AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
§ 1. ƏHALĠNĠN SOSĠAL S TRUKTURUNDA DƏYĠġ ĠKLĠKLƏR
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 2. RESPUBLĠKADA ĠCTĠMAĠ-S ĠYAS Ġ VƏZĠYYƏT
|
§ 1. ƏHALĠNĠN SOSĠAL S TRUKTURUNDA DƏYĠġ ĠKLĠKLƏR
"Sosializm" adlandırılan yeni cəmiyyətin qurulması prosesində ciddi siyasi və iqtisadi yeniliklərlə üzləĢən Azərbaycan əhalisinin kəmiyyət və milli tərkib ində, eləcə də sosial strukturunda köklü dəyiĢikliklər baĢ verdi. 1926-1939-cu illər a rasında respublikan ın əhalisi 2319,7 min nəfərdən 3205,1 min nəfərədək və yaxud 891,4 min nəfər artmıĢdı 1 . Müttəfiq respublikalar arasında əhalisin in sıxlığ ı və təbii artımı nisbətən yüksək, buna görə də əmək ehtiyatı kifayət qədər olan Azərbaycanda əhalinin artım mənbəy i əsasən kənardan gələnlərin, xüsusilə rusların burada məskunlaĢması idi. Belə ki, həmin illərdə azərbaycanlılar 1468,8 mindən 1870,5 minədək və yaxud 401,7 min nəfər, ruslar 220,6 mindən 528,3 minədək və yaxud 307,7 min nəfər, ermənilər 284,4 mindən 388,0 minədək və yaxud 103,6 min, baĢqa millətlər 339,9 mindən 418,3 minədək və yaxud 78,2 min nəfər artmıĢdı. Lakin kəmiyyət artımına baxmayaraq, respublika əhalisi tərkibində azərbaycanlıların xüsusi çəkisi 63,5 faizdən 58,4-ə, baĢqa millətlərinki 27,0 faizdən 25,1 faizə endiyi halda, rusların xüsusi çəkisi 9,5 faizdən 16,5 faizə qalxmıĢd ı 2 .
Ģəhərdə daha qabarıq idi. Belə ki, Ģəhər əhalisinin sayı 1939-cu ildə 1926-cı ildəki 649,5 min nəfə rdən 1156,8 min nəfərə çatmıĢ, yaxud 507,3 min nəfər çoxalmıĢdı. 3
Bütövlükdə xalq təsərrüfatında, əsasən sənayeləĢdirmədə yenidənqurma siyasətinin həyata keçirilməsi nəticəsində Ģəhər əhalisi daha intensiv artmıĢdı. Belə ki, A zərbaycanda əhali artımı 1926-cı ildən 1939-cu ilə qədər ümu mən 38,7 faiz, Ģəhər və Ģəhərtipli qəsəbələrdə isə 78,7 faiz olmuĢdu 4 . Bunun nəticəsi idi ki, Ģəhər əhalisinin xüsusi çəkisi respublika əhalisin in ümu mi sayının 1926-cı ildə 28, 1939-cu ildə isə 36 faizinə bərabər idi. 1926-cı ildən 1939-cu ilədək Ģəhərlərin sayı 18-dən 25-ə qalxmıĢ 5 , lakin onların ço x az bir qis mində aydın nəzərə çarpan sənaye profili olmuĢdu. 1939-cu ildə Azərbaycan Ģəhərlərində əhalinin ü mu mi sayı 894575 nəfər idi və onun 79,2 faizi üç Ģəhərin - Bakı (64,6 faiz), Kirovabad (Gəncə) (11,0 fa iz) və Nu xan ın (ġəki) (3,6 fa iz), qalan 20,8 fa iz isə iyirmi iki Ģəhərin payına düĢürdü. Əksəriyyəti inzibati rayon mərkəzi olan bu Ģəhərlərin on dördündə əhalinin sayı hətta on min nəfərdən də az idi 6 . Təkcə Kirovabad istisnalıq təĢkil edird i. Burada 1930-cu illə müqayisədə yeni sənaye müəssisələrinin ço xalması hesabına 1940-cı ildə sənaye iĢçilərin in sayı 53 faiz artaraq 5,2 min nəfə r o lmuĢdu 7 . 330
Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzi kimi güclü inkiĢaf mərhələsi keçən Bakıda əhali sürətlə artırdı. Belə ki, Bakının əhalisi 1939-cu ildə 1926-cı ildəki 453,3 min nəfərdən 774,8 min nəfərədək 8 , ya xud 321,5 min nəfər artmıĢdı. Respublikada Ģəhər əhalisi artımın ın 63,4 faizi məhz Bakın ın hesabına idi. Bakı Ģəhəri əhalisinin digər regionlardan, xüsusən RSFSR-dən gələnlər sayəsində artımı onun milli tərkibində ciddi dəyiĢiklik törədird i. 1926- 1939-cu illərdə Ba kı və onun mədən rayonlarında azərbaycanlıların sayı 138,3 mindən 235,8 min nəfərədək, rusların sayı 159,5 mindən 343,6 minədək, ermənilərin sayı 78,8 mindən 118,7 minədək artmıĢ, baĢqa millətlərin sayı isə əvvəlki 76,8 min həddindən artıq olmamıĢdı. Bu növ kəmiyyət artımı nəticəsində Bakı əhalisi tərkib ində azərbaycanlıların faizi 30,5-dən 30,4-ə, ermənilərinki 17,4-dən 15,3-ə, baĢqa millətlərinki isə 16,9-dan 9,9 faizə düĢdüyü halda, rusların faizi 35,2-dən 44,4-ə qalxmıĢdı 9 .
dəyiĢikliklər - sovet hakimiyyətinin ilk illərində Azərbaycanda və xüsusilə onun paytaxtında rusların məskunlaĢdırılması, yerli əhalin in isə bu və ya digər tədbirlərlə ictimai-siyasi fəaliyyət sahələrində sıxıĢdırılması məqsədyönlü istiqamətdə aparılan milli siyasətə bağlı idi. Məlu mdur ki, iĢğal olun muĢ bu və ya digər ölkədə, xüsusilə onun mərkəzində milli d irçə liĢ və inkiĢaf yoluna keçilməsinə, orada müstəqil milli dövlətçiliyin yaran masına qarĢı mübarizə formalarından biri, bəlkə də ən təsirlisi, həmin ərazidə yerli millətə qarĢı duracaq hakim millətə məxsus əhalinin yerləĢdirilməsi və ona hər sahədə üstünlük verilməsidir. Yeni sosialist iqtisadiyyatının yaradılması, xalq təsərrüfatında həyat və məiĢətin bütün sahələrində sosialist siyasi sisteminin təĢəkkül tap ması, hər Ģeydən əvvəl, respublika əhalisinin sosial strukturunun yenidən formalaĢmasına səbəb olmuĢdu. Azərbaycan SSR əhalisinin sosial strukturunun dəyiĢilməsinin ümu mi mən zərəsi aĢağıdakı kimi id i: fəhlə və qulluqçular 1926-cı ildə 26,7 faiz, 1937-ci ildə 32,3 faiz, 1939-cu ildə 41,7 faiz idi; ko lxo zçu kəndlilər və kooperativləĢ miĢ kustarlar, uyğun olaraq 0,6 faiz 40,0 faiz və 54,2 faiz; tək təsərrüfatçı kəndlilər (qolçomaqsız) və kooperativləĢməmiĢ zəh mətkeĢlər - kustarlar və sənətkarlar - 64,5 faiz, 14,0 faiz, 4,1 faiz; burjuaziya (iri və xırda Ģəhər burjuaziyası alverçilər və qolçomaqlar) 5,0 faiz, məlu mat yo xdur; və qalan əhali (məktəblilər, pensiyaçılar, hərbçilər və s.) 3,2 faiz, 3,7 faiz məlu mat yo xdur 10 . Respublika əhalisinin tərkibində fəhlələrin xüsusi çəkisi 1939-cu ildə 1926-c ı ildəki 19,6 fa izə qarĢı 25,1 faiz o lmuĢdu 11 . Bu za man iri s ənayedə fəhlələrin sayca artmasının əhəmiyyəti mühüm id i. Faktiki olaraq onların sayı bu 331
illərdə, ilk növbədə yeni ağır sənaye müəssisələri hesabına, 15235 nəfər artmıĢdı 12 . Azərbaycanda fəhlə sinfi formalaĢmağa baĢladığı ilk çağ lardan etnik cəhətdən yekcins olmamıĢdı. Sovet hakimiyyəti illə rində o daha da beynəlmiləlləĢdi. Lakin istər Azərbaycan, istərsə də digər müttəfiq respublikalar üçün yerli millətdən olan fəhlə kadrların in kiĢaf etdirilməsi məsələsinin birinci dərəcəli əhəmiyyəti var idi. SənayeləĢdirmə Azərbaycanda fəhlə sinfinin içərisində milli kadrların ço xalmasına səbəb olmuĢ, lakin bu proses müharibəyə qədərki illərdə özünəməxsus səciyyə daĢımıĢdı. Azərbaycanda xalq təsərrüfatının bütün sahələri ü zrə fəhlə və qulluqçuların sayı 1939-cu ildə 1933- cü ildəki 352,1 min nəfərdən 462,0 min nəfərə çatmıĢdı. Həmin illər ərzində azərbaycanlı fəhlə və qulluqçuların sayı, uyğun olaraq, 122593 nəfərdən 129074 nəfərə çatmıĢ, yəni mövcud artımın təxminən altı faizi onların payına düĢmüĢdü
13 . Bu xalq təsərrüfatında çalıĢan fəhlə və qulluqçuların ü mu mi tərkib indəkı azərbaycanlıların xüsusi çəkisinə mənfı təsir göstərmiĢdi. Belə ki, 1933-cü ildə bu sırada 34,8 fa iz təĢkil edən azərbaycanlıların xüsusi çəkisi 1939- cu ildə 27,9 faizədək azalmıĢdı 14 . Be lə vəziyyət istehsalın ayrı-ay rı sahələrində də mövcud idi. 1934-cü il avqustun 1-nə olan məlu mata görə, iri sənaye fəhlələri arasında azərbaycanlıla rın xüsusi çəkisi orta hesabla 21,8 faiz, ayrı-ayrı sahələr üzrə isə neft hasilatı və emalında - 20,2, maĢınqayırmada - 12,7, kimya sənayesində - 21,3, mineral hasilatında - 30,6, tikinti materialları istehsalında - 13,1, to xuculuqda - 15,0 faiz idi . Bu dövrdə inĢaatçılar arasında azərbaycanlı fəhlə lər cə mi 12,2, sovxo z fəhlələri arasında 20,7, MTS-lərdə isə 40,0 faiz təĢkil edirdilər 16 . Eyni vəziyyət sonrakı illə r üçün də səciyyəvi idi: 1939-cu ildə mədənçilər arasında azərbaycanlıların xüsusi çəkisi 25,2, metalçılar arasında - 15,9, kimyaçılar arasında - 2,5, inĢaatçılar arasında -18,7, to xucular arasında - 44,6, tikiĢçilər arasında - 24,0, yeyinti sənayesi iĢçiləri arasında 31,0 faiz17, Zaqafqaziya dəmir yolu Bakı bölməsinin fəhlə və qulluqçuları arasında isə 1940- cı il dekabrın 1-nə 22,1 faiz təĢkil edirdi 18 .
izah olunurdu ki, respublikada fəhlə sinfinin əsas artım mənbəyi tttifaqın digər regionlarından gələnlər və əsasən azərbaycanlı olmayan Ģəhər əhalisi idi. Azərbaycan kəndlərindən iĢçi qüvvəsinin cəlb edilməsi zə if id i. Respublika rəhbərliy i milli ə mə k ehtiyatları bazasında sənaye fəhlələri yetiĢ məsinin mühüm sosial mah iyyətini la zımi qədər qiymət ləndirmir, bəlkə də onun xalq üçün mühü m əhəmiyyət kəsb etdiyini dərk etmirdi. Azərneftə, sənaye və digər idarə aparatlarına səpələnmiĢ Ģovinist əhvali- ruhiyyəli ayrı-ayrı partiya və sovet "superbeynəlmiləlçi" məmurları əslində bu 332
prosesin qarĢısını süni vasitələrlə alırdılar. Belə vəziyyət oby ektiv sayılan səbəblərlə də izah olunurdu. Əvvəla, kənd zəh mətkeĢləri əsas ən partiyanın Azərbaycanı ikinci pa mbıq ba zasına çevirmə k tapĢırığ ını yerinə yetirmə k üçün səfərbər edilmiĢdilər; müasir texn ikan ın olmadığ ı bir Ģəraitdə pambıq kimi ağır zəh mət tələb edən bitkinin becərilməsi kəndin iĢçi qüvvəsinin böyük hissəsini özünə cəlb edirdi. Ġkincisi, A zərbaycan xalq ının kənd əhalisində miqrasiya fəallığ ının olmaması, düĢüncə tərzi, tarixən formalaĢ mıĢ erkən kəbin lilik, çoxuĢaqlılıq amilləri, məiĢət xüsusiyyətləri, ü mu mi təhsil səviyyəsinin aĢağı olması və s. də öz rolunu oynayırdı. Azərbaycanlı qadın lar ictimai istehsal əməyinə zəif cəlb edilirdi. Respublikanın xalq təsərrüfatında çalıĢan fəhlə və qulluqçuların tərkib ində azərbaycanlı qadınların sayının 1939-cu ildə 1926-cı ildəki 1484 nəfərdən 23360 nəfərədək artmasına baxmayaraq onların fəhlə və qulluqçular arasında xüsusi çəkisi beĢ faiz idi 19 . Bununla belə, sonrakı illərdə xalq təsərrüfatında azərbaycanlıların xüsusi çəkisi getdikcə artmıĢ, fəhlə sinfinin yerləĢdirilməsi coğrafiyası geniĢlənmiĢ, Azərbaycan fəhlə sinfini formalaĢdıran yeni sənaye mərkəzləri yaradılmıĢdı. Azərbaycan kəndlilərinin də simasında nəzərəçarpacaq dəyiĢiklik müĢahidə olunurdu və bu, kəndin yenidən qurulması, kiçik kəndli təsərrüfatların ın iri kollektiv təsərrüfatında birləĢdirilməsinin nəticəsi idi. Təkcə kənddə Ģərait və istehsal üsulları deyil, kəndlinin ö zünün sosial-iqtisadi təbiəti də, onun bütün həyat tərzi, Ģüuru, psixo logiyası, davranıĢı da dəyiĢ miĢdi. KollektivləĢdirmə 1940-cı ildə kəndli təsərrüfatların ın 99,0 faizin i əhatə etmiĢdi 20
Kolxo zçu ların sayı 1940-cı ildə 1928-ci ildəki 8000 nəfərə 21 qarĢı 1719903 nəfər 22 olmuĢdu. Kənd əhalisinin əksəriyyəti ko lxo zçu, cə mi 131,7 min nəfər isə tək təsərrüfatçı idi 23 . Kənd əhalisinin xüsusi çəkisi də dəyiĢərək, respublika əhalisinin 72 faizindən 64 faizinə en miĢdi 24 . Yeni zəh mət keĢ - kolxo zçu kəndli meydana gələrək, fəhlə sinfin in sadiq müttəfiqi, kənddə sovet quruluĢunun dayağı "rəsmi statusunu" aldı. Kustarlar və sənətkarlar da ictimai qruplar kimi tamamilə dəyiĢ miĢdilər. Onların böyük əksəriyyəti əslində sosialist sənət kooperasiyasına daxil o lmuĢdular. Sosialist cəmiyyətində fəhlə və kəndli mühitindən çıxan sovet ziyalıları təbəqəsi formalaĢırd ı. Azərbaycanda müasir ziyalıların meydana gəlməsi və inkiĢafı yolları ço x çətin olmuĢdu. Sovet dövründə Azərbaycan xalqı ö z mədəni inkiĢafında sıçrayıĢ etmiĢdi. Bu sıçrayıĢ onun mədəni simasını dəyiĢərək, həyatının bütün sahələrini əhatə etmiĢ, çağdaĢ mədəniyyət səviyyəsində çoxprofilli kadrlar nəslinin yarad ılmas ına imkan vermiĢdi. 333
KeçmiĢdən miras qalan kütləvi savadsızlıq və milli ziyalı kadrların qıtlığ ı A zərbaycan sovet ziyalılarının fo rmalaĢmasının ziddiyyətli prosesində böyük çətinliklər törədirdi. 1920-ci ilin iyulunda Azərbaycanda olan mütəxəssislər qeyddən keçirilərək, respublikada texniki təhsilli 505 nəfər mütəxəssis və onlardan 486 nəfərin mühəndis olduğu müəyyən edildi 25 .
artıq 21592 nəfəri ali təhsil o lan 47,8 min mütəxəssis çalıĢırdı 26 . On ların arasında səkkiz min nəfər ali təhsilli azərbaycanlı mütəxəssis var idi 27 . Həmin il Azərbaycanda 6,5 min ali təhsilli mühəndis, 1195 aqrono m, zootexn ik və baytar həkimi, 3,4 min həkim, 8096 müəllim və mədəni-maarif iĢçisi çalıĢırdı 28 . 1940-cı ildə elmi kadrların sayı 1933 nəfərə çatmıĢdı 29 . Beləliklə, A zərbaycanda sosialist iqtisadiyyatının yaradılması və yeni ictima i-siyasi quruluĢun təĢəkkülü prosesində sosial strukturda köklü dəyiĢikliklər baĢ verdi. SSRĠ Konstitusiyasında təsbit edildiyi kimi - fəhlə sinfi, kolxo zçu kəndlilər və onların içərisindən çıxmıĢ ziyalılar təbəqəsi sovet cəmiyyətində sosial strukturun əsası olaraq təĢəkkül tapdı.
§ 2. RESPUBLĠKADA ĠCTĠMAĠ-S ĠYAS Ġ VƏZĠYYƏT
Azərbaycanda da ictimai-siyasi vəziyyət bütün ittifaqda olduğu kimi çox mürəkkəb id i. Bir tərəfdən xalq təsərrüfatın ın yenidən qurulmasının həlled ici mərhələsi davam edir, sosializmə keçid dövrünün prinsipial məsələləri həll olunur, onun maddi-te xn iki ba zasının yaradılması iĢləri görülürdü. Habelə sosialist iqtisadi və sosial münasibətlərin Ģəriksiz hökmranlığı təĢəkkül tapır, "istismarçı sin iflər" və "insanın insan tərəfindən istismarının köhnə formaların ın ləğv edilməsi baĢa çatdırılırd ı". Sosialist təsərrüfat sisteminin hökmranlığı insan əməy indən istifadəni tamamilə dövlət strukturunun sərəncamına verdi. "Millətçilik" təzahürlərinə qarĢı yönəldilmiĢ sərt sovet qanunçuluğunun sapmalara a man verməd iyi b ir Ģəraitdə respublikada yaĢayan millət və xa lqlar arasında əməkdaĢlıq və dostluq-beynəlmiləlçilik sosialist cəmiyyətinin üstünlüyünü nümayiĢ etdirən bir amil kimi "normaya" çevrilirdi. Sosializmin bütün sahələrində əldə edilən nailiyyətlərin "ilhamçısı və təĢkilatçısı" olan Kommun ist Partiyası zəhmətkeĢlərin xeyli hissəsinin rəğbətini qazanaraq, onun sıralarına daxil olmaq arzu larını artırd ı. 1928-ci ilin 1 yanvarından 1933-cü ilin 1 yanvarınadək AK(b)P ü zvlərin in və namizəd lərinin sayı 32270-dən 73680 nəfərə qədər və yaxud iki dəfədən ço x artdı 30 .
334
Bununla belə, sosializm quruculuğu prosesi ilə yanaĢı, bərqərar o lan inzibati-a mirlik idarəet mə sisteminin törətdiyi nara zılıqla r da art maqda idi. Odur ki, ölkənin idarəçiliy ini öz ü zərinə götürmüĢ partiyanın gücləndirilməsi, onun daha asan idarə olunan idarəedici bir təĢkilata çevrilməsi məqsədini həyata keçirmək tələb olunurdu. ÜĠK(b)P MK və MĠK-in birləĢ miĢ Yanvar (1933-cü il) plenumunun "Partiyanı təmizlə mək haqqında" qəbul etdiyi qərar məh z partiyada polad proletar intiza mının yaradılmasına və partiya sıraların ın bütün etibarsız, səbatsız və kənardangəlmə ünsürlərdən təmizlən məsinə yönəldilmiĢdi 31 . ġübhəsiz, Azərbaycan Ko mmunist Partiyası ali orqanın tapĢırığını yerinə yetirməkdə öncüllü k nü mayiĢ etdirdi. AK(b) P-də aparılan tə mizlə mə nəticəsində üzvlə rin və na mizədlərin sayı 1 yanvar 1934-cü ildə 1 yanvar 1933-cü ildəki 73680 nəfərdən 62022 nəfərə endi və yaxud 11608 nəfər aza ldı. Təmizləmə prosesində ən çox (6649 nəfər) azərbaycanlı ko mmunistlər partiyadan xaric olmuĢdular 32 . Bununla da 1933-cü il 1 yanvara nisbətən 1 oktyabrda AK(b)P tərkib ində azərbaycanlıların faizi 46,3- dən 46,1-ə endiyi halda, rusların faizi 23,1-dən 24,1-ə, ermən ilərin faizi isə 20,9- dan 21,0 faizə qalxmıĢdı. Bakı partiya təĢkilatında isə azərbaycanlıların onsuz da olduqca aĢağı olan faizi daha çox a za lmıĢ, göstərilən va xtda 26,5 fa izdən 25,8-ə enmiĢdi 33
Bakı partiya təĢkilatında aĢağı səviyyədə, qeyri-mütənasib təmsil olun ması onların respublikanın ictima i-siyasi həyatında mövqeyini və ro lunu qəsdən azaltmaq məqsədi daĢıyırdı. Təsadüfi deyild i ki, 1934-cü ildə Bakının 9 rayon partiya ko mitəsi birinc i kat iblərinin yaln ız üçü Azərneftin 9 mədən müdirlərindən isə cəmi iki nəfəri azərbaycanlı idi. Partiyada aparılan təmizləmə dövründə onun sıralarında "polad intizama" tabe olan kommun istlər böyük canfəĢanlıqla təsərrüfat sahələrində geniĢ "təmizləmə" tədbirləri keçirmiĢdilər. 1933-cü il ərzində kolxo z partiya özəkləri MTS siyasi Ģöbələrinin və AK(b)P rayon ko mitələrin in kö məyi ilə 3700-dən artıq qolçomaq və kolxoz quruluĢunun baĢqa düĢmənlərin i kolxo zdan qovmuĢdu 35 . Təbii ki, onların əksəriyyəti həbs olunmuĢ və ya ailəlikcə respublikadan sürgün edilmiĢdi. Partiya sıralarını "təmizləmə" prosesi onun möhkəmləndirilməsinə yönəldilən siyasi-təĢkilati tədbir olan, ÜĠK(b)P MK-n ın 1935-ci il 13 may tarixli qərarına əsasən 36 , partiya üzvü və namizədlərin partiya sənədlərinin yo xlan ması ilə davam etdirilirdi. A zərbaycanda bu tədbir 1932-ci ildən Xalq Ko missarları Sovetinin sədri iĢləmiĢ, 1933-cü ilin dekabrında AK(b)P MK-nın birinci katibi seçilmiĢ Mir Cəfər Bağırovun bilavasitə rəhbərliyi altında keçirilirdi. Bu dövr artıq ölkədə in zibati-amirlik idarəetmə sisteminin möhkəmləndirilməsi, totalitar 335
Stalin rejiminin bərqərar o lması, Ģə xsiyyətə pərəstiĢin geniĢ yayılması ilə əlamətdar idi. Sərt, amansız xarakteri və ciddi iĢgüzarlığı ilə fərqlənən M.C.Bağırov ÜĠK(b)P Zaqafqaziya Diyar Ko mitəsinin birinci katibi L.Beriyan ın yardımı və dəstəyi sayəsində tezliklə Azərbaycan partiya aparatında iĢləyənləri ö zünə sadiq kadrlarla əvəz edir, partiya təĢkilatlarında hər cür qarĢıdurmaya son qoyur, respublikada vahid rəhbərliyə nail olurdu. M.C.Bağ ırovun vaxtında bütün sahələrdə rəhbərliyə kadrların seçilməsi məh z onun rəy və göstəriĢi ilə aparılırdı. "KiĢi", "xo zeyin" ləqəbini qazanan M.C.Bağırov xüsusilə güc orqanlarının fəaliyyətini d iqqət mərkəzində saxlayaraq, onların hər hansı əməliyyatlarından xəbər tutur və onları istiqamətləndirirdi. 1934-1938-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizliyi Ko mitəsinin sədri vəzifəsin i aparan, Azərbaycan xalq ının qəddar düĢməni və cəlladı Su mbatov (Topuridze) Yuveliyan Davidoviç M.C.Bağırovun etimadını qazan ıb, ona müti xid mət göstərən məmu rlardan idi. Su mbatov öz ətrafında topladığı cinayətkar erməni yoldaĢların ın kö məyi ilə Azərbaycan xalq ının minlərlə vətənpərvər övladına "xalq düĢməni" damğası vurmuĢ, görkəmli elm, sənət, mədəniyyət xadimlərin i, ziyalıları fıziki və mənəvi repressiyalara məru z qoymuĢdu. M.C.Bağ ırovun partiya rəhbərliyinə keçməsi ilə ko mmunistlərin hüquqları nəinki pozulu r, onlar hər cür təzyiqlərə məru z qalırdılar. Partiya sənədlərin in yoxlan ması zaman ı ciddi əyinti və pozuntulara yol verilird i. Ço x hallarda prinsipial, mütərəqqi ideyalara və sosializm iĢinə sədaqətli adamlar "passivlikdə" ittiham olunur, bir ço xları elə b ir əsas olmadan məhz "passivliyə görə" damğası ilə partiyadan xaric edilirdilər. ÜĠK(b)P MK Yanvar (1938-ci il) Plenumu "Ko mmunistləri partiyadan çıxararkən partiya təĢkilatların ın buraxdığı səhvlər haqqında, ÜĠK(b) P-dən çıxarılanların Ģikayətