AZƏrb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu

IV BÖLMƏ 
TÜRK XALQ DEMONOLOGİYASININ 
OBRAZLAR ALƏMİ
Türk  mifologiyasımn  qaynağı  olaraq 
türk xalq  demonologiyası
Demonoloji  təsəvvürbr  çox  əksi  etnik-mədəni  informasiyanm  эп 
dayanıqlı  elementlərini  özündə  qoruyub  saxlayır.  Demonoloji  inanışlar 
xalq  mədəniyyətinin  эп  başlıca  kateqoriyalarıyla  birbaşa  bağhhqdadır. 
Demonologiya  ənəııəvi  cəmiyyətin  həyatımn  bütün  sahələrini  əhatə  edən 
təsəvvürbrlə  bağlı  olduğundan  praktik  olaraq  xalq  mədəııiyyətinin 
istənilən  sahosinin  təsvirini  verməkdə  «yardımmı  əsirgəməyəıı»  xüsusi 
nıodoııi  koddur  [193].  Yeraltı  qaranhq  dünya  ilə  bağlı  acıqlı,  bədxah 
ruhlar  haqqında  mifoloji  görüş  və  təsəvvürbr  kompleksindən  ibarət  olan 
demonologiyaya köhnə ədəbiyyatlarda «şeytaniyyat» da deyilmişdir  [105, 
s.228].  Universal,  arxetipik  yaşantılara  yaxmlığı,  eləcə  də  mLixtəlif 
ideoloji  sistemləre  miinasibətdə  kompromisə  meyilli  olmağı  sayəsində 
xalq  demonologiyası mifologiyanın эп  az dəyişən,  sabitliyini  isə daha çox 
qoruyan tərkib hissəsidir. Onun başlıca qaynağım demonik varlıqlar haqda 
mifoloji rəvayətlər, ovsunlar, alqışlar,  qarğışlar və s. təşkil edir.
Özüniin  təqribən  iki  yüz  illik  tarixi  ərzində,  ümumiyyətlə, 
folklorşünaslıq mədəniyyətbrin  büllur saflığınm pozulması  fonunda klassik 
folklor  əııənəbrinin  göz  görə-görə  necə  öz  yaşarılığmı  itirməsinin,  neçə- 
neçə  folklor jannmn  öz  ömrünü  necə  başa  vurmasmm  şahidi  olubdur.  Bu 
gün  təbii  şərtlərdə  canlı  ifada  dastan,  nağıl  dinləməyin  mümkün  olduğu 
yerləriıı  də  sayı  xeyli  azalıbdır63.  Lakin  folklor  ənənəbrinin  yaşamaqdan
63  «Bu  giins  qədər  toplanmış  və  nəşr  olunmuş  folklor  öm əkbrinin  əksəriyyəti  «klassik» 
folklora  nıəxsıısdıır.  «Klassik»  folklorun  hər  bir  örnəyi  əzizdir.  Ona  görə  ki,  bu  folklora 
məxsus örnəkbr bizi keçmişimizə aparır və ya keçmişdə olmuş öz dünyamızm yadigarlarıdır. 
Keçmiş dünyamız haqqında folklor öməkləri  yalnız «o zaman» və  «o zaınan»  haqqında olan 
folklor  m ətnbri  bir  daha  yaranmayacaq...  «klassik»  folklor  gözümüzün  qarşısında  yoxa 
çəkilir.  Nəinki  söybyici  və  ya  ifaçı  məktəbbri  sıradan  çıxıb,  hətta  tək-tük  professional 
söyhyicilərədətssadüfetm ək, dem əkolarki, mümkün deyil» [18, s. 13].
qalması  prosesi  heç  də  hər  yerdə  eyni  dərəcədə  getmir.  Miiasir  folklora 
diqqət  yetirdikdə  apancı  janrlar  ıçərisindo  informativ  fiınksiyası  güclii 
olanlarm  üstünlük  təşkil  etdiyi  aydm  nəzərə  çarpır.  Bu  mənada  bolli  bir 
yerb bağlı əfsanələr,  mifoloji rəvayətbr kimi  gerçəkliyə kökbnmiş mətnbr 
səciyyavidir.  Özünüıı  strukturuna,  təhkiyə  quruluşuna  görə  olduqca  arxaik 
sayılan  e b   folklor  mətnləri  var  ki,  daha  az  dəyişikliyə  ıığrayır.  Söhbət 
anomaliya  səciyyəli  hadisələrdən,  о  biri  dünya  ib   bağlı  fövqəltəbii  mistik 
gücbrlə,  yadplanetlilərb,  qeyri-adi  kosmik  varlıqlarla  qarşılaşmaqdan 
danışan  mətnlərdən  gedir.  Stnıktur  baxımdan  bu  tipli  mətnlərin  ənənovi 
mifoloji rəvayətlərdən bir о  qədor də  böyük fərqi yoxdur.  Eyni  demonoloji 
süjetbrdir  ki,  dünyamn  olduqca  sürətb  dəyişən  mənzərəsi  qarşısmda 
mahıyyotini  əsla  dəyişmədən  varlığmı  qoruyub  saxlayır  [315].  Bu  mənada 
beb  demək  mümkündür  ki,  xalq  demonologiyası  mifoloji  ənənənin  эп  az 
dəyişikliyə  uğrayan  qismidir.  Xalq  demonologiyasmm  etnoqıaf  və 
folklorçulardan  ötrü  xüsusi  maraq  kəsb  etməsinin  bir  başlıca  səbəbi  do 
budur  ki,  о  hər  bir  etnik  mədəni  ənənənin  özliiyündə  bənzərsizliyini  iizə 
çıxarmaq imkam verir [193].
Ruhlar,  demonik  varhqlar  haqqında  xalq  arasmda  dolaşan 
hekayətbrə -  mifoloji  rovayatloro  gəldikdə  isə  aynca  folklor jann  kimi  bu 
tipli  mətnbr  indinin  özündə  beb  aktuallığmı  tam  güclə  qoruyub  saxlayır. 
Söybyicilik  ənənəsinin  binası  qoyulandan  bu  yana  onlar  inkişafdadır  vo 
уепэ  yaşamaqda  davam  edir.  Dəyişən  sadəcə  nosnəııin  zahiri  yöııbri  ib 
bağlıdır,  mühüm  struktur-semantik və  funksional  cizgibr  isə  az  qala  biitiin 
hallarda pozulmaz qalır.
Dini-mifoloji  sistemdə  о  biri,  yeraltı  qaranlıq  dünyası  ib   bağlı  bir 
sürü  varlıqlar  mövcud  ola  bilir.  Mifoloji  hekayətlərdə  yer  alan  bıı 
qüw ətbrin  arasmda  insan  şəkli  veribnlər və  insan'şəkli  verilməyənlər  var. 
Həmin  varlıqların  birinci  qrupuna aid  olanlan  ilahi  monşoli  sayılır;  onların 
başlıca  ortaq  yönləri  məkan  vo  zaman  baxımmdan  insanlarm  yaşadıqları 
yerbrdən  uzaqda  olmalarıdır.  Onlar  kosmosun  о  yerbrində  məskıındtırlar 
ki,  adi  ölümlübrin  oraya əli yetmir. Zaman etibarib də onlar  ilkin yaradılış 
çağına  bağlı  olurlar.  Bu nizamlı dünya onların fəaliyyətinin  əsəridir.  Lazım 
bılmədikbrindən  bu  dünyanm  nizamma,  gedişinə,  gündəlik  həyata  ya 
olduqca az müdaxib edər, ya da heç qanşmazlar.
Dini-mifoloji  sistemin bir də elə qatı  var ki,  bu qatla bağlı  məxluqlar 
ilahi  statusa  malik  deyil  və  mifoloji  ilkin  yaradılış  çağmda  da  heç  bir 
fəaliyyət  dairəbri  yoxdur.  Daima  insanlarla  münasibətdə  olan  bu  varlıqlar 
təkcə  mif mətnlərində yox,  sakrallığı, yəni  dini  mahiyyəti  olmayan  mifoloji

rəvayətlərdə  daha  çox  yer  alırlar.  Polisemantik  demonik  varlıqlarm  yer 
tutduğu  demonoloji  təsəvvürlər  xalq  inam  və  etiqadları  sferasmda  эп 
hərəkətli və dəyişkən olan qismdir [369,  s.65].
Arxaik  və  ənənəvi  cəmiyyətbrdə  ətraf  abm   bir  mikrokosm  kimi 
düşünülmüşdür.  Bu  mikrokosmun  hər  qanşmda  sakral  eneıji,  mistik  güc 
mövcuddur.  Ənənəvi  cəmiyyət  üçün  onun  məskunlaşdığı  yer  sakral 
enerjinin  эп  çox  toplandığı  yerdir.  Dünyanm  orta  göbayi  bilinən  bu  yeri 
əhatə  eləyən  dairə  içərisində  nə  varsa  nizamlı  dünyanm  timsalıdır.  Buna 
görə  də  yaradılışın güc  qaynağı dünyanın tan  ortasmdadır.  Həmin yerdən -  
sakral  eneıjinin toplandığı  о dairədan qırağa çıxdıqca və oradan da gedərək 
uzaqlaşdıqca  qalan bütün  yerlor özgə  məkanı  olaraq  qavramhr.  Daha  uzaq 
yerbr isə demonik gücbrin xaotik məkam kimi mənfi çalar qazanır. Bir çox 
hallarda  demonologiyaya  məxsus,  lakin  eyni  vaxtda  mifoloji  hami  ruhlara 
«əqrəbalığı  çatan»  varlıqlar  da  olur  ki,  onlar  insan  oğlu  ib   ilahi  güclər 
arasında  vasitəçi  yerində  çıxış  edə  bilirlər.  Həmin  dönorgə  varlıqlann 
fəaliyyət  dairələri  yüksək  staluslu  mifoloji  qəhrəmanlardan  fərqli  olaraq, 
sosial  miqyas  almır,  sadəcə  bir  şəxsin  və  ya  bir  aibnin  taleyi  ilə  bağlı 
səciyyə daşıyır.
Yeni dini sistem bərqərar olduğu zaman xalq demonologiyası «qeyri- 
rəsmi»  xaıakter  ahr  və  «rəsmi»  kulta  münasibətdə  hətta  müxalif  olur. 
Maıkəzi  Asiyada  buddizm  missionerlərinin  ram  edib  э1э  aldıqlan  və  öz 
panteonlanna  daxil  etdikləri  yerli  şaman  ruhlan  «sarı  din»ə  qısqanclıqla 
xidmət  göstərməyə  başlayırdılar.  Bənzər  örnəklərin  sayı  digər  dini 
ənənələrdə də istənibn qədərdir.
Demonologiyamn əsasmda təbiətin, ətraf abmdəki bütün obyektlərin, 
tikililərin,  insanm  ruhi  hallanmn  (xəstəüyin,  dəliliyin),  təsadüfün,  uğurun, 
bədbəxtliyiıı...  maddi  dərki  dayanır.  Mosələn,  xəstəliyin  şəxsləndirilməsi 
demonoloji  obrazlar  silsıləsinitı  mühüm  qaynaqlanndan  biridir.  Мйэууэп 
mənada  rııh  özüııdə  təcəssüm  etdirdiyi  hadisə  ilə  eyniyyət  təşkil  edır,  bir 
sözlə, təbiət ruhlan təmsil elədikbri obyektlərin özüdür.
Demonologiyanm  digər  bir  bölümü  ölənlərin  ruhlarına  sitayişlə 
bağlıdır.  Bu  əcdad  ruhlan  mənsub  olduqlan  soyla  bağlılığı  uzun  zaman 
qoruyurlar. Ölənbrin ruhlannm hami ruhlara dönməsi xalq ənənəsində əksini 
tapan  bir  prosesdir;  dağda  basdmlmış  olan  bir  ulu  şamanm  ruhu  bu  dağı 
qomyan ruha da  çevrilir.  İnsanlann ruhi hallan  ilə bağlı  demonlara gəldikdə 
isə  bunlann  şaman  mifologiyasında  da  çox  sayda  öməkləri  var.  Xalq 
demonologiyasında bir başqa qrupu real həyatda yaşayan,  qeyri-adi  keyfiy- 
yətləri  ib   seçilən  və  sakral  bilgilərin  daşıyıcısı  olan  kəslər  -   şamanlar,
gələcəkdən  хэЬэг  verən  və  qeybi  bilənlər,  görücülər,  baxıcılar, 
sehrkarlardan ıbarət dəstə təşkil edir.
Demonoloji təsəwürlər dairəsində bu dünya ilə о biri -  yeraltı dünya 
arasında  münasibətlər  ən  mühüm  yer  tutur,  yəni  hər  iki  dünya  biri-birinə 
təsir  etməkdədir.  Yeraltı  dünya,  ruhlar  aləmi  qaranlıq  bir  dünyadır.  О  biri 
dünya gücləri  məhz gecənin  qaranhğmda daha fəal  olurlar.  Güniin  gimorta 
çağı  isə onlar qeybə çəkilmiş kimidir. Demonoloji  sistemə daxil  olaıı  о  biri 
dünya  güclərinin  başlıca  olaməti  onlann,  iimumiyyətlə,  dönərgə  təbiətli 
olmalarıdır.  Guya ölənlər о  biri  dünyada bu dünyadakmm tam əksini təşkil 
edən  situasiyaya  düşürlər.  Elə  bu  səbəbdən  də  ənənəvi  təsəwürlərə  görə, 
məsələn, о biri dünya varhqlannm ayaqları tərsinədir,  о dünya varlıqlarınm 
dilini  bu  dünyadakılar  anlaya  bilməz  və  s.  Döııərgəlik  bu  diinyalar 
arasmdakı sərlıədin nişanıdır [315]. Magik çevrilmə praktikası bu baxımdaıı 
özündə  bir sıra mifik elementləri  ehtiva edir.  Demonologiyada bu  düııyaya 
məxsus  varlıqlarla  yeraltı  dünya  məxluqlanm  biri-birindən  fərqləndirən 
birinci  başlıca  cəhət  onlann  asimmetrikliyi  və  yanmçıqlığı,  ikincisi  isə 
korhıqlan və görünməz olmalandır. Bir sıra xalqlarm təsəvvürbrinə görə bu 
dünyanın  hüdudlarmdan  kəııarda,  sulann  о  taymda  təkayaqh,  tokəlli 
məxluqlar, təkqanadlı,  təkgözlü, təkqıçlı quşlar yaşayır,  günbatan tərəfbrdə 
təkgözlü adamlar məskən salıblar və s.  [yenə orada].
Demonik  personajlann  asimmetrikliyi  motivinin  b eb   geniş 
yayılmasınm  kökləri  də  arxaik  mifoloji  təsəvvürlərdən  golir.  Həmin 
təsəw ürbrə  göıə  bu  varlıqlar  ya  axsaq,  topal,  ya  da  təkgözlü,  təkayaqh 
təsəvvür olunan  xtonik mhlardır.  Yakutlardakı abaahı,  xakaslardakı  şulbus, 
altaylardakı  Erlik,  təkgözlü  və  təkdöşlü  olub  о  bir  döşünü  do  çiyni 
üzərindən  geriyə  atan  cadugər  Almas  da  beb  xtonik  gücbrdəndir.  Yaxııd 
Anadolunun cənubundakı türkmənbrin təsəwürüııdə insan  qıhqlı  olduğuııa 
inanılan  qorxunc  dönərgə  obrazı  var ki,  təkayaqlı,  təkqollu,  təkgözlü,  yəni 
tən yanya bölünmüş kimi yarımçıq təsəvvür edilmişdir.
Dönərgəlik,  yarımçıqlıq  və  axsaqhq  bu  dünyadakı  gücbıiə  oks 
qütbdə  dayanan  qaranhq  dünya  güclərinin  demonik  özəlliyidir.  Beb 
görünüş  bu  dünyaların  sərlıədinə  yaxın  yerbrdəki  varlıqlar  üçiin, 
ümumiyyətb,  səciyyəvidir  [309;  315].  Mancur şamanmm  hekayətində  rast 
gəlinən  və  bu  dünyadakı  canlan  о biri  dünyaya daşıyan  demonik  varlıq  da 
təkgöz,  tayqulaq,  əyriburun,  keçəl  bir məxluqdur.  Diinyanm  sonu  ib   bağlı 
islami  təsəvvürbrdəki  təkgözlü  Dəccal  obrazı  da  [108,  s.83]  demonik 
təbiətli  obrazlar  sırasındadır.  Demonologiyada personajlann təkgözliiyünün 
korluq  mifologemi  ilə  bağlılığı  daha  güclüdür  [175,  s.95]  və  obrazın

arxaikliyindən xəbər verir. Mifoloji korluq subyekt vo obyekt münasibətbri 
baxırnından  özündə  ikili  nıəzmun  ehtiva edir.  Yəni  burada  kor olan  nəinki 
görməyəndir,  о  həm  də  göriinməyondir.  Bu  mənada  demonun  mifoloji 
korluğu onu görünməz olana bağladığı kimi həm  də belə bir fıkri  ifadə edir 
ki,  «bizim»  dünya,  «işıqh» dünya ilə «o  biri»  dünyalar arasmda gör(ün)mo 
sərlıədi çətiııliklə dəf olıınandır.
Xalq  demonologiyasında xtonik demonlar  abminin  tam  qərarlaşmış, 
sabit  bir  strukturu  yoxdur.  Burada  funksiyanm  atribut  üzəriııdə  tam  və 
həlledici  üstünlüyü  var.  Personajlar  göriiniiş  baxımmdan  da  böyük  ölçüdə 
amorfdurlar;  şəkilsiz-biçimsiz olmaları ilə səciyyəbnən bu varhqlann zahiri 
cizgilərini  çox çətinlikb  mtiəyyən  etmək olur  ki,  beb  bir cəhəti  də  onlann 
öz təbiətindən  gəlib həmin  varlıqlann həm  də çox asanhqla metamorfozaya 
uğraya  bilmoləri  ilə  əlaqəlidir.  Buna görə  də,  məsələn,  monqol  xalqlannda 
müxtəlif adlar  altında  tanman  acıqlı  bədxah  ruhları  funksiya  və  görünüşcə 
biri-birirtdən  az  fərqləndiklərinə  görə  tam  ayırd  etmək  də  olınur.  Diqqəti 
çəkən  bir də  belə bir cəhətdir ki,  bu varlıqlann  adlarmm mənası qismən  və 
ya  biitünlüklə  üst-üstə  diişə  bilir.  Ona  görə  də  demonologiyadan  bəhs 
olunan  zaman  эпэпэ  daşıyıcısının  bir  çətinliyi  də  bundadır  ki,  hansısa 
personajdan  adma  görə  yox,  zahiri  görünüşü  və  funksiyasına  görə 
damşıldığı zaman məlum  olur ki,  ona birdən-birə bir ııcçə ad, termin  uyğun 
gəb  bilir  [193].  Ovsun  səciyyəli  mərasim  formullarmm  ifadəsi  zamanı  isə 
birinin  digərindən  ayrılmadığı  və  aralarmda  bağhlıq  olduğu  fikrini 
çatdırmaq  iiçün  çox  sayda  demonun  adı  birdən  çəkilir.  Çünki  onlarm 
bırbəbir  fərqləndirilməsinin  həqiqətdə  эпэпэ  üçün  heç  bir  praktik 
əlıəmiyyəti yoxdur və bəzən belə fərqləndirmə ənənənin  təbiəti  baxımmdan 
heç məqsədəuyğun da sayılmıv.
Demonik  varlıqlarm  adları  ilə  əlaqədar  bu  da  diqqəti  çəkir  ki, 
məsələn,  Azərbaycan  mifoloji  mətnlərdə  deyilir:  «Cinlərə  bizdən  yeylər 
deyərik.  Bizdəıı  ycylər  hər yerdə  var,  ancaq  insanlara görsənməzlər»  [41, 
s.124].  Mətnin  öztindən  və  söyləyicibrin  anlatdıqlarından  nəyə  görə 
cinlərə  «bizdən  yeylər»  deyildiyi  ınəlum  olmıır.  Tədqiqatçılar  isə  türk 
mifologiyasmm bir sıra problcmləri  kimi hələlik araşdırılmayan bu m əsəb 
ilə  də  bağlx  belə  güman  edirlər  ki,  demonik  varlıqlann -   cinlərin  bu  adla 
adlandııılması  mifoloji  adlara qoyulan qədim yasaqlardan  gəlnıiş ola bilər 
[41,s.300].
