  xəbər  gəldi  ki,  Azərbaycan  ordusu  Kirmanın  bir 
ağaclığındadır. Bu xəbər gəldikdən sonra üsyankar şahzadənin rəftarı dəyişilməyə 
başladı. Sanki bir şəbəh onun ruhunu işğal etmişdi. Bir çox təzadlı əmrlər verir və 
sanki əmrlərinin keçərliliyi olmadığını sezmişdi. Əcəba onun əski xatirələrimi baş 
qaldırmağa başlamışdı? Çocuqluqdan bəri Abbas Mirzənin bütün alanlarda ondan 
üstün  olduğunu  bilirdi.  Abbas  Mirzənin  barış  elçiləri  qala  divarlarının  arxasında 
“təslim  olun!”  çağrışları  ilə  bağırırdılar.  Bu  arada  Həsənəli  Mirzənin  müttəfiqləri 
inanılmaz  bir  hadisəyə  şahid  oldular.  Dirənmək  üçün  fərman  verməsi  yerinə 
Həsənəli  Mirzə,  Abbas  Mirzəni  qarşılamaq  və  istiqbalına  varmaq  üçün  hazırlığa 
başlamışdı. 
Azərbaycan  ordusu  qalanın  kənarlarında  yerləşmişdi.  Abbas  Mirzə 
qardaşının təslim olub və onun qarşısına gəlməyə hazır olduğunu duyduğunda əmr 
verdi ki, onunla bir şahzadə kimi davranılsın. Sonra da onu öz çadırına dəvət etdi. 
Onlar çadırda artıq yaxın əqrəba kimi söhbətləşirdilər. Abbas Mirzə iki il öncə onu 
vəliəhdlikdən  almaq  istəyən  qardaşına  qarşı  çox  ədəblə  davrandı.  Onu  bir  qrup 
süvari ilə Tehrana göndərdi. Fətəli Şah əmr verdi ki, onu kontrol altında bir evdə 
saxlasınlar.  Lakin  bu  onun  üçün  böyük  bir  cəza  sayılmırdı.  Bu  arada  Abbas 
Mirzədən intiqam almaq amacı ilə Həsənəli Mirzəyə qatılan bir çox xanlar Kirman 
qalasını tərk edib və dirənmək üçün öz qalalarına pənah apardılar. 
Bahar  yaxınlaşmaqda  idi.  Azərbaycan  ordusu  geri  dönməyə  hazırlaşırdı. 
Azərbaycan  ordusuna  mənsub  olan  hər  kəs  Şahzadənin  özü  kimi  təkrar 
Azərbaycana  dönmələrindən  dolayı  sevinirdilər.  Lakin  bilmirdilər  ki,  tale  onlar 
üçün başqa bir macəra hazırlamaqdadır. 

117 
 
Şahzadələrin  boğuşmalarının  bitməsindən  arxayın  olan  Fətəli  Şah,  Novruz 
bayramını daha rahat və təmtəraqla keçirmək istəyirdi. İsfahan bağları bahar fəslini 
Tehran  bağlarından  daha  tez  qarşılayır.  Bu  üzdən  də  Şah  öz  hərəmsərası  ilə  bir 
yerdə  Novruzu  İsfahanda  keçirmək  fikrində  idi.  Bu  səfərdə  diqqəti  cəlb  edən  və 
gələnəklərə  uyğun  olmayan  bir  hadisə  baş  verdi.  Şah,  sadəcə,  öz  ordusuna 
güvənmədi, Ərak və Mazəndəran orduları da bu səfərdə Şaha eşlik etdilər. 
Əyləncə  mahiyyətli  səfərin  bu  qədər  geniş  önləmlərlə  yapılması  hər  kəsin 
ağlında  soru  işarəti  oluşdurmaqda  idi.  Çünkü  Şah,  öncəki  səfərlərində  bu  qədər 
önləm  almamış,  sadəcə,  özünün  özəl  qoruyucu  ordusuna  kifayət  etmişdi.  Abbas 
Mirzənin  düşmənləri  yenə  də  Şahı  etkiləməyi  başarmışdılar.  Şaha  dolayısı  ilə 
anlatmışdılar ki, bütün Şahzadələr bir-birləri ilə çəkişərək çökmüşlər, baxmayaraq 
ki,  o çəkişmələrin Şaha  ziyanından daha  çox  faydası  var idi.  Meydanda  qalan  və 
güclü  olan  ancaq  Abbas  Mirzədir.  Abbas  Mirzə  sadəcə,  yenilikçi  zehniyyəti  ilə 
Padşaha qarşı təhlükə ünsürü deyildir, həm də ölkədə inzibatına və disiplininə görə 
birinci yerdə duran ordusu ilə də təhdid amilidir. Azərbaycan ordusunu Şaha qarşı 
yönləndirib  və  iqtidarı  bütünü  ilə  ələ  keçirə  bilər,  deyə  ard-arda  imalar  və 
işarələrdə  bulunulurdu.  Bu  imaları  Şah  önəmsəmiş  və  mühafizə  gücünü 
gücləndirməyə 
başlamışdı. 
Abbas 
Mirzənin 
düşmənləri 
Türkmənçay 
müqaviləsindən sonra  onun və  ordusunun bir  daha  yüksəlməmək üzrə  çökəcəyini 
sanmışdılar.  Lakin  Abbas  Mirzə  təkrar  ayaqda  idi.  Azərbaycanın  birinci  və 
Qacariyyənin  ikinci  şəxsi  kimi  qədd  ələm  eləmişdi.  Bu  da  din  xadimləri  başda 
olmaq üzrə bütün əski qafalı kəsimi rahatsız etməkdə idi. 
Abbas  Mirzə  Kirmandan  İsfahana  doğru  irəlilərkən  Padşah  da  dərin  bir 
əndişə  və  şübhə  içində  bu  şəhərə  doğru  irəliləməkdə  idi.  Nadir  Şahın  oğlunun 
başına  gətirdiyi  fəlakət  o  zaman  hələ  unudulmamışdı.  Nadir  Şah  öz  oğlundan 
şübhələnərək  onun  gözlərini  kor  etmiş  və  bununla  da  etdiyi  bütün  işlərini  də 
varissiz  buraxmış,  xanədanın  da  gələcəyini  uğursuzluğa  və  aqibətsizliyə 
gömmüşdü.  Nadir  Şahın  oğlunu  kor  etmə  macərasından  o  zaman  təqribən  yüz  il 
keçməsinə  rəğmən  iqtidar  münasibətlərində  kurallar  dəyişməmişdi.  Hər  kəs  bu 
şəkildə  bir  hadisənin  ola  biləcəyini  sanırdı.  Özəlliklə  Abbas  Mirzənin  yenilikçi 
dünya  görüşünə  qarşı  olan  din  xadimləri  və  mənsəb  sahibləri  belə  bir  hadisənin 
oluşması  üçün  gecə-gündüz  fitnələr  törədir,  planlar  hazırlayırdılar.  Fətəli  Şahın 
ağlına şübhə dolmuşdu, bu şübhənin dəf olma yolunu axtarırdı. Uzun düşüncədən 
sonra Fətəli Şah Abbas Mirzədən qurtarma yolunu tapmışdı. Ona və müşavirlərinə 
görə Abbas Mirzənin təkrar Azərbaycana dönüşü əngəllənməli idi.  Çünkü Abbas 
Mirzə  yalnız  Azərbaycanda  güclüdür.  Yalnız  Azərbaycanda  daha  da  güclənib  və 
təhdid  ünsürü  olma  təhlükəsini  davam  etdirə  bilərdi.  Şah  düşündü  ki,  bütün 
əyalətlərdə artıq sabitlik bərqərardır. Sadəcə, Xorasanda iğtişaş vardır. Bu üzdən də 
Abbas Mirzəni bu iğtişaşı yatırtmaq üçün görəvləndirmək istədi. Bu işi ilə bir güllə 
ilə iki  hədəf  vururdu. Həm  Abbas Mirzənin ordusunun zəifləməsini  sağlayır, həm 
də  Xorasandakı  iğtişaşlardan  qurtarmış  olurdu.  Hər  kəs  bilirdi  ki,  Azərbaycandan 

118 
 
uzaqda  qalan  Abbas  Mirzə  ölü  kimi  bir  varlığa  dönüşəcək.  Çünkü  Xorasanda  nə 
yenilikçi reformlarına davam edə bilərdi, nə də Xorasan əhalisi Azərbaycan xalqı 
qədər ona sahib çıxardı. 
*** 
Səfəvilər  ehtişamından  boşalmış  İsfahan,  Fətəli  Şahın  gəlişi  ilə  təkrar  bir 
ünə  qovuşmaqda  idi.  Bütün  yaxın  əyalətlərin  elbay  (vali)  şahzadələri  öz  hədiyyə 
sürüləri,  naxırları  ilə  İsfahana  gəlmiş  və  Şaha  olan  sədaqətlərini,  vəfadarlıqlarını 
sərgiləyirdilər.  Abbas  Mirzə,  Kirman  hökumətini  oğlu  Xosrov  Mirzəyə  tapşırdı. 
Bir neçə xanı ətrafına alıb hələ də Kirmanın güvənliyini təhdid edən Rzaquluxanı 
təqib  edib,  yaxalamaq  üçün  isə  ordunun  böyük  bir  bölümünü  oğlunun  əmrinə 
buraxıb  İsfahana  yola  düşdü.  Abbas  Mirzə  sadəcə,  kiçik  bir  ordu  və  yüngül 
topxanası  ilə  İsfahana  gəldi.  Şah,  Abbas  Mirzənin  bu  kiçik  ordusunun  paradını 
izlədi.  Ard-arda  savaşlara  qatılan  və  xüsusən  böyük  məğlubiyyətdən  sonra  təkrar 
özünü bu şəkildə toparlayan Azərbaycan ordusunu və onun komandanını alqışladı. 
Padşah, Abbas Mirzəni Xorasan məmuriyyətinə  göndərəcəyindən dolayı bir anlıq 
üçün  də  olsa  içindəki  şübhəni  bir  yana  almış  və  Şahzadəni  övməyə  başlamışdı. 
Şahzadə  bilmirdi  ki,  bu  övgünün  arxasında  Azərbaycandan  əbədi  olaraq  ayrılma 
planı  yatmaqdadır.  Abbas  Mirzə  atasının  Xorasan  əməliyyatına  “yox”  deyə 
bilməmişdi. Xorasan ismən Qacariyyəyə aid idi, əslində isə mərkəzə bir o qədər də 
tabe deyildi. Məşhəddə Şahın kiçik oğullarından biri olan  Əhmədəli Mirzə hakim 
olaraq görəv başında idi. Lakin onun heç bir idarəçilik qabiliyyəti yox idi. Ancaq 
Mirzə  Musa  adında  bir  qələm  əhli  onun  yardımçısı  idi.  Xorasan  kimi  kaos  içində 
çağlayıb  duran  bir  məmləkəti  Əhmədəli  Mirzənin  yönətə  biləcəyi  sanılmırdı.  Bu 
üzdən  də  Şah,  öncə  İrəvanın  əski  hakimi  yaşlı  Hüseyn  Xan  Sərdarı  Əhmədəli 
Mirzəyə yardımçı olaraq göndərmək istədi. Artıq yüz yaşını doldurmuş olan Sərdar 
Hüseyn Xan bu işə razı oldu. Lakin tam atlanıb yola düşərkən əcəl onu yaxaladı. 
Hüseyn Xan, Xorasana səfər öncəsində dünyasını dəyişdi. 
Şah,  Xorasanda  istiqrarın  bərqərar  olunması  üçün  Abbas  Mirzəni 
görəvləndirdi.  Abbas  Mirzə  heç  sormadı  ki,  nədən  bu  görəv  ona  verilir.  Çünkü 
sadəcə, bu sorunun sorulması ilə Şahın şübhələrinin tüğyan edib və Abbas Mirzəni 
sərt şəkildə cəzalandıracağı bəlli idi. 
Bir  neçə  gündən  sonra  Şah  hər  kəsi,  özəlliklə  Abbas  Mirzəni  də 
heyrətləndirəcək  bir  nitq  etdi.  Fətəli  Şah,  zərrin  paltarlar  içində,  başında  parlayan 
tacı  ilə  şəhərin  törən  mərkəzində  bütün  dövlət  ərkanının  hazır  bulunduğu  bir 
zamanda  yüksək  səslə  Abbas  Mirzənin  üstün  cəhətlərini  övgü  ilə  xatırladı  və 
davam  etdi  ki,  artıq  bu  gündən  sonra  Şahzadə  sadəcə,  Azərbaycanın  elbayı 
(hakimi) deyildir, Xorasanın da elbaylığı Abbas Mirzəyə verilir. Abbas Mirzə həm 
Azərbaycanın,  həm  də  Xorasanın  valisidir.  Abbas  Mirzənin  böyük  oğlu 
Məhəmməd  Mirzəni  də  övdü.  Ona  bir  şeylər  verməsə  də  gələcəkdə  arzularına 
çatmasını diləyib və zamanında vəliəhd olmasını arzu etdi. 

119 
 
O gün bir çox insanın ürəyi nifrətdən az qala partlamaqda idi. Əcəba, illər 
boyu  islahatçı  Şahzadəyə  qarşı  planlar  çizən  din  xadimlərinin  və  bəzi  dövlət 
adamlarının  işlərinin  nəticəsi  bumu  olmalı  idi?  Şahzadə  zəifləmək  yerinə  daha  da 
güclənmişdi.  Ancaq  bu  güclənmə  ödülü  ilə  də  Azərbaycandan  daimi  olaraq 
uzaqlaşacaqdı.  Padşah  isə  böyük  bir  qürur  və  inancla  Abbas  Mirzə  vasitəsi  ilə 
İmperatorluğun  sınırlarının  Ceyhun  və  Seyhuna  qədər  genişlənəcəyindən  söhbət 
edirdi. 
Abbas  Mirzə,  İsfahanı  Xorasana  doğru  tərk  etmədən  öncə  Azərbaycan 
ordusunun  Xorasana  intiqalı  üçün  bütün  işləri  gördü.  Eləcə  də  Kirmanın  idarəsi 
üçün  təkrar  yeni  tapşırıqlar  verdi.  Şah,  Şeyx-ül  Məluku  Kirmanın  yönətimi  üçün 
təyin etmişdi. Qaragözlü xanlarının fərmanı altında olan Həmədan alayları Şeyx-ül 
Məlukun  əmrinə  verilirdi.  Qaragözlü  xanları  Qacarlara  sadiq  olmalarını  bir  neçə 
kərə isbatlamışdı. 
Ancaq  Kirmanda  hökumət  edən  Xosrov  Mirzəyə  daha  çətin  görəv 
verilmişdi.  Xosrov  Mirzə,  Yusif  Xan  Topçu  ilə  bir  yerdə  Azərbaycan  ordusunun 
böyük  bir  hissəsini  topları  ilə  bir  yerdə  Kirman  və  Xorasan  arasında  yerləşən 
qumsal çöllükdən keçirib Xorasana sövq etməli idilər.