AZƏrb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu

Türk  övliya anlayışı və  hami  ruh  obrazlarının 
semantik-struktur analizi
Türk  tanrıçıhğı  şamanizmlə  qarışmazdan  öncə  tüıkbrin  aski 
inanclan  sistemində  yer  almış  əcdad  kultu  övliya  kultunun  toşakkülündə 
də  ahəmiyyətli  rol  oynamışdır.  Əcdad  ruhu  ib   bağlılığm  ifadəsi  olaraq 
qəbul  edibn  övliya  obrazınm  formalaşmasmda,  bebcə  əski  türk  inanclan, 
islam-türk  tosəvvüfü  vo  xalq  sufıliyinin  bciyük  rolu  olmuşdur.  Sonralar 
əcdad  kultu  ib   iist-üstə  laylanan  övliya  kultıı,  demok  olar  ki,  xalq 
müsəlmanlığmm özülünü təşkil etmişdir.
Övliya türk xalq  inanışlarında  qeyb  dtinyası  -  görünməzbr abmi  ilə 
bağlılıqda  olduğu  düşünübn  varlıqdır.  Haqq-təaladan  könlü  illıamla 
zinətləııən  övliya  qəlbində  açılan  qapıyla  kəramət  sahibi  olan  kasdir. 
«Haqq-təala  onun  «qeyb  qəndilindən  gələn  bir  işıq»  misalı  könlüno  illıam 
etdiyindən»dir  ki,  «пэ  dersə  о  da  olur».  Çahşmaqla  övliya  olmaq  olmıır. 
Ənənavi dini-mifoloji təsəvvürlərdə övliyalarm möcüzə yarada bildikbrinə, 
gələcəkdən  xəbər  vermək  gücündə  olduqlanna,  azarlıları  sağaldıb  vo  lıalta 
ölüləri  dirildə  bildiklərinə  inamlmışdır.  Burkut  Baba,  Qambar,  Qorqut  Ata, 
Xızır,  Həzrət  Əli  vo  b.  türk-müsəlman  övliya  tipbridir.  Qeyb  ərənbıi 
deyibn varhqlar da gözə görünməyəıı övliyalardır.
Din  sosioloqlan  zaman-zaman  beb  bir qənaətb  çıxış  edirbr  ki,  xalq 
müsəlmanlığı  elə bu anlayış -  övliya kultu atrafında taşəkkül etmişdir.  Lakin 
onun türk xalq inamşlannda qazandığı anlamm Qurandakı «vali» va «övliya» 
anlayışları  ib   bir  c b   dərin  bağlıhğı  yoxdur.  Övliyalann  kəramot  sahibi 
olduqlanna  inam  onlara  az  qala  peyğəmbərbrə  borabor  status  qazaııdırırdı. 
Tannnın övliyalan hər cür bəlalardan qorudıığuna və oıılann dibkbrini qəbul 
etdiyma  inamlmışdır.  Buna  görə  də  övliyalar  eyni  zamanda  türk  insanmm 
gözündə ruhani baxımdan bir sığmaq yeri olmuşdur.
Əlbəttə,  övliyalardan  heç  də  hər  biri  kult  obyekti  olmamışdır.  Niya 
bir övliyanın öldükdən  soııra unudulduğu, başqa birinin isə kulta çevrilməyi 
də etnosun  bəzi  sosial  və  psixoloji  faktorları  ib   bağlı  mosələdir.  «Ölmayaıı 
bir  ölü»  olan  övliya  xalqm  inandığı  bütün  dini-ruhani,  əxlaqi  doyərbriıı 
təcəssümüydü.  Xalq  ona  lıələ  sağhğmda  qorxu  qanşıq  bir  sayğı  göstarir, 
çünki  ona qarşı  ebnəcək  hər hansı sayğısızlığın  fəci  ölümlə  nəticəbnməyə 
qədar  cəzasız  qalmayacağına  inanırdı.  Onun  adı  lıəb  sağlığmda  əfsanələrə 
bürünə bilir, ölümündən  sonra da güc-qüwətinin davam etdiyinə  inanılırdı. 
Övliyalarm  ruhani  qüdrəti  Tann  qatmda  onlann  yardımçı  olacağı 
düşüncəsini  doğururdu.  Övliyalar  xalqın  gözündə  Haqdan  yaranmışlar

olaraq  bilinirdilər.  Tann  sevgisinə,  yardım  və  himayəsinə  layiq  olmuş 
övliyanm məzarı və ya türbəsinin varhğı həmin övliyaya göstəribn  sayğmm 
bır  nişanıdır.  Tanndan  golon  bu  nişan  hətııin  məzar  və  ya  tiirbənin  adi 
qəbiristaıılıqda  deyil,  diqqət  çəkən  bir yerdə  olmasında  da  özünü  göstərir. 
Çüııki  bura  — ziyarətə  gəlinən,  mərasim  keçiribn,  qurban  kəsilən  yerdir. 
A'/.ərbaycanın  Qax  bölgəsində  ucqar  dağ  kondindoki  bir  məzarın  tən 
ortasmdan  boy  atan  ağac  bu  mozan  yerli  əhalinin  gözündə  ziyarətgaha 
çevirmişdir [73, s.167].
Türkbrin 
övliya 
ilə 
bağlı 
dini 
düşüncələrinin 
qaynağmı 
islamaqədərki  əski  türk  inamşlan  təşkil  etmişdir.  Lakin  hələ  islamiyyətin 
tiirk xalqları  arasında  geniş  yayılmağa  başladığı  dövrlərdə,  yəni  X  əsrdən 
etibarən  artıq  islami  tiirk  övliya  tipinin  təşəkkülii  iiçün  zəmin  yaranmışdı. 
Ovliya  kultunun  təşəkkülündə  həmçinin  şamanizmin  yeri  damlmazdır. 
Gələcəkdən  xəbər  verən,  azarlıları  sağaldan,  göyə  çıxıb  uça  bibn,  odda 
yanmayan  və  b.  kimi  türk  şamanlan  ilə  bağlı  xüsusiyyətbrə,  məsələn, 
bəktaşi mənqəbəbrində və digər təriqət çevrobrindo yazılmış mənqəbəbrdə 
haqqmda damşılan övliyalar da sahibdirlor.
Bütün  bunlarla yanaşı,  övliya  kultunun  təşəkkülündə  эп  nıühüm  yer 
şamanizməqədərki  oski  türk  dini  etiqadmın  başlıca  dayaqlarından  olan 
əcdad kultu  ib   bağhdır. Türk xalqlannm çox qodim  və köklü  inanışlanndan 
olan əcdad  kultu əcdad ruhunıın  müqəddəs bilinməsi  düşüncosiııo  söykənir. 
Bu  üzdəıı  də  əcdadların  ruhlarına  qurbanlar  kəsilir,  ınəzarları  toxunulmaz 
bilinir.  1890-cı  ilbrdə  Türküstanı  dolaşan  fransız  tarixçisi  F.Qrenard  ayrı- 
ayrı  bölgəbrdə  övliya  kultu  ib   bağlı  gördükbrini  tədqiq  etmiş,  şahidi 
olduğıı  ziyarət  vo  qurban  mərasimbrini  araşdıraraq  buralardakı  övliya 
kultlarmın qədim əcdad kultu ib əlaqəli olduğu qənaətinə gəlmişdir [ 156].
Mifoloji  düşüncədə  axirət  dünyası,  yer  stixiyası  və  bu  mənada  da 
əcdadlar dünyası ib  bağlılığı olan övliyalar ata kultunun, yəni  əcdad ruhuna 
etiqadııı  yerini  tutmuşdur.  Təsadüfı  deyi!  ki,  sonrakı  çağların  müsolman- 
türk  xalq  inanclanndakı  ilk  türk  övliyaları,  kəramət  sahibi  olan  şıxlar 
(şeyxlər)  da  əcdad  ruhunun  ifadəsi  olan  həmin  «ata»  adıyla  çağırılmışlar. 
Görünür,  bu  üzdən  də  bəzi  qaynaqlarda,  nıəsəbn,  Qorqut  Ata  Dərbənd 
oğuzlan  arasında yaşamış oları şeyx adlandırılır.  Əslində  də müsəlman  türk 
inanışlarmdakı  həqiqi  övliya  tipi  Qorqud  Atanm  simasında  öz  parlaq 
təcəssümünü  tapıbdır.  Türkiistan  baxşılarının,  adına  «Ata  Qorqut  Övliya» 
dedikbri  ulıı  əcdad  rııhu  Dədə  Qorqud  həqiqətəıı  də  övliya  olduğu  üçün 
«Dədə  Qorqud  kitabı»nda  onun  haqqında  «vilayot  issi»  deyilir  [34,  s.351 ].
Əcdad  ruhuna  tapmmağın  bir  ifadəsi  olan  Qorqud  Ata  qopıızlu  baxşıların 
yardım dibdikbri  bir övliyadır.
Qcybə  inam  bütün  dini  inanış  sistembrinin  təməlidir.  İslarn 
düşüncosində  qeybi  bilmək  yalnız  Yaradan  Allaha  aiddir.  Ona  görə  də 
Qorqud Ata övliyalığımn  mahiyyəti  bu  diişüncə  ib  tam  açıla bilmir.  Əslində 
iso Qorqud Ata da bir övliya olaraq əııənəvi tiirk düşüncəsində qeyb aləmi  ib 
bağlıdır;  dedikləri  çiıı  olaıı  övliya  Qorqud  Ata  qeybdən,  gözəgörfınınəzbr 
dünyasından  dürlü-dürlü  xəbərlər  söybyir.  Çiinki  Haqq  təalanm  könlünə 
ilham etdiyi bir övliya, bir kəramət sahibidir.
Qorqut Atanm  məzarlığınm Sır-Dəıya  sulannm  aşağılannda,  Dərbəııd 
yaxınlığında,  Anadoludala  Əhləd  (Van)  xarabalıqlan  arasında  [145,  s.399], 
ebcə  do  Azərbaycanın  Quba  rayonundakı  Xanəgah  kəndiııdo  (Pir  Qorqut 
türbos i) olduğu göstərilir.
Bənzər  şokildo  hətta  Xızırın  da  bir  neçə  yerdə  məzarhğımn  olduğu 
deyilir  [236,  s.102].  Bütün  bunlar,  əlbəttə,  həmin  müqəddəs  bilinəıı 
varlıqların  (ruhunun)  bəlalardaıı  qoruyucu,  hifzedici  hami  oldııqlarma 
inamdan  golir.  Bu düşüncə  mexanizmi övliyalaşan bir Yunus  İmrə  iiçim  do 
eynidir.  Vo  ya  Gəncə  yaxmlığında  yıxıhb-tökülmüş  bir  məzar  vardı  ki, 
xalqm  nəzərində  uşaq  arzulayan  sonsuz  qadmlann  övlad  dibdikbri  bir 
şeyxo monsubdu. О «koramotli» türbəııinsə Azərbaycana baş ucalığı  gotiron 
dahi Nizaminin  əbədi  məzan  olduğunu bibnbriıı  sayı  çox  az  idi  [85, s.30]. 
Bu  baxımdan  arxaik və  ononovi  folklorun  təbiətinin  gözdən  keçirilınəsi  bir 
daha  göstərir  ki,  ənənəvi  mədəniyyətlo  yaşayan  xalqın  düşlincosini 
hadisəlorin  gerçəkdə  baş  verib-vermədiyi,  onlann  dəqiqliyi,  xronologiyası, 
personajların  tarixən  yaşayıb-yaşamadıqları  kimi  faktlar  о  qodor  do 
maraqlandırmır  [395,  s. 173],  yəni  şifahi  эпэпэ  tarixi  bilgibri  qoruyııb 
saxlamaq yolu tutmur.
Gizlin  təbiət  qüvvətbri  olan  əyələr,  məbklər  vo  ya  fəriştolor  də 
ənənəvi  türk  təsovvüründə  bəzən  «övliya»  sayılmışdrr.  Mosəlon,  qoruyucu 
ruh  olan  Humay  ilahəsidir  ki,  şor  türkbrinin  «May-ezi»  dedikbri  homiıı 
varlığm  adına  «Manas»  dastanında:  «Umay  ene  perişte...»,  Qazaxıstanm 
günbatar bölgobrində iso «...May əulie» (Umay övliya) deyilibdir.
Məbk  donlu  bilinən  övliyaların  bir  əcdad  ruhu  olub  bəlalardan 
qoruduqlarma  inamlmışdır.  Ümumiyyətlə,  türk-müsəlman  xalqlarındakı 
övliya  inancı  ib   tobiot  qüvvətbrinə  inanmağın  ifadəsi  olan  qodim  izi//iyə 
kultu  arasında  da  dorin  bağlılıq  vardır.  Azərbaycan  türkbrinin  mifik 
görüşlorindəki  Qaraçuxa  bir  övliya  olaraq  bilinir.  Türküstaııın  müxtəlif 
bölgolorindo,  qırğız  çölbrində  Övliya  Ata  kimi  coğrafı  adlar  oralarda

qəbiıləıi  olan  türk  övliyalannm  adlan  ilə  bağlıdır.  Qazaxıstandakı  bir  sıra 
təbii  o'oyektlərin  «Aulie  aqaş»  (Övliya  ağac)  admı  daşıması  da  ənənəvi 
təsəvviirbrdə  «övliya»  anlayışmm  nə  kimi  yer  tutmasınm  öyrənilmosi 
baxunmdan  əhəmiyyətlidir.  Ümumilikdə  isə  türk-müsəlman  övliyalanndan 
çoxusunun  məzarı bolli  olsa da,  onlann  istənilən  zamanda darda qalanların 
kömoyinə  yetişmələri  bu  övliyalarm  ölümsüz  təsovvlir  olunmalarınm 
dolayh yolla təsdiqidir.
Beləliklə,  bir  çox  tədqiqatçılann  bir  vaxtlar  dini  görüşlərin 
tokamiiliindo  ilk  mərhələ  sa\'dıqlan  əcdada  tapmma  qədiırı  türk  inanış 
sistcmiııin  də  başlıca  dayaqlarmdan  olmuşdur.  Axirətb  bağlanan  əcdad 
inisiasiya aktmdakı hami ruhun eyni  sayılmışdır və etnogenetik miflordə də 
ilkin  əcdadların  göy  mənşəli  olduqları,  onlann  habelə  dağlarla  bağlılıqlan 
vıırğulanır. Ümumiyyətlə, bir sıra ənənolərdo olduğu kimi türk etnik-mədəni 
ənonəsiııdə  də  soy-kökb  bağhlıq,  əcdad  anlayışı  mühüm  yer  tutmuşdur57. 
Hor  hansı  soyun əcdadx iso  bozon do  mədoni qəhrəman cizgıbri  daşımışdır. 
Məsobn,  əfsanələrdə  şorların  qızılqaya  soyunun  kökü  adamlara  oddan 
islifado ctmoyi öyrətmiş bir qocanm adı ilo bağlanılır.
Ciöy,  yer,  dağ,  ağac  və  b.  kultlann  biri-biriylə  bağlılığma  onlann  эп 
əski  çağlardan  bori  ocdad  kultıı  ilə  bağlı  olmaları  da  təsir  göstəribdir. 
Filiqada  göro  ocdad  ruhları  öldükdən  sonra  belə  evlori,  ailələri  qorumağa 
davam cdordibr.  Asiya hunlarmda hər  il  may ayının  ortalannda ocdadların 
ııılıu  şad  olsıın  deyə  qurbanlar  verilirdi.  Bunlarm  isə  qədiın  türklərdə 
patriarxal ailo nninasibotləri  ib  bağlandığına dair fıkirbr do vardır.
Tüık  tarixi  əcdadlarla  bağlı  xatirəbrin  müqəddas  bir  ənıanət  kiırıi 
qorunduğuna dair zəngin  bilgibr verir.  Bundan bir nişanə olaraq əcdadlann 
tosviri  (lii/oldibr,  tapmaqlarda  hörmətlə  saxlanılardr.  Bozi  ədəbiyyatlarda 
biıt  tös  deyilən  homiıı  büt-heykəllər  ocdad  kııltıı  ilə  bağlılığm  xatırəsiııi 
yaşadır.  Ocdad  kultunıın  izbri  etnik  mədəniyyətin  bütövlüyünü  qoruyaıı 
başlıca  ciementbrdən  biri  olaraq  sonrakı  yüzillər  boyu  da yaşamışdır.  Son 
dövrbrə qədər türkmənlərdə nohurlu xocaları azarlıları sağaltmaq ıstodikbri 
zaman  söybdikləri:  «Ya  atam-babam,  yetişin»  sözləri  əcdad  kultu  ilə
57  Ruhlatm əbədiliyinə inanıldığı qədim türk diişüncəsino görə rnövcud olnıaq  üçüıı  soy-kökü 
bilmək,  əcdad  haqda  anlayışa  sahib  olrnaq  gərnk  idi.  Əcdadın  adını  bilib  varlığmı  qobul 
etmək bnlli bir etnosun həm də siyasi baxımdan  mövcudluğunu  şartlaııdirirdi.  Qaynağını  türk 
etnoqonik  miflərindən  alan eposların  qohrəmanları  özlərindən  önco  mohz  əcdadiarın  --  hansı 
soydan, kökdəıı  gəldiklərini anladırlar.
bağhlıqdan xəbər verir. Tuva şamanlarmın bir bölüyünü də,  inaııışlara görə, 
əcdadı şaman olanlar toşkıl edirdi.
Türk  etnoqonik  miflərindən  gəlmə  bir  başlıca  ideya  isə  əcdadm 
xilaskar  təsəvvür  olunması  ib   bağlıdır.  Mifoloji-tarixi  semantikasına  göıə 
əcdad  ruhunun  bir  funksiyası  da  xilaskarlığıdır.  Soylann  öz  köklərini 
bağladıqları  ulu  varlıqlar  -   əcdadlar xüsusi  ııişanlı  olmalan  ilə  seçilir.  Bir 
çox  türkmən  tayfalannın  ulu  babası  sayılan  Salur  Qazanın  kürəyində, 
rovayəto  görə,  Məhəmməd  peyğomborin  pəncəsinin  -   beş  barmağının 
beşinin də izi vardı  [174, s.140].
Türk  xalqlannm  mifik  görüşbrincə  obədiyaşar  olduqlarma  inantlan 
varhqlar  sırasmda  qırxlar  (və  ya  qırx  ərənlər)  da  vardır.  Şamanizmb  xalq 
sufiliyinin  qovuşuğunda  dayanan  qırxlar  (qırx  ərənlər)  və  ya  qayib  əroıı 
ruhlarınm  hamilik  funksiyası  islamaqodərki  çağlann  inamları  ib   sosbşir. 
Sonrakı  zamanlarda  bu  varlıqlar  müsəlmanlığın  zahiri  qəliblərini  qobul 
etmiş,  islam  cilvəsino  bürütımüşdürbr.  Gözə  göriinməz olan,  bununla  beb 
hər  an  hor  yerdə  hazır  olan  qırx  ərənbr  haqqa  qovuşmuş  kəsloıi,  seçilnıiş 
olanlan öz sıralanna daxil cdərdibr.
Həzrət Əlinin, Xızırın qırx ərəııbr arasmda görünmosi qırxlar kultumın 
türk-islam  diişüncosindo  dini-irfani  tutumu  ılə  bağlıdır.  Türkiistanda  qırx 
çiltanlar,  kayberen58  -   qayib  ərən  adlan  ib   biliııən  qırx  orənbr  baxşılarm, 
aşiqbrin  vo aşıqlarm,  çalğıçılann hamisi olaraq təşokkiil  tapmışdır.  Ərnnlik*9
5*  Qırğr/.ların  xcyirxah  nıhlar  sırasına  aid  eb d ik b ri  «kaybercn»,  «kayp  ercn»  və  ya  «kayıp 
ercn  (qeyb  ərənbri)»  dcyilən  bu  gözəgörlinməz  nıhların  dağlarda  yaşadığma  inamlmışdır. 
Dağda tohlükəyb qarşılaşan  bir qırğız. məhz kaybcrcnə üz tutnr:  «Başına dolanım,  kaybcrcn, 
qırx  çiltan,  dadıma  yct»  -   dcyib  yalvarardı.  Qırğızlar  inanırdılar  ki,  qırx-çiltanlar  da 
kaybcrcnlər  kimi  dağlarda  məskən  salıb  insanları  hi may о  etməkdədirlər.  Saylaıı  qırx 
olduğuna adları da «qırx-çiltcn»dir.
Kayberen  inancı  əcdad  kultu  ilə  bağlı  olub,  adına  türk  xalqlanndan  bir  çoxunda,  cbco  də 
Anadolu tiirklərində  «Qeyb ərənləri»  şəklinda rast gəlinir vo əski  türk inanclannın  izi  kiıni 
övliya  haqda  təsəvvUrlərdən  gələn  bir  anlaytşı  ifadə  edir.  Ocyb  ərənbri,  bu  inanca  görr>, 
övliyaların  insan  cisminə  bürünm üş ruhlarıdır.  Onlara hər  ilin yazında  və payı/.ında eilik b  
qurbanlar kəsərlər.  «Qeyb  orənləri»  ifadəsi  эп  çox  da  çiltanlar  və  ya  qırx  çiltan  anlammda 
işbdilir.
59  Fikrimizcə,  ilkin  mifoloji  qatmda  «ərən//eren»  sözllnün  farscadakı  «yaran»la  semantik 
bağlılığı  yoxdur.  Qazaxcadakı  «jaran»  şəkli  də  «ərənwin  digər  türkcələrdəki  i  və  ya  у  
başlanğıclı  ola  bilan  iren//yaren,  cləcə  də d’iiren  şəkillari  ilə  identikdir.  Bu  dildə  isn  «эгэп» 
məhz  kultla bağlı  ifadə  olaraq  da  işlənir.  «Эгэп»  adı  Tiirküstan  folklorunda  «ğayıp  iren  kırk 
şilten» (qayib эгэп  qırx  çiltan) tərkibində rast gəlinir.  Gftzagörünməz demonik varlıq  bu  adla 
bilinməkdədir.

isə  şamanizmdəki  эгэп  (erən//iren)  kultundan  gəlirdi.  Q.Potaninirı  altay  və 
uryaııxaylardan  yazıya  aldığı  etnoqrafık  materiallardan  aydm  olur  ki,  eron, 
irən, yaren göydən enmiş olan güclü şamanlann adı idi. Hətta onların şərəfinə 
yüksək yerlərdə qurbanlar veribrdi.
Qırx  ərənlər  kultu  şaman  elementlərini  xalq  sufilərinin  dərviş 
institutuna  gətirmələrinin  müəyyən  mənada  təsdiqi  olaraq  görmək  imkanı 
verir.  Təsovvüfdə  dünyanı  idarə  ebyən  ərənlərin  sayı  qırxdır.  Yuxuda 
qırxlar  əlindən  cam  almıb  içməsiylə  vergi  verilməsi  lıadisəsi  türk 
dastanlarmda  geniş  ölçüdə  qorunmuşdur.  Qırxlar  əlindən  aldığı  badəni 
içməklə Koroğlunun da gözündən qəflət pərdəsi qalxır.
Kırımda -  Bağçasarayda  «Qırx  əzizbr»  deyilən  məşhur bir məzarlıq 
vardı.  «Qırxlaı»  deyə  bilinəıı  həmin  varlıqlardır  ki,  şamanıst  görüşlərlə 
bağlılıqda  olub  «çiltanlar»  adı  ilə  əsasən  Orta  Asiya  və  Qazaxıstan 
bölgəsində  yayılmışdır.  Adam  Oleariyə  görə,  Dərbərıddə  qəzavat  zamam 
şəhid  diişənlərin  qəbirbri  iistə  bayraq  olaıı  nəhəng  başdaşlan  vardı  ki, 
əcəmlibr  bıınu  «çiltanan»,  tiirklər  və  tatarlar  isə  «kerxlar»  (qırxlar) 
adlandmr,  bura  hər  gün  ibadət  üçün  gəlirdilər.  İranda  və  Əfqamstanda 
yaşayanların  ənənəvi  etiqadlaırında  da  çiltanlara  rast  gəlinir.  Orta Asiya  və 
Qazaxıstanda  çiltanlarla  bağlı  inamşlar  islama  yerli  dini-mifoloji  ənənədən 
golmodir.  Bıınu tiirk folklor siijetbrindəki qırxlar motivi də aydın göstərir.
Çiltanlar  obrazı  mürəkkəb  strukturludur.  Bir  yandan  belə  hesab 
olunıır  ki,  diinyanı  idarə  ebyənbr,  yəni  dünyanm  yiyobri  elə  onlar 
özbridir;  yoııi  çiltanlar  bütiin  adamlara  himayədarlıq  ebyib  xoşbəxtlik 
gətirir,  onları  dərdlərdən-bolalardan  qoruyur.  Çiltaıılar  ən  əvvəl  dərviş- 
qobndor obrazları  ib  bağhdır. Türküstan şamanizmindəki  etiqada göro qırx 
çiltanlar  elə  divanə  — qələııdəriərdir.  Əgor  bir  uşaq  və  ya  boylıı  qadın 
azarlayanda  baxıcı  desoydi  ki,  qırx  çiltan  tutubdu,  onda  azarlının  yaxınları 
qəbmbrxaııa gedordibr ki, çiltanlann xatirəsinə qırx şam yandtrılsm. Çırağı 
iso  yalmz  qəbndər  soyundaa  gəbn  biri  yandıra  bibrdi.  Q.Snesaryevin 
vetdıyi  bilgiyə  görə  Xarozmdoki  qəbndərxanada  «çiltanlar  ocağı»  deyibn 
bir  böyük  ocaq  vardı.  Uyğur  əfsanəbrinə  görə  isə  çiltanlar  qəbndər 
görkomindo yer üziinii dolaşarlar.
Buryatlardakı  Yaaran deyilan su  ayasi 
v a 
ya su 
ruhıı  [160,  S.85]  İ!d 
bağlı varlıqlar 
iso, 
chtimal  ki,  Al­
tay  dil  birliyi  çağında  türklərdən  atınnıışdır.  Пэг  halda  Anadolu  türktarində  «Yaren  baba»  adının 
«Əraıı»  adı  ita  bağlılığı  şiibhə  doğurmur.  Ümumiyyatta,  sronlik  şamanizmi  və  islam  dəyarlərini 
özüııdə yaşatması  ilə səciyyələnir. TəsadUfi deyil ki, TUrküstan baxşıları эгэЫэг 
c argnsinə 
hami şaman 
ruhlarmı  da daxil  edor.  dua edarkən  ərsnlərdsn kömək dilayardilər.  Мэла ctibarib  ərəb  mənşəli  «öv- 
liya» anlaytşı da türkcanin «эгэп» nıəihumunun tam qarşılığıdır.
Çiltanların  bir  başlıca  cizgiləri  də  onların  su  stixiyası  ib   əlaqəli 
olmalandır.  Xarəzm  vahəsində  «aranq»lar60 dcyibn  və  sulara  lıökm  cloy on 
mhlarla bağlı  təsəw ürbr vaıdı  ki, bu  təsəvvürlər də çiltanlar haqqında  olan 
görüşlərlə  yaxından  səsbşir.  «Aranqlar»  obrazınm  bir  çox  cizgibri  onları 
çiltanlardan  ayırır  ki,  məhz  həmin  cohotlər  də  bir  çox  müəllifləri 
«aranqlar»m  (ərənbrin)  çiltanlardan  fərqli  varlıq  olduqları  noticosino 
gətirmişdi.  Bununla  b eb   sonrakı  yeni  etnoqrafık  materiallar  bıı  obıazların 
ikisinin  də  funksional-semantik  baxımdan  əslində  eyni  varlıq  olduqları 
qonaotini  doğurmuşdur.  Mosobn,  Orta Amudərya türkmənbrinin  no/nıindo 
sular  hamisi  «qırxçiltanlar»  deyilən  varlıqlardı.  Taşauz  lürkıranbıi  do 
qırxçiltanlarla ərənbri tez-tez eynibşdirirdibr.
Çıltanlar  obrazı  türk  dünyası  folklor  motnhrində    zaman-zaman 
qarşıya çıxır.  Qazax  «Goroğlu»sunda Goroğlunıın -  Koroğlunıın doğulmağı 
xəborini yuxuda Ağ Anaya söybyəıılər də çiltaıılardır.  «Koroğlu» eposuıum 
bolqar  türkbri  arasında  yayılan  bir  versiyasına  görə  isə  qəhroman  ölmiir, 
ancaq  öziinün  biitün  varmı,  qazancmı  paylayıb  sonra  da  obodiyaşar 
müqəddəs эгэпЬгэ -  qırxlara qarışır.
Qazaxların  ağız  ədobiyyatında  gözəgöriinməz  varlıqlar 
pirbr 
olaraq bilinən  bıı  qeyb ərənbrinin adı çox vaxt da «ğayıp  ircn  kınk şilteıı» 
(qeyb  oronbri  qırx  çiltan)  şəklində  işbnir.  Buıada  əsas  dcnıonoloji  ad 
sayılan  «şiltcn»  məfhumu,  araşdırıcdara  görə,  mUsəlmanlıq  dim  ib   bağlı 
olınayıb,  islamaqədorki  çağların  diişüncəsinin  məhsıılııdıır.  IJyğurlarda 
şamanların hamiləri  və ya  pirbrinin  «qırx çiltan» olduğıı  söybnilir.  İnaına 
görə  çiltanlar  Xızırın  köməkçibridir.  Çiltanlar  kultunun  loşokküliino 
şamanlıq güclü təsir göstormişdir.
60  Aranqlar  X ara/ın  ö/boklnrinin  islamaqadnrki  inaııışlaııncla  ycı  alaıı  nrnnlnrtlir.  I)u 
gö/ogöriiıım s/lsrin  ııo  cür  tosovvfir  olıııuluqları  haqda  gcniş'  bilgi  yoxdm.  )'.!İ(|:i(1:ı  göro 
Aınııdorya  və  oııa  bitişik  çaylaıı  dolduran  bıı  rııhlar  sulanıı  axışına  höknı  c<)or.  Dnşqııılar, 
çayların  iti,  ya  yavaş  axnıağı  onların  istnyi  ilo  olur.  Aranqları  kimsn  gorn  bilıııo/so  də, 
onlar ö/lori  lıar bir şcyi  görür,  ondan  xobor bilodor.  İtıaına göro  miU|otklnslonion  biı  ııcçosi 
(cloco  do  Xarozm  övliyalarındaıı  olan  Sultan  Ilubbi)  vo  bir  do  о  adamlar  ki  sakı:ıl  güc 
sahibidirlor,  oıılar  aranqlara  qarşı  çıxa  bilir  vo  onlnrı  ö/.hrinn  tabc  clnıoyi  bncanılar. 
Uııntmla  yanaşı,  aranqiarın  «Allahın  scvdiyi  varlıqlar»  oldıığıı  lıaqda  da  tnsovviirlor 
mdvcuddur.  Söytəyicilorin  anlatdıqlanna  göro  oıılar  insaıılara  yarar  gotiron  varlıqlaıdır. 
liütün  otraf  alom  aranqiarla  -   cisimdən  mohrum  olduğuna  gözlo  göriinmoyon  bıı  gizli 
qüvvotlorlo  doludur.  A ranqlar  haqda  tosovvürlərin  O rta  Asiya  inaııışlaı ınııı  on  qodiııı  aııi- 
mistik  qatlartna  qədər  gcdib  çıxdığına  dair  fikir  var.  Bu,  clo  bir  çağdır  ki,  tobiot  ıuhlarla 
dolu  bir alom olaraq düşünülür.

Tüık  xalqlarında  gözə  görünməz  varlıqlarm  daşıdıqlan  çox  sayda 
adlardan  biri  də  «pir»dir.  Qorqut  Ata  haqqmda  da  onun  baxşılar  piri 
olduğu  deyilir.  Anlam  etibarilə  «övliya»,  «hami  ruh»  mənalarma  olduqca 
yaxin  bir  məzmun  bildiıir  və  əslində  övliya  inancmm  islamaqədərki 
ifadosidir;  «şıx,  şeyx»a  yaxın  bir  məna  daşıyır.  Sufılikdə  doğru  yol 
göstorən  kim səbr  bu  adla  tammrdılar.  Bu  məfhum  ayrı-ayrı  türk 
xalqlannda «Qayıb ərən -  pirlərim» şəklində də işlənir.
Əski  türk  dininin  təməllərindən olan əcdad kultu  ilə  birbaşa bağlılığı 
olaıı  bir  obıaz-anlayış  da  «ərvah»dır.  Müsəlman-türk  xalqlarmdan  bir 
çoxunıın  etiqadmca,  gözəgörünməzləri  yalnız  ərvahı  -   hamiləri  olanların 
görə 
bibcəklərinə 
iııamlmışdır. 
Ərvahlar, 
məsələn, 
türkmənlərin 
təsəvviirbrinə  görə,  al  kimi  güclii,  hər  şeyə  qadir  olan  vo  lıər  vaxt  öz 
şəkillərini  dəyişə  bilən  varhqlardır.  Acıqh  ruhlardan  söz  düşəndə  onlar 
zaman-zaman bir «al-ərvah»  ifadəsiııi də işlədirlər. Çuvaş dilində  isə bu söz 
«nıh;  nıhlar,  diinyasmı  dəyişmiş  əcdadlarm  ruhları;  can»  anlamı  verən 
«arpax-saıpax»  ifadəsi  şəklinə  düşmüşdür  [354,  s.80].  Ərəb  mənşəlidir; 
əsasmda  «rııh»  sözü  dayamr;  «ruh»un  cəmi  «ərvalı»dır.  Tatarca  «ərbax» 
(rub,  can),  qazaxca  «əruax»  (əcdad  ruhları,  acıqlı  ruh;  cisimdən  məhrum, 
qeyı i-maddi  fövqəltəbii  varlıq), qırğızca  «arbak» (çağırılan zaman  gələn və 
düşraənləıin  cəzasmı  verən  nıüqəddəs  əcdad  ruhları),  türkməncə  «arvax» 
(acu|lı  ruh,  cin,  qarabasma;  qorxuluq,  ərdov)  kimi  işlənir.  Tiirkmən  dilində 
bu  anlayışın  «acıqlı-ruhlar,  cin-şəyatinbr»  mənasmda  «arvax-jm»  (ərvah- 
cin)  şəkli  də  var  [354,  s.81].  Ərvah  dini-mifoloji  məzmunlu  bir  məfrıum 
kimi  tüık  etnik-mədəni  ənənəsi  ib   bağlı  təsəwürbri  özündə  yaşadır. 
Günlük yaşayışm biitün  çətin anlarında  da hər zaman  nıəhz onlara -  əcdad 
ruhlarına üz tııtulmuşdur.
Türk  mifşünaslığmdakı  qənaətə  görə,  türk  mifologiyasında  təbiət 
obyektləri  -   dağ,  su,  ağaclar  özlüyündo  ilahi  dəyorlər  daşımaqdadır;  yəni 
onlar  Tannnın  «parçaları»,  daha  doğrusu,  funksiyalandır.  Həırıin  təbiət 
obyektbrinə 
bağlanan 
hami 
ruhlar 
iso 
Tannnm 
funksiyalannm 
şəxsləndirilmiş ifadəbıidir [10, s.12-13].
Türkbrin  əski dini-mifoloji dünyagörüşündə hami ruh anlayışı mühürn 
yer  tuturmuşdur.  Bir  fikrə  görə,  mühafızəkar  deyibcək  qədər  stabil  olan 
ənətıəvi  türk  şüurundan panteonun  asan-asan  silinməyən  əski  tannlandır  ki, 
xalqın yaddaşında uzıın  zaman hami ruhlar şəklində yaşayır, çox sonralar da 
dastan  qəhrəmaıılanna  çevrilirbr.  Q.Ksenofontov  beb  bir  prosesin  izini  эп 
əski  tann  saydığı,  həqiqətdə  isə  Tanrım  yalnız rəmzbndirən,  O-nun  ifadəsi 
olan  varlıqlardan  biri  kimi  ilahi  dəyər  daşıyan  qurdda  görmüşdür.  Əslindo
onənəvi türk düşüncəsində qurd  heç  zaman  tann  məqamma yükKəklilnıəmiş, 
ümumiyyətb  isə  hər  nəsnənin  yaradıcısı  bilinən,  zamaııa  sığınayaıı  və 
mokansız təsovvür olunan tək Tannya heç vaxt şərik qoşulmaııuşdır.
Türklərin dini-mifoloji  dünyagörüşündəki qorııyucıı  rıılılann  təbiətinin 
anlaşılması baxımından  V.Boqorazm  vaxtib:  «yakut tannları  (ilahları)  vahid 
bir  sistemdə  birləşmirbr.  Onlar  panteon  təşkil  etmirbr,  sadacə  yaıı-yana 
dtizülüdürlər.  Ürünq  Ayıı  Toyon  və  Uluu  Toyoıı  dalıa  aşağı  soviyyədoki 
başqa  ilahlan  təşkiledici  mərkaz  deyil»  [350,  s.100]  -   şəkliııdə  söylədikiəri 
də, şübhəsiz, iççi və b.  k. adlarla bilinən haıni rııhlarla bağlıdır.  Öziinəməxsus 
mifoloji  tesəwürlərdən  doğulub  genezisdə  keçid  mərasimbri  təsisçisi  və 
himayəçisinə  bağlanan  hami  ruhlar  dəyişik  şəkilbrdə  tosəvviir  oluna 
bılmişdir.  Şamanizmdə  hami  şaman  ruhlandır  ki,  şamanm  о  biri  diinyaya 
yollanan  ruhu  kimi  anlaşılır,  başqa  bir  deyimb,  şamanm  о  biri  -   ruhlar 
aləmindəki  mövcudiyyət  şəkli  olaraq  qavranılır.  Şamana  döşündən  süd 
verən,  onu  ruhlar  abmi  ib   əlaqəyə  hazırlayan  yeraltı  dünya  qızlan  olan 
ruhlar  sonradan  ona  da  hami  olurlar.  Mahiyyət  etibarib  do  hami  şaman 
ruhlan  və  şamanın öz ruhu  eyni  bir  funksiyanm  icıaçısı  olaraq  çıxış  edirbr. 
Xakaslarda  son  zamanlaradək  ilk  öncə  dağ  (tağ  eezi)  və  sıı  (sıığ  eezi) 
ruhlannın varlığmdan bəhs  olunurdu.  Şorlann  inancına görə  isə qaın-şamana 
эп çox yardım göstoran dağ ruhlarıydı.
Türkbrdə övliya anlayışı  və haıni rulı obrazlarından danışarkən  «ata» 
anlayışma da toxunmaq  lazım gəlir.  Ata mifoloji  düşüncədə axirot dtiııyası, 
yer stixiyası  və bu  məııada da əcdadlar dünyası  ib   bağlanır.  Mərıovi-rıılıani 
yaradıcı  olan  «ata»nm  başlanğıcdakı  bir  funksiyası  da  acdadlar  dünyasına 
qırılmaz tellərb  bağlı  mərasim  hamisi  obrazma  aid  olmağı  idi.  Yoııi  «Ata» 
axirot  dünyası  ib,  axirət  diiııyası  sakinbri  olan  varlıqlarla  bağlılıqdaydı. 
«Ata»  adı  özliiyündo əcdad  haqda tosəvviirbro açıq-aydın  işaro edir.  «Ata» 
obrazmda  mədəni  qəhrəman,  bəlli  bir  ölçüdə  də  demiurq  cizgibri  aydırı 
sezilir.  Axirotb   bağlandığmdan  «əcdad»  inisiasiya  aktuıdakı  hami  (əcdad 
şaman)  ruhunun eynidir.  Təsadüfı  deyil  ki,  sonralar  xalq  inanclarındakı  ilk 
türk  övliyaları  da  çox  zaman  e b   bu  adla  adlandırılmışlar.  Xı/ır  pey- 
ğəmbərin  müqəddəslik  bəxş  etdiyi  «Həkim»  adlanaıı  Süleymaıı  Bakirqaııi 
iso öz əsoriııi  məhz onun  haqqmda dediyi:  «Xızır  İlyas  atam  var» -   sözbri 
ib başlayır.
Ata bəlalardan  qoruyan,  hifz ebyən  ruhdur.  Qırğız Ata  qırğız elini  və
b.  qoruyan ruh olduğu kimi.  Türk etnik-mədəni ənənəsində mifoloji  zəmində 
təşəkkül  tapan  vo  mədoııi  qəhrəman,  ilkin  acdad,  ebcə  də  morasim  lıamisi 
olaraq  səciyyəbndirilə bilən Qorqut Ata, İrkıl Ata  və daha neçə obraz var ki,

bu  adla  birgə  amlırlar,  Qaraimlərin  dini-mifoloji  görüşlərindəki  qoruyucu 
mhlardan  biıi  də  Karqıl  Ata  admda  mifoloji  varlıqdır.  Xarəzmdə  şiələrin 
axırmcı  imamına həsr olunaıı  ibadotgah  Qaib Ata adını daşıyırdı.  Teleutlarda 
ıso yeraltı  dünya  ruhlanndan olan Erlikə  böyiik sayğı  əlaməti  olaraq  «Atam» 
(Adam)  deyərdilər.  Saqay  mifbrinə  görə  də  Erlik  xanm  bir  adı  «Ada» 
(ata)dır.  Müqoddəslik  haləsiııə  bürünüb  xalq  arasmda  böyük  ehtiram 
qazanan  ulu  ozanlar,  qamlar  da  bu  «ata»  adını  daşıyırdılar.  Sonralar  xalq 
sufıliyi  ruhımda  şcirlər  yazan  Ata  ünvanlı  sufiləri  isə  əski  baxşılann 
davamçıları  saymağm mümkünlüyü haqda  fikir bu mənada özlüyündə elmi 
əsasdan  ınohnım  deyil.  Yəni  türklər  içərisində  sufılik  bir  axm  kimi 
gücləııdikcə  şcyxləro  (şıxlara),  hikmət  sahibi  olan  şəxslərə,  kəramət  sahibi 
övliya dərvişlərə  də  «Ata» adı verilorok,  mosəbıı,  Çoban  Ata,  Mənsur Ata, 
Hakim Süleyman Ata, Z.ongi Ata, Domirçi Ata... deyilmoyo başlanmışdı.
Tıirk  «ata»  anlayışınm  onun  müqəddosliyindən  gələn  «əcdad  ruhu», 
«övJiya»  məzınıınu  vardı.  Türküstanm  müxtəlif  bölgələrində,  qırğız 
çölloriııdə  Övliya  Ata  kimi  coğrafi  adlar  oralaıda  qəbirləri  olan  türk 
övliyalarınm  adlan  ilə  bağlıdır.  Yer  adlarmda  isə  həmçiııin  «pir,  ocaq» 
anlamı  daşıyır.  «Baba» kimi  «Ata» ünvanı  bozon  ulu  dağların  adlarında da 
işləıto  biinıişdir.  Əbülqazi  Bahadır xan (XVII əsr) «Ttirk şəcərosi»  osorində 
yazır:  «Tiirk  xalqı əziz adamlarına «ata» deyir; məsəbn, Həkim Ata, Seyyid 
Ata» [400, p.53].
«Ata»  adıııı  daşıyan  varlıqların  bilici  olmaları  onlann  qeyb  aləmi  -  
göriinımzlor  düııyası  ılə  bağlılıqlanndan  gəlir.  Köküııdə  «ata»  məfhumu 
daysman  «ata-saqun»,  M.Kaşqadı  «Divan...»ında  «həkim,  hikmət  sahibi, 
miidrik,  bılici»  kimi  mənalandmhr.  «Saqun»  isə  karluqlarda «qam»  demək 
idi.  Atillamn  qurduğu  Hun  dövlətindəki  bir  bilgə  -   müdrik  do  «Ata-kam» 
adı daşmıışdır.
’l urkmənlərdə  dastan  söyləyicilori  moktobinin  başçısı,  baxşıların 
anlatdıqlarına  görə,  özü  də  «Goroğlmmun  çox  sayda  qolunu  bilən  Xoca 
baxşınm  digər  bir  adı  Ata-baxşı  idi.  «Ata»  ilə  bir  kökdən  gələıı  «Atam» 
adına N.Aşmarinin  «Çuvaş  dili  sözlüyü»ndo  «hansısa bir  ilah,  tanrı,  allah» 
şəklində  verilən  açıqlama  isə  yanlışdır  [354,  s. 104].  Çünki  Bibliyadakı  ilk 
insamıı  -   Adonıin  hansı  transformasiyalardan  keçərək  çuvaşlarda  mifoloji 
vo  demonoloji  varhqlar  sırasma  bu  anlamıyla  песэ  daxil  ola  bildiyi 
özlüyündə tam bəlli deyil.
Türk  xalqlannın  oııoııovi  dünyagörüşündə  ruh  lıəyatı  (eləco  «məna 
aləıııi»)  ilə  bağlanan  övliya, qoruyucu ruh vo b.k. varlıqlarm admda işlənən 
bir  komponent  də  «baba»dır.  Burkut  Baba,  Zəııgi  Baba,  Baba  Qambar,
Dehqan  Baba,  Yel  Baba...  kimi  hami  ruhlarm,  mifoloji  varhqlann, 
mərasimləriıı  baş  icraçılarının  və  s.  adlarmda  rast  gəliııir.  Qodim  türkcədə 
«Babay»  şəklində  do  işlonmiş  olan  sakral-ruhani  səciyyali  bıı  söz  miixtəlif 
türk  dillorinda  «ulu  ata,  əcdad  ruhu  «  mənasım  qomyaraq  buıılara  bağlı 
«başçı,  ağsaqqal»  və  b.k.  anlam  ifado  etmişdir.  Tatarlaıda  siinnot 
mərasimini  keçirən  şəxsə  veribıı  ritııal-dini  mozmunlu  «babaçı»  adı  da 
sözün  artıq həmin  «ulu  ata,  ocdad» anlamlarından  töromodir.  «Ata»,  «şıx», 
«dədə»,  «nənə»...  ilə  yanaşı,  «baba»  sözü  də  övliya  göziiylə  baxılan, 
müqəddəs  sayılan  şəxslorin  basdınldığı  türbə,  məzar  adlarında  yiiksok 
tezliyə malikdir.
Azərbaycan türkloriniıı  inaırı  və  etiqadlar sistemində  geııiş yer  tııtan, 
qədim  tarixə  malik  pirbrin  və  ocaqların  adlarmda  bu  moııada  «baba» 
komponentino  sıx-sıx  təsadıif  edilir.  Buradakı  qədim  ocaqların,  tiirbə  və 
pirlərin  daşıdığı «Cingir Baba»,  «Diri baba»,  «Qırxlar Baba»,  «Yel  Baba», 
«Ağ  Baba»,  «Atlı  Baba»...  kimi  adlar  dərin  qatlardan  golir  vo  arxaik 
rituallarla  bağlı  inamların  izloriııi  yaşadır.  Araşdırıcıların  qoııaətiııo  görə, 
tərkibində  «baba»  sözü  olan  pirlərin  böyük  çoxluğu  yiiksoklikdo,  dağ  və 
qayalardadır ki, bu da dağ ruhuna inamla bağlıdır.
Əcdad  vo  hami  ruh  aıılayışlarıyla  qarşıhqlı  bağhlıqda  nozərdən 
keçirilə  bibn  anlayışlardan  bir  digəri  də  «dədo»  mollııımııdıır. 
M.Kaşqarhmn  «Divanü  lüqatit-türk»ündə  Oğıızca  olduğıı  cjcyd  cdibıı  bu 
sözün  «cədd,  əcdad»  anlamı  var.  Qədim  inanışlarla  bağlı  okıb  moııovi- 
ruhani  ata  özəlliyi  daşıyır.  Göriinməzlər dünyasıyla,  ilalıı  alomlo  bağlılığm 
əlamətbrini  özünda  daşıyan  bu  söz  təsəvvüf  sistemiııdo  rəmzi-tirfani 
səciyyəli  olub,  təriqətbrdə  mortobo  adı  da  bildirmişdir.  «I )odo»  moflıumu 
pir,  ocaq  adlarmda  (Azorbaycanın  Tovuz  bölgosiııdoki  Aldocb  ocağı, 
Şamaxıda müqoddəs daşınm şəfaverici  güciino  iııanılan  Dədo ( iiiııoş  piri  və
b.) da yiiksək tezliyə malik anlayışdır. Sonrakı çağların on sayılan cl aşıqları 
da «dədə» adıyla tammr, bilinirdibr.
«Gayibdən  dürlü  xəbərbr61  söybyən,  Haq-təalaııın  könliino  ilhaın 
etdiyi»  övliya  Qorqud  Ata  özü  do  bir  dododir.  Dodo  Qorqud  tiirk 
mifologiyasinda  arxaik  strukturlu  obraz,  «islamm  beb  qopuzuyla  borabor 
müsəlman  övliyası  surotindo  qəbul  etmoyo  məcbıır  oldıığu»  mifoloji 
varlıqdır.  «Həqiqi  tiirk  ruhunun  daşıyıcısı  olan»  (B.Ögel)  bu  varlığın  bağlı
41  Arxaik  düşüncəni  yaşadan  folklor  ənonnsinda  şairanə  s ö z b r  о  biri  diiııyayla 
əlaqələndirilmişdir  [314].  Qcyd  etmək  lazımdır  ki,  ənənəvi  mDdsniyyət  üçüıı  poctik  sözə 
həınçinin canlı  varlıqmış kimi  münasibot göstərilməsi  də xarakterik  olnııışdıır.

olduğu  mifoloji  kompleks  etnik-mədoni  ənənənin  ən  dəriıı  qatlanna  qədər 
işbmişdir.  Orta Asiya yazılı abidəsi olan «Dost Sultan tarixi »nə görə Qorqut 
«baxşılarm, bütpərəstbrin peyğəmbəridir».  Ulu Nəvayi «böyük ilham sahibi» 
deyə yad  eybdiyi  Qorqutıın tiirk xalqı arasmda tamdılmağa ehtiyacı olmayan 
məşhıır  bitı  olduğunu  və  olacaqlan  irəlicədən  xəbər  verdiyini  deyir. 
Münəcciınbaşı  «Səhaifiil-əxbar»ında  türkmanlar  içərisiııdə  Qorqut  Ata  adlı 
övlij'anın  varlığmdan  söz  açır,  «qədimüz-zaman  Türkman  qaba  eli  bəyində 
Qoıcıut  Ata  ııam  bir  əhli-əziz  vardı»  deyir.  II  Sultan  Murad  zamanmda 
qələınə  aiınıraş  «Tarixi-aIi-Səfcuq»da  deyilir  ki,  Osmanlı  səltənətinin 
müjdəsini  Dədə Qoıqut vermişdir [145, s.7].
Özünün ilkin strukturunu daha çox qoruyub saxlaya bilən Qorqut Ata 
etnik-tnədəııi  ənənədə  bir  övliya,  kəramət  salıibi  və  uiu  əcdaddır62.  Oııunla
62  V.Baıtold,  F.Köprülii,  O.Ş.Gökyay,  M.Ergiıı,  B.Ögel,  Ə.İnan,  V.Jirmunski,  H.Araslı, 
M.H.Tohmasib,  Ə.Domirçizadə,  M.Seyidov,  X.Koroğlu,  V.Basilov və  b.  Qorqut  obrazı  ilə 
bağlı  qiyım tli  fikirbr  s ö y b m iş b r  ki,  qorqutşiinaslığın  da  əsasında  həmin  miiəlliflərin 
araşdınnalan  dayanır.  Q orqut  obrazını  oski  çağlarm  mifoloji  təfokkiirü  ilə  bağlayan 
M.Scyidov  «Qorqııt»  adını  da  «xoşbəxt  od»,  həyatverici  od»,  «xcyirxah  ruh»  kimi 
məııalandırmışdtr [91, s.143].
Dodo  Qorqııd  görüniişdə  real  tarixi  şoxsiyyət gümam  yaratdığmdan  bir sıra tədqiqatçılar onu 
Mohomımd  peyğomborin  miiasiri,  ürxon  xadimlorindən,  göytiirk  siyasətçilorindon  və  b. 
saymışlar.  Burada  yalııız  on  son  dövr  araşdmnalarındakı  şorhbrdon  bir  ncçosi  üzərində 
dayaıımaq  uyğım  olardı.  Qorqııdun  kimliyi  haqda  moqalosindo  prof.  T.Hacıyev  obrazırı 
todricrm  müoyyoııbşdiyi  vo  müxtəlif yiizillikbriıı  ınəhsıılu  oldıığu  flkrino  tərəf çıxır,  qeyd 
cdir  ki,  «həqiqolən  Qorqudun  nıtlxtəlif  dövrlordoki  olamətbri,  müxtəlif  ictimai,  dini 
zamanlarda  yaşanıııış  tarixi  vo  etnik  funksiyaları  «Kitab»da  iimumibşir».  Müollifo  göro, 
ümunıtiiık  nwzmunltı  obraz-anlayış  olan  Dodo  Qorqud  dastanın  obrazı  da  dcyil;  ona  yalmz 
cpizodik  dcmok  miimkilndiir.  Qorqııd  sözilııiln  ilkiıı  semantikasınm  yüksək  ünvan  bildirdiyi 
qənanlində  olan  miioilifin  fikrinco,  «m if tofokkiir  yaşanışımn  ilkin  morholəsinin  məhsulu» 
kimi  o,  öz  yaşanışmda  Tatın  -   pcyğombnr  -  övliya  -   baxşı  -   ozan  morhololorini  yaşaya- 
yaşaya  golib.  Qorqud  adlı  dcyil,  qorqud  titullu  şoxslorin  varlığım  qobııl  cdən  T.Hacıyev 
«qeydo  alınmanıış  türk  tannçılıq  peyğomborlorindən»  dediyi  Qorqııdun  təkliyiııd.ı:  ata- 
anasmın  vo  ftvladmm  olmamağmda  tanrılıq  olamoti  görilr,  «Qorqud»  sözüııün  kökümi  iso 
«qoru»nıaq  feliy b  bağlayır [47, s.3-23].
Bir digər qənaoto görə, «Qorqut» çox əski bir inaındır.., nə qeyri-müəyyən bir mifoloji obraz, 
no də müəyyon  bir larixi  şoxsiyyotdir.  О ski  çağın  rcallığına göro  konkret olaraq qurd (börü...) 
kinıi  təsovviir  olunmuşdur.  Hami  ruh  kinıi  (animi/m  soviyyəsi),  totem  kimi  (totcnıizm 
soviyyosi)  səviyyosi  tosovvürbrdə  oturuşmuş  Qorqud  (qoruyucu  qurd,  xilaskar  qurd) 
mifopoclik  qavrama proscsiııdo sakral  (xilaskar,  şarnan, ata,  peyğombər) va real (kahin,  ozan, 
ağsaqqal, ınüdrik şoxsiyyot) olaraq semantik tizvlonmişdir» [51,  s.336-337].
Qorqutun  şəxsiyyoti  i b  sözdə  bağlanan,  əslim b  iso  elmilikdon  uzaq  vo  problems  qotiyyon 
aydmlıq  gotirməynn  iddialara  da  son  illorin  yazılartnda  zaman-zaman  rast  golinir.  Dastan 
poetikasıııa  uyuşmayan  homin  ehtimallardan  bitina  vs  bu  ehtimal  üzarindəca  qurulu  olan 
güırana  göro,  Qorqut  «oğuzlann  söz  sonətino  VIII  əsrin  soıılarında  olavo  edilıııişdir.  Das- 
tanda  ııoql  ediloıı  epik  hadisolər  fonunda  Qorqudun  osas  iştirakçılardan  biri  kimi  yox, 
kömokçi  bir obraz kimi  tosvir edilmosi  vo az-az göriinmosi  do bıına sübut ola bilor»  sözbri 
buna açıq  siibııtdur [44,  s.l 06].
adlanna  əski  tijrk  dastanlarında  rast gəlinən  Xızır,  Boz  Qıııd,  Ulıığ  Tiiriik, 
Domrul  [173,  s.53]  və  b.  mifoloji  varlıqlar,  hami  nıh  obrazları  arasındakı 
stnıktur-semantik paralellər də  mifoloji  təbiətli  bu  obrazın  arxaik qumluşlu 
olduğunu  göstərir.  Həmiıı  paralelbrin əsasında  isə  funksional  baxımdan bu 
obrazlan  bir-birino  yaxınlaşdıran  və  bəzəıı  eyni  fiınksiyanm  daşıyıcısıııa 
çevirən  arxaik  strukturlıı  obraz  kimi  «əzəli  fomıul»  dayaııır.  Qorqut  Ata 
obrazındakı  mədəni  qohrənıan  cizgibri,  onun  öz  kökü  ilə  nıərasim  hamisi 
obrazma bağlılığı da aydm sezilir.
Şiibhəsiz,  ııüvəsində  dayanan  ilkin  arxaik  semantikası  aradan  çıxıb 
sonralar anlaşılmaz  olan  ölümdən  qaçnıa  ınotivinin  mifık  çağlarla  sasbşən 
ən  qədim  layı  nəzərə  almmadığmdandır  ki,  öliimdən  qorxub  qaçaıı 
Qorqutun  admı  da  xalq  düşiincəsi  zahiri  bənzərlik  əsasında  «qoıxu», 
«qorxmaq» sözü ilə əlaqələndirmişdir [14, s.170-178].
Qorqut  Atanın  adı  keçən  qaynaqlarda  -   salnamə,  təzkiro,  şəcoıə  vo 
səyahətnaməbrdə  də  o,  mifoloji  varlıq  kimi  sözün  hərfı  məııasmda  maddi 
olaraq  dərk  edildiyindən  real  tosəvviir  olunan  tarixi  şəxsiyyət  cizgibri 
daşıyır. Eynilə Xızır kimi bir neço yerdə məzarınm olduğuna  dair  inamın da 
əsastnda  Qorqut  ruhunun  gerçək  maddi  varhq  və  mistik  güc  olaraq 
qavramlmast  dayamr.  Çünki  övliyaların  türbə  vo  məzarlannın,  olduqları 
yeri hər cür dərddən-bəladan hifz edacəkbriııə inanılmışdır.
Başqurdlar 
içərisində  «Qorqııt  Ata 
Övliya»ya 
Ufa 
vilayoti 
başqurdlanndakı qırğız oymaqlarının ulu babası, ocdadı  dcyo cliqad edoıdibr 
[179,  s.73].  Əski  şamanizm  elementbrinin,  ayn-ayrı  mifik  varlıqların  yer 
aldığı  vo dombra və ya qopuzun  sədaları  altmda ifa olıman  başqıırd  morasim 
nəğmələri  lıamaularda Qorqut bir sehirkar, bir ruh  və ıılıı  ınaqdır;  onun  acıqlı 
və  yaman  ruhları  qovmaq  gücü  var  [282,  s.261-262].  Qa/лх  ofsnno  və 
rəvayətlərinə  görə,  Qorqudun  qeybdon  -   gələcəkdəıı  xobər  verınok  qüdroti 
vardı;  о  həmçinin  dönorgəliyin  sirbriııi  bilmişdir;  onda  schirknrlıq  qüdrəti 
olmuşdur  [237,  s. 103].  Türküstan  baxşılan  arasmda  onu  dalıa  çox  «Ata 
Qorqut  Övliya»  adı  ilə  amrdılar.  Qazaxlann,  qırğızlarm  iso  onəııovi 
təsəvvürbrindo Qorqut Ata -  Korktt baba  ilk qırğız şamanıdır;  onlara qopuz 
çalmağı,  türkü  dernoyi  də  о  öyrədibdir.  Qazax  küybrindo  (^orqtıt  Ataıım 
quşların vo heyvanlarm dilini bildiyi söybnilir. Salır Babanın anlatdıqlanndan 
о da bəlli olur ki, Qorqudun ad verdiyi qəhrəınan belə quşlann vo lıcyvaııların 
dilini bilir [173, s.44]. Uzaq əsrbrin arxasından boylanan bu motiv iso Qorqııt 
Atanın bir mərasim  hamisi oldıığu gerçəyini ortaya çıxarır.
Xorxut  həm  də  xəstəliklərdəıı,  azar-bezardan  qoruyan  ulu  ruhdur. 
Baxşılar:  «Səsbdiyim  zaman gəl, pirim!» -- deyə bəlalardaıı qoruyan  bu lıami

əcdad  rulıunıı  köməyə  çağırardılar.  Turkməıı  «Şahsənəm  vo  Qərib»inin 
Çovdır  versiyasma  göro,  Şahsəııəm  bir övliya  kimi  əcdad  ruhuyla  bağlı  ulu 
Qoıqut Atadan dıloyir ki,  sevgilisi Qəribi  hor ciir dərd-bəladan  qomsun  [34, 
s.345].
Qoıqut Ata adı ilə bağlı gah nağıl və gah da rəvayət adı altında tədqiq 
olunan mətıılərdən  çıxış edən araşdıncılar ölümdən qaçmasma  işarət edərək 
onu  şaman da  adlandınrlar.  Həqiqətən  do qazax-qırğızlarm etiqadlarmca эп 
böyük  övliyalardan  sayılan  Qorqut  Ata  qazax-qırğız  baxşılannm  «piri, 
şeyxi»  adlandırılır  («Baxşılann piıi  səıı  deyildiıımi?»).  Ə.Divayev  qırğızlar 
aıasında  miisəlman  müqəddəsi  sayılan  Xorxut  Atanm  qəbrini  adamlarm 
şəfa  tapmaq  ümidiylo  hotta  эп  uzaq  yerlərdən  ziyaroto  gəldikbrini  yazırdı 
[208, s.193].
Əslində Qorqut adı ilə bağlı olan əfsanəbrin böyiik çoxluğu ölümdən 
qaçma  motivinin  dəyişik  variaııtlarıdır.  O,  həm  də  bir  mədəni  qəhrəman, 
demiurq,  mədəııi  aktm  ilk  yaradıcısı  və  ilk  icra  edənidir.  M if dünyasmdan 
gəhm Qorqut Ata haqda tarixi əsərbrdəki  bilgibr, mif motnbri vo əfsaııəbr 
daim  ölümsüzlük  axtaran  bu  obrazm  ümumtürk  xarakteri  daşıdığmı 
göstorir. «Dədə Qorqud kitabı»nda,  şəcəro və tarixi  salnaməbrdə,  əfsanə və 
Oğuz atalar sözbrində adı yaşayan Qorqut Ata mahiyyətdə bir olan varlığın 
ayn-ayrı  şəkilbrdə  təqdimidir.  Oının  şamanlığı  (baxşılar  piri  olmağı), 
şeyxliyi,  təbibliyi  və  ...övliyalığı  biri-birini  tamamlayır  və  biri  digərinə 
bağlıdır.
Azərbaycan  türkbri  arasmda  qeydə  alınan  bir  xalq  inamma  görə, 
dünyada  hər  пэ  varsa  hamtsma  adı  Qorqud  Ata  vermişdir  [91,  s.178]. 
İgidbıə  «ər adı» verəıı Qorqut Ataııın hər nəsnəyə ad verrmsi onu  əsasmda 
söz  dayanan  rnona  abminin  yaradıcısı olaraq  görmək  imkanı  verir.  Qorqut 
Ataıım  hər  şeyi  bılməsi,  qeybdon  «diirlii  xoborlor  söyləməsi»,  əski  keçiş 
kultumm  aparıcısı,  mərasim  lıamisi  olması  da  onu  Göy  oğlu  obrazma 
yaxınlaşdırır.  Şaman  dualannda  onun  haqqında:  «...Su  ayağı  эг  Qorqut  // 
Balaian  son  qorxut  //  Baxşılar  piri  sən  deyilmisən?!»  [209,  s.6,  10-11] 
deyilməsi  iso  Qorqut  Atanm  əskilərdə  bir  hami  ruh  olduğuna  dair  inancm 
qalmtısıdır.  Su mifopoetik düşüncədə yeraltı  dünyasmm  stixiyasi  olaraq  Ər 
Qorqutu da yeraltı dünyasma, əcdadlar abminə bağlayır.
Folakotlordon  qoruycaq  qüdrətdə  sandıqları  və  mədəd  umduqlari  bu 
ulu varlıq  haqqında baxşılar:  «Ölü desəm ölü  deyil  // Diri  desəm  diri  deyil 
Ata Qorqut övliya» -  deyiıdibr ki, bu  sözbrb  sonralar həmçinin  ilk  şaman 
obrazlarma  transformasiya  olunan  Göy  oğullarınm  ölməzliyinə  də  işarə 
edilmişdir.  V.Radlovun  yazıya  aldığı  baxşı  mətnində  Qorqut  Atanm  adı
islam  müqəddəsləri  ıb   bir  sırada  çəkilir.  «Ata  Qorqut  övliya» 
adlandmlması  onun  tanrıçı  türkün  gözündə  ocdad  ruhunun  daşıyıcısı  kımi 
bir ata,  sonralar müsəlmanhğı  qəbul  etmiş türkün nəzəriııdə  iso  bir «vilayət 
issi» -  kəramət sahibi bir övlıya olduğunu göstərir [146, s.517].
Qorqut  obrazımn  qeybdən  xəbər  verməkdən,  ad  qoymaqda», 
oğuznamələri  düzüb  qoşmaqdan,  təbiblik  etməkdən  başlamış  övliyalığa 
qodor  çox  sayda  ınüxtəlif  funksiyalannın  kompleks  halmda  özünii 
göstərməsi də bununla bağhdır.  Ölümdon  qaçmağı  motivi  iso  ilkin  şamanııı 
ölümlə  mübarizəsinin  bir  başqa  şoklidir  və  bunun  islamhğm  qəbulu  ib   bir 
bağhlığı  yoxdur.  Öldükdən  sonra  Qorqut  Atanm  qobrinin  ziyarət  yeıi 
olmağı  vo  bura  ziyarətə  gəbnbri  sağaltmağı  da  onun  hami  şaman  rulıu 
olduğunun sübutudur.  Məzarınm Sır-dəıyada, Dərbənddə, Vanda və b.  neço 
yerdo  göstərilməsi  (Qazaxıstanda  az  qala  hər  vilayətdə  məzaıı  olduğu 
söybnir)  iso  onıın  bəlalardan  qoruyan  hami  ruh  olduğu  inancının  ənəııovi 
görüşbrdəki ifadəsidir.
Türk  etnik-mədəni  əııənəsindo  kosmik  düzənin  dağdması  haqqında 
esxatoloji  modelb  bağlı  fıkirbr  də  ilk  ozaıı,  baxşılar  piri,  eyni  zamanda 
gəbcəyi  bilən,  qeybdən  xəbər  veron  böyük  şamau  və  övliya  Qorqutun  adı 
ilə olaqələndirilir ki,  bu  da türk etnik-mədoni onəııəsindo  Dədə Qorquda  aid 
olunan  elementbrb  bir  bütövlük  içərisindədir.  Tiirk  mifologiyasında 
esxatoloji  modelin bərpası  üçün  olduqca  gərəkli  olan  bu  ınətn  başdan-başa 
Qorqut  Atanm  gəbcəyi  irolicədən  görməsi  və  onun  «qeybdən»  söybdiyi 
xəbərlər,  davranış  stereotipbridir  [106,  s.21-23].  Oğuz  comiyyoti 
baxımından  xaotik başlanğıcla  bağlı  olduğurıa  görə  monfi  qiymətbndiribn 
həmin  davramş  biçimbrini  -   əxlaqi  dəyərbrin  pozulmağım  («...Axır 
zəmanda atalar dururkən oğullar söybyə, analar dıırurkən qızlar söybyə...») 
Qorqut Ata bir-bir sadalayır, buııların goləcok fəlakətbrdən xəbər verdiyini, 
öziinün do «ol günbri» görınək istəınodiyiııi söybyir.
Beblikb, Qorqut Ata obrazı canlı aləmin hadisələrinə bonzor şokildo 
içəridən  hərəkot  halmda  spontan  mahiyyətli  hadiso  olmuş,  tokamiilü 
boyunca  da  ononovi  mədəniyyətin  daxili  <]anunauyğunluqları  üzıə  özü- 
özünü təşkil etmişdir.
Mifoloji  varlıq  kimi  struktur-semantik  xüsusiyyotlorino  göro  Dodo 
Qorqudla  qarşılaşdınla  bibn  obrazlardan  biri  də  tiırkmən  xalq  sufıliyiııdo 
qırxlardan  sayılan  Aşıq  Aydındır.  Xarəzm  vadisi  türkbrinin  mifik 
görüşlərində  Aşıq  Aydın  musiqiçilərin,  baxşılann  pin  hesab  oluııur;  mozan 
da  ziyarətgahdır.  İnama  göro  qəbri  üstə  yatanlarm  yuxulanna  girəıı  Aşıq 
onlara şairlik, baxşılıq gücü verir [224, s.  187].

«Koroğlu»nun  türkmən  variantmda  Aşıq  Aydm  ilkin  şaman 
obrazmın  bir  variasiyasıdır.  Azərbaycan  «Koroğlu»sundala  Aşıq  Cünun 
qədər  Aşıq  Aydm  da  arxaik  halda  çoxkomponentli  və  çoxfunksiyalı 
mifoloji  obraz  olan  Koroğlu  surətinin  semantik  törəməbrindən  biri 
saydmahdır.  Hami  ruhlardan  İrkıl  Xocanın,  san  uyğurlara  məxsııs  şaman 
ilahibrindoki  Uluğ  Türkün  yenidən  doğulmağı  kimi  meydana  çıxan  Aşıq 
Aydın  obrazı  bir çox  atributlanna  görə Dədə  Qorqud  obrazına da yaxmdır. 
Onun  haqqmda  ənənəvi  təsəvvürlər  mona  potensialı  zəngin  invariant 
strukturdakı ilkin şaman, baxşılar hamisi və ya pir obrazlanndan da gəlir.
Tiirk  mifoloji  persorıajlar  sisteminin  struktur-semantik  xüsu- 
siyyətlərini  öziində  geııiş  əks  etdirən  hami  ruh  obrazlarmdan  biri  do 
Burkut  babadır.  Türkmənlərdə,  qazaxlarda  yağış  hamisi  olaraq  bilinən  bu 
vaılıq  haqqmda  V.Basilovun  «Müqəddəslər  kultıı  islamda»  əsərində  [173, 
s. 13-40]  ətraflı  danışılır. Bu bılgilərə əsasən,  Burkut baba obrazmm kökləri 
islamdan  əvvəlki  dövrbrb  əlaqəlidir.  Onun  islam  Allahı  ilə  mücadiləsi, 
övladı  olmayanlara  O-ndan  övlad  verməyi  tələb  etməsi,  hətta  xalq 
əfsanələrinin  bəzi  variantlannda  Allah-taala  etməzsə,  həmin  adama 
Burkutım  özünün  övlad  bəxş  edəcəyini  söybməsi  göstərilir.  Onun  öliim 
mələyi  Əzrayıldan  ölmüşlərin  canmı  geri  almaq  üçün  necə  m ücadib 
apardığmı,  hətta  cəhənnəmi  rnəhv  etmək  cəhdini  təsvir  edən  mətnlərə  də 
rast gəlinir [уепэ orada, s.28-29].  İnsanlarm doğulması,  yaşaması  və ölməsi 
iizərində Burxun -  Burkut babanm hökmü olduğu anlaşılır.
öfsanəbrdə  o,  həın  də  tipik  sufı  müqəddəsi  olaraq  göstərilir.  Bu, 
əlbəttə,  mədəniyyətin  həmin  qatmm  öz  təbiətindəki  mistik  ruhdan  gəlir. 
Burkut  baba  bir  çox  rəvayətlərdə  şairlərin,  şamanlarm  hamisi  də  sayılır. 
Bəzən  o,  «Divanə»  adı  ilə  də  çağınlır.  Əfsanələrdən  birində  Burxun  adı 
Divanəyi-Burx  Sorməst  şəklirıdədir.  Buradakı  ekstatik -  vəcd  halıyla  bağlı 
«sərməst»  sözünün  kökbri  Burkut  obrazmın  təşəkkülünün  sonrakı 
mərlıələsində təsəwüfim, xalq sufıliyinin yerinə də işarə edir [173, s.29-30]. 
Bu  adla  çağınlması  onu  türkmən  «Goroğlu»sundakı  ilkin  şaman  olan  Aşıq 
Aydın, Azərbaycan «Koroğlu»sundakı Aşıq Cünun adları ib  eyni statusda və 
semantik bölgüdə  görmək  imkaııı  verir.  Lakin  Burkut babanm  о  biri  dünya 
ib   bağlılığı,  axirət üzərindəki  hökmü,  insanlann  qədərinə  hakim  kəsilməsi 
və  bir  sıra  digər  cizgilər  [уепэ  orada,  s.31-33]  onunla  şaman  mifologiyası 
arasında  paralellər  aparmaq  imkanı  verir.  Mifoloji  mətnbrdə,  əlbəttə,  o, 
açıqdaıı-açığa şaman cizgibri daşımır və Türküstan  şamanlan  da heç yerdə 
Burxun  -   Burkutun  adım  özlərinin  hamibri  sırasmda  çakmirlor.  Lakin
qazax baxşıları müqəddəs  bildikbri  bir sıra varhqlarla yanaşı,  Şayxı-Borxu 
yardıma çağırardılar ki, о da, şübhəsiz, Burkut baba ilə bağlıdır.
Funksiyası  etibarib  Burkut  baba  obrazı  mifık  ilkin  şamarı  haqqmda 
təsəvviirbrə çox yaxmlaşır. Bu baxımdan buryatlardakı  ilk şaman haqqmda 
əfsanəbrb  qarşılaşdırmalar  mifoloji  varhq  kimi  Burkutun  genezisinə  və 
mifolojj  simvolikasma  aydmlıq  gətirə  bibr.  Buryatlar  arasmda  ilk  ocdad 
şaman  «Bürqed»  adını  daşıyır  ki,  bu  ad  türkmən  «Burkut»u  ib  
səsbşməkdədir.  İlkin  əcdad  şamanlann  göybrdə  yaşadıqları  inancı  isə 
Burkutun da göybri dolaşmağı etiqadı ib  üst-üstə düşür [173, s.32-34].
Burxun  ölümə  qarşı  dayanaraq  islam  təsəvvürlərindən  uzaq  bir 
şəkildə göybrin ulu qüwəsi  kimi Allah-taala ib  və ya Əzrayılla mi'ıcadibsi 
də  təbiətiıı  dövrəviliyi  fikrinə  söykənən  ölümsüzlük  ideyasındaıı  gəlir. 
Yağmur  hamisi 
olması 
onun 
bolluq, 
bərəkət, 
artım 
ideyasını 
rəmzbndirdiyini  göstərir.  Xalq  hekayətbriııdə  gəzərgi  dərviş,  qəbndər 
olaıaq  təsvir  edilən  Burkut  özündə  şaman  və  sufı  kompleksinin 
elementbrini  birbşdirir.  Adıyla bağlı bəzi  süjet və elementbriıı  Bəhaəddin, 
Qövsübqzəm  kimi  tarixi  şəxsiyyətbrb  əlaqəbndirilməsi  isə  mədəniyyətiıı 
yalnız mövcudluğu, yaşanlığı şəklidir.
Anadoluda  Yörük  oymaqları  arasmda  uşaqlan  qorxutmaq  üçıhı 
Markut//Merküt  deyibn  bir  quşun  adı  çəkilir.  Bu  obraz  yaşlıların  dərin 
etiqadında  yaşayır  vo  yalnız  adı  anılanlan  qorxudur.  V.Radlov  Altay 
dağlarında  şamanların  keçirdiyi  qurban  məıasimindən  danışarkən  vaxtib 
səma quşu Markut adı çəkilən  qam  dua motni  də  qeydə almışdı.  Radlovun, 
haqqmda  söz  açdığı  Merküt  e b   bir quşdur  ki,  gözə  göriinmür,  onu  yalnız 
bəlli adamlar göriirbr. Yaman ruhlan qorxutmaqdan ötrü çağırılan bu quşun 
Merküt//Markut  adı  ib   türkmənbrdəki  Burkut  və  yakutlarda  şamanlann 
berkut  soyundan  gəlməbri  inancı  arasmda,  mifoloji  semantikalarına  göro 
dəritıbrdən gəbn bir yaxınlıq var,
B eblikb,  üzərində  miişahidə  aparılan  mifoloji  obrazlarm,  hami 
ruhların  cbcə  də  bir  sıra  obraz-anlayışların  funksional  scmantikası 
söyləməyə  əsas  verir  ki,  əski  türk  dini-mifoloji  inanc  sistemində  miihüm 
yerə  sahib  hami  ruh  və  övliya  obrazlarımn  formalaşmasında  böyük  rolu 
olmuş  əcdad  kultu  bir  çox  aspektdən  həmçinin  xalq  müsəlmanlığmın  da 
özülünü təşkil etmişdir.