Demonlar  dünyası,  obrazlı  şəkildo  söylənərsə,  hələ  durulmamış, 
aydınhğı,  şəffaflığı  olmayaıı  boz-bulanıq  bir  mövhumi  dünyadır  və 
ümumiyyətlə,  buradakı  personajlar  tək!ik//çoxluq  əlamətbrinə  görə  koskiıı
şəkildə biri-birinə qarşı qoyulmur. Onlar əksərən də yığmaq halmda hərəkət 
edirlər.  Xaotik  başlanğıcı  tənısil  etdiklərindən  nizamsız,  qatma-qarışıq 
hərəkətləri  ilə  insanlann  nizamlı  dünyasma  miidaxib  ctməyə  çalışırlar. 
Beləliklə,  demonologiya  qatı  о  biri  dünyaya  məxsus  varlıqlanyla  dini- 
mifoloji  sistemdə  personajlan  müoyyən  bir  iyerarxiyadan  məlırum, 
nizamsız, xaotik bir aləm təsiri bağışlayır.
Demonologiyada bir sıra xtonik varlıqlara rast gəlinir ki, onlar aktual 
inanışlarla bağlıdır. Məsələn, bir nağıl  mətnində rast gəlinən Hal  obrazt əsla 
mətnin  gerçəkliyə  münasibətini,  yəni  ondakı  fantaziyanın  məzmutnmu 
dəyişo  bilmir,  burada  baş  verənlərin  həqiqiliyinə  onsuz  da  iııand/rmır. 
Halbuki  baş  verənbrin  həqiqiliyinə  mönasibət  baxırmndan  həmin  obraz və 
ümumiyyətb,  bu  tipli  demonik  varlıqlar  mifoloji  rəvayətbrdə  mülıiim  yer 
tutur və beb mətn tipbriniıı janr ölçüstmü  шйэууэп  edən  başlıca  şərtbrdən 
biri  kimi çıxış edir.  Lakin  эпэпэ пэ  qədər çox  arxaikdirsə,  onda  iııaıuşlarla 
bağlılıq da bir о qodor güclü olur və gerçok varlığma münasibət baxımıııdan 
nağıl mətnində rast gəlinən  demonik varhqla mifoloji  rəvayətcbki  demonik 
personajlann  cizgibri  arasmda  forq  minimum  həddə  özünü  göstərir. 
Məsəbnin  mahiyyəti  də  bundan  ibarətdir  ki,  mif  obrazlarınm  vı  ya 
demonologiyadakı  obrazların  aktual  inanışlarla  bağlılıqlarını  itirarək 
inanışlar  sferasmdan  çıxıb  bədii  toxəyyiil  sahəsinə  keçməsi  və  nəticədə 
nağılçılıq  hadisəsiniıı  faktma  çevrilməsi  özlüyüııdən  təbii  yolla  tarixən 
folklor ənənəsinin  təşəkkülünə xidmət etmişdir.  Xtonik demonlar həmçinin 
şerə  boıızor,  qafiyəliymiş  kimi  görünən,  lakiıı  bu  diinyalılar  iiçiin 
anlaşılmayan  sözbr  söyləməyo də  meyllidirbr.  Onların bir başlıca  cizgibıi 
çalıb-oynamağa meylli olmalarıdır.
Xalq  demonologiyasındakı  personajlarm  başlıca  əlamətbrindəıı  biri 
oııların  zoomorfık  cizgibr  daşımasıdır.  Buna  həmin  deınonik  obıazın 
heyvan və ya qıış  görünüşünü əks etdirəıı rudiment do deınok olar.  Zoomorf 
cizgili  demonik  obrazlara hər  hansı  dini-mifoloji  sistemdə  rast  galiııo  bilir. 
Ümumiyyotlo, demoııologiyadakı bütün dönərgə obrazlar tobiət etibarib эп 
müxtəlif  heyvan  cildbrinə  düşməyi  bacanr.  Bütövliikdə  iso  demoııoloji 
varlıqlar  эп  çox  antropomorfık  cizgido  təqdim  olıınurlar,  lakiıı  bu  cizgilər 
hansısa  zoomorf  əlamətlərb  haşiyəbııərək  teriomorf  sociyyoli  olmaqla 
tamamlamr.  B eblikb,  zooantropomorf  varhqların  demonizmi  oıılann 
xtonik  təbiətliliyi,  xaos  başlanğıcı  ib   birbaşa  bağlamr.  Bir  sıra  inaııışlara 
görə  iso  bəzi  dönorgə  varlıqlar  özbri  həb  başlanğıeda  antropomorf  təbbtli 
olmuşlar.  Heyvanlann  guya  əvvəlcə  adam  olmaları,  sonradan  isə 
əınəlbrindən  Tannnın  acığı  gəldiyinə  görə  eəza  olaraq  onları  döndərib

heyvan  şəkliııə salmağı  və s.  bu  baxımdan inam və əfsanələrdə rast  gəlinəıı 
motiv kimi  maıaq  doğurur.  Personajm  demonik məkanda yer  dəyişdirməsi 
ən  müxtəlif folklor-mifoloji  ənənəbrdə  təbiət  başlanğıcı,  heyvanat  aləminə 
bağlıhğm  əlaməti  kimi  bu  aləmiıı  cizgilərindən  biriııi  qəbul  etməklə 
müşayiət  olunur.  Bu  baxımdan  geyimsiz  olması,  bədənin  tüklülüyü, 
adamayovuşmazlıq, adamcıllıq və s. motivlər geııiş yayılmışdır.
О biri diinyadan gobn varlıqlarm zoomorfık tobiətliliyinin açıq-aydm 
bir  olaməti  də  onlann  məhz  tüklülüyüdür.  Demonologiyadakı  dönərgə 
təbiətli  obrazlaıın  digər  spesifik  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki,  onlar  başqa  bir 
varlığa  çevrilmə  -   sərhədi  keçmə  anmda,  yəni  liminal  vəziyyətdə  ikən 
damştrm,  susqun olurlar.  Demonik personajm transfiqurasiyası  olaraq  onun 
heyvan  cizgiləri  daşıması  adətən  ibtidai  çağ  insanmın  özünü  təbiət 
aləmindən  guya  ayıra  bilməməsi  ilə  əlaqələndirilir.  Arxaik  miflərdəki 
başlıca  obrazlarm  «ikili  təbiətli»  olmasım  da  bununla  izah  etmək 
mümküııdür  [193].  Birmənah  olaraq  ilkin  əcdad  və  mədəni  qəhrəman 
obrazlannı 
demonologiyadakı  personajlardan; 
cildini  dəyişə 
bilən 
ruhlardan,  ölmüşlərin  ruhlanndan,  habeb  cadukun,  sehrkar  obrazlanndan 
aymııaq gərəkdir.
Xalq inamşlanna əsasən demonik personajlar ehtiras düşkünü,  qeyri- 
adi  dərəcədə  şohvotpərəst  olmalaıı  ib   də  seçilirbr.  Bu  təsəw ürbrin  isə, 
görünür,  hami  mhlar və  b.  haqda  mifbrə  bağlanan qaynağı  var ki,  sonralar 
həmin  bağhlıq  öz  ilkin  mifoloji  məzmununu  itirmiş  və  gedərək  artıq  xalq 
demonologiyası  sahəsiııə  çevrilmişdir.  Demonologiyadakı  о  biri  dünya 
varlıqlannm heteroseksual təbiətli olmalan da, ehtimal ki, universal  səciyyə 
daşıyır [315].
Beləlikb,  aktual  inamşlarla  dərin  bağblığı  olan  demonoloji 
təsəw ürbr  mifoloji  sistemin  öyrənilməsi  baxımından  arxaik  etnik-mədəni 
infoımasiyamn  эп  dayamqlı  elementlərini  özündə  qoruyub  saxlayır. 
Demonologiya  bu  mənada  inanışlar  sistemi  kimi  bütün  ənənəvi 
mədəniyyətin  başlıca  məzmununu  təşkil  edir.  Ənənəvi  cəmiyyətdə 
demonoloji  təsəvvür  və  inamlar  xalq  həyatımn  praktik  olaraq  bütün  эп 
müxtəlif sahələrinə ııüfıız edə bilir.
Demonoloji 
sistemin 
öyrənilməsi 
mifoloji 
simvolika 
və 
semantikanm,  ümumən  mifoloji  dünya  modelinin  bərpası  baxımından  son 
dəracə əhəmiyyətlidir. Xalq demonologiyasmın araşdınlması xalqın mənəvi 
mədəniyyətində onun əvəzsiz yeri olduğu gerçəyini  üzə çıxanr. Bu mənada 
demonoloji 
varlıqlann 
ümumtürk  miqyasmda  müqayisəli 
şəkildo 
öyrənilməsi  metodikasmm  hazırlanması,  xalq  demonologiyasmm  ardmda
rrahz  hansı  mifologemlərin,  mental  stereotipbrin  və  mədəniyyat 
simvollarmın  dayandığım  тйэууэп  etmək  olduqca  zəruridir.  Bıı  zaman 
mifoloji personajlarla bağlı  inanışlarda da müxtəlifliyə  rast gəlinocəkdir ki, 
həmin  müxtəlifliyi  hətta  ayn-ayn  türk  ləlıcəbri  arasında  pratürkdən  bəri 
özünü göstərən dialekt fərqliliyinə bənzətmək olar.
Demonoloji  motıvbrə  gəldikdə  bu  motivbr  konkret  personajlarm 
adlarmdan  asılı  olmayaraq,  sanki  «azadca  boşu-boşuna  gazib  dolaşır»,  bir 
personajdan digəri  iizərinə köçür [193]. Mifoloji sistemin minimal vahidbri 
olan  həmin  motivbr,  ebcə  də  funksiyalar  personaj  məkaııında  sərbəst 
dolaşarkən bu və ya başqa demonik obrazın adma qoşulub bağlana bilir.
Əııənəvi  cəmiyyət  insanlannm  arxaik  dünyaduyumu  və  göıiişbı inin 
эп  vacib  elementbrindən  olan  demonoloji  etiqad  və  təsəvviirlərin 
öyrənilməsində  mifoloji  inamlar,  sehirli  nağıllar,  mifoloji  rəvayətlərlə 
yanaşı,  ovsun,  alqış  və  qarğış  kimi  magik  formullar,  yasaqlaı*  da  qiyıaətli 
mənbədir.  Yalnız  mifoloji  personajlarm  siyahısından  ibarət  deyil,  hənı  do 
özünün  əhəmiyyətli  ölçüdə  geniş  dairəli  süjet  və  motivbr  kompleksi  olan 
xalq demonoloji  sisteminin bütün elementbri mifoloji  düşüncə  kateqoıiyası 
ib  six bağhdır.
«Demon»  anlayışına  gəldikdə,  bu  söz  yunan  mifologiyasında 
«hansısa  namolum  ilahi  qüvvə»  anlamı  bildirmişdir.  Olimp  allahlanna  da 
bəzən  «demon»  deyilmişdir.  «Animizm»  terminini  «polidemonizm» 
terminiyb  əvəz ctmək  təklifıyb çıxış edən  din tarixçibri  [253,  s.37-39]  vo 
etnoqraflardan  bir  qnıpu  «ruh»  terminini  do,  ümuıniyyotb,  «demon» 
anlayışı ib  əvəz etməyi uyğun bilirbr [yenə orada, s.53].
Bir anda görünüb sonra уепэ anidon qeybə çəkibn həıııin varlıqla hor 
lıansı  ünsiyyəti  arxaik  düşüncə  yasaq  edirdi.  Bu  qüvvə  xeyirxalı  və  eyııi 
zamanda insana, onun taleyinə birbaşa tosir göstərən bədxalı giic ola bilərdi. 
İnsan həyatındakı bütün baş verənlər onun təsiri  altda oldıığuna görə demon 
taleyə bərabər do tutulmuşdur.
A.F.Losev ibtidai comiyyət haqda elındə qəbul  edilmiş termin kitni  о 
zamankı  insanlann  dünyagörüşünün  dəqiq  ifadəsi  olan  «demoıı»  istilalıı  ib  
bağlı  qeyd  edir  ki,  demonizm,  demonologiya,  polidemonizm 
bıınlar 
həmin  istilalılardır ki,  ibtidai  təfəkkürün  xarakterizə  edilmosindo  bir  qayda 
olaraq  işbdilir.  Biz  yalmz  bu  cohətə  xüsusi  diqqot  yetirmək  istərdik  ki, 
demonizm  heç  hansı  halda  ibtidai  dünyagörüşünün  başlanğıc  morlıobsi 
deyil.  Demon  artıq  abstraksiyanm  olduqca  yüksək  bir  nıorhəbsidir  [266, 
s.310].  N. Berdyayev  isə  deyirdi  ki,  təbiətin  demonlarından  qorxub  dəhşətə 
gələ-gələ dəıniryolları, teleqraf və telefon xətləri çəkmək olmaz [180, s.91].

Demon  obrazmda  hətta  preanimizm  qahqlarım  görmüşlər.  İlahi 
qüvvətbr vo  iıısanlar arasmda vasitəçilərə də ümumi şəkildə bu ad verilmiş, 
demonologiyadakı  varlıqlar  isə  sonradan  elmin  dilində  eləcə  həmin 
anlayışla ifadə olunmuşdur. Ayn-ayn mifoloji sistemlərdən danışılan zaman 
«demon»  anlayışmdan  şərti  olaraq  bu  sistembrdəki  ilahlan,  ruhları 
bildirmək üçüıı istifadə olunmaqdadır. Dar mənada isə bu məfhum daha çox 
acıqlı  ıuhları  bildirir.  Adı  varlığm  mahiyyəti  ilə  eyniləşdirən  mülıafizəkar 
arxaik təfəkkiirə  görə  demonik  giicün  adını bilmək onun  iizərində  hökınün 
yetməyinə  bərabərdi.  Görünür,  bu  səbəbdən  də  demonların  adı  ovsun 
mətnlərində  xüsusib  nıühüm  rol  oynayır.  Teonim  və  mifonimlər  qədər 
demonimlər də əski onomastik sistemin bərpasmda başlıca qaynaqlardandır.
Demonlar alənıi  ilə  bağlı mətnlər də adətən yığcam,  kiçik həcmlidir. 
Bədii söz ritualma burada əlıəmiyyət verilmədiyinə görə dili də poetiklikdən 
uzaq,  şəkilsiz-qəlibsiz  olur  vo  bu  mənada  bədii  keyfiyyət  baxımmdan 
dastanla və ya nağılla müqayisəyə beb gəlmir.
Xalq  demonologiyası,  ümumiyyətlə,  demonlar  aləmi  ib   bağlı  nə 
varsa,  bəlli  çevrədə  aparılan  tədqiqatlar  istisna  olmaqla,  uzun  müddət 
araşdırma  obyektinə çevrilməmiş,  diqqətdən  kənarda qalmışdır.  Yalnız XX 
əsriıı  ikinci yansmdan demonlar aləmi folklor,  mifologiya və etııoqrafıyaya 
dair  elmi  araşdırmalarm  diqqət  mərkəzində  dayanmağa başlamışdır.  Lakin 
bu  zaman  da  demonologiya  ilə  bağlı materiallar  aynca  araşdırma predmeti 
olmaqdansa,  oksər  hallarda  xalq  mədəniyyəti,  inamşlar  və  ayin- 
məmsimbrin 
öyrənilməsi 
yolunda 
sadəcə 
mifoloji 
təsəwürlərin 
rekonstruksiyası üçün yalnız xam material kimi mənbə rolunu oynamışdır.
Demonik  varlıqlarla  bağlı  toplamlan  mətnbr  folklorşünaslıq 
baxımmdan  strukturuna  görə  biri-birində»  nə  qədər  kəskin  şəkildə 
fərqbııtnəsə  də,  bu  mətnbrin  sistemləşdirilməsi  və  təsnifatı  onlann 
öyrənilməsi  işində  az  qala  başlıca  məsələlərindən  birinə  çevrilməkdədir. 
Çünki  məzmunun,  veribn  informasiyanın  aparıcı  olduğu  demonoloji 
rəvayətbrlə müqayisədə şifahi yaradıcılıq məlısıılu olan digər mətn tipbrini, 
bütövlükdə  bədii,  stilistik  baxımdan,  kompozisiyasma,  öz  «daxili» 
qunıluşıına və flmksional əlamətbrinə görə təsnif etmək daha asandır.
Beblikb,  universal  tipoloji  yanaşma  tərzi  təbb  edən  demonoloji 
süjetbr  hər  lıansı  ənənədə  inam  və  etiqadlarla  six  bağlıdır.  Müqayisəli 
folklorşünashq  materiallan  əsasmda  apanlan  təhlilbr  göstərir  ki,  özüniSn 
olduqca  mütəhərrik  struktunı  və  elementar  süjet  sxemi  ib   seçilən 
demonoloji hekayətbr və bənzər mətnbr digər narrativ formalanna nisbətən 
stadial planda ilkin olanı sayıla bilər.
Hər  dona  diişə  bibn  canvn  bəlli  bir  əşyada,  quşda  və  ya  digər  bir 
varhqda  olması  demonik  surətlər  üçün  səciyyəvidir.  Nağıl  qəhrəmanları  -  
bahadırlar  üçün  də  xarakterik  sayılan  bu  hal,  yəni  demonik  varlıqlann 
canlarının  özlərindən  kənarda  olması  onların  demonik  olduqlarmın  bir 
nişanıdır.  Demonun  cantnın kənar obyektlərdə  əksi  ib  bağlı  əski  animistik 
görüşbr  isə  zaman  keçdikcə  unudulur  və  unuduldııqca  demonik  nişanəyə 
çevrilir.  Arxaik  düşiincə  azar-bezarı  demonik  varlıqlann,  bədxah  ruhların 
adma  bağladığı  kimi  qorxunc  təbiət  hadisələri  do  onlarla  əlaqələndirilərək 
ayrıca  demonlar  şəklində  təsəvviir  olunmıışdur.  Demonlann  adlarınm 
amlmaqla,  haqlarında  düşüniilməkb  özbrinin  də  hazır  olacaqlarma 
inamlmışdır.  Həmin  şərir  qüvvəbıi  ağla  gətirməyin  də  ətrafa,  varhğa  z.oror 
toxunduracağını  bilməsi  isə  ənənəvi  mədəniyyət  daşıyıcısımn  ruhən  j'özol 
düşünməyə aşkar meyilli olduğundan xəbər verir.
Ənənəvi  xalq  təsəvvürbrində  demonik  varlığın  başlıca  əlaməti  onuıı 
xtonik mənşəyi, yəni kökii  ib  ölübr aləminə bağlılığıdır [193].
Bir  qayda  olaraq  dönərgə  təbiətli  olmalarıyla  səciyyəbnən 
demonlann  mövhumi  xalq  etiqadlarmdakı  bir  tipik  cizgisi  də  cbst i  ib 
yaşamalarıdır.  Lakin  bu  dəstədə  əksərəıı  hansısa  iyeraıxiya,  yoııi  böyiik  vo 
ya  ona  tabe  olanlar  da  olmur.  Demonlann  эп  çox  fəallaşdıqları  zaman 
kəsimi  isə  alatoranlıq,  şər  qarışan  vaxtdır,  yəni  onlar ya  gün  çıxanacaıı,  ya 
gün batandan sonra çox fəallaşırlar.
Ənənəvi  olaraq  elmi  ədəbiyyatda  «demon»,  «demonik  (mifik) 
varlıq»,  «ruh»  anlayışlan  işbdilir  ki,  bu  da  onların  qeyri-ınaddiliyini, 
gerçəkdə var olmamaq  kimi keyfıyyətini oks etdiıir.  «Demon»  anlayışından 
fərqli  olaraq  «mifoloji  varlıq»  anlayışı  isə  həm  demonoloji  sistemin 
personajlarına,  həm  də  nağıl,  dastan  və  b.  mifik  qəlırəınanlara  aid  oluna 
bilir.  Əsasında  insanın  ruh  (demon)  ib   qarşılaşması  mövzusu  dayanan 
arxaik  demonoloji rovayotbrin  strukturıı,  konkret yaşmdan  asılı  olmayaraq 
hər  hansı  ənonodo,  mümkündiir  ki,  arxetip  xarakteri  daşıyan  eyııi  bir 
mifoloji  paradiqmanın  yenidəıı-yenidon  э т э Ь   gəldiyiııi,  təzəbndiyini 
göstorir.  Bütüıı  bunlar  xalq  mədəniyyətində  demonoloji  tosəvviiıbrin 
öbziməyərək, oksinə, onıın  ııə dərəcədə aktual oldıığunun,  folklor ənəııosini 
süjetlərb  песэ  aramsız,  fasilə  vermədən  təmin  etdiyi  və  bebcə,  ənəııənin 
yaşarılığım qoruyub saxladığının da bir sübutudur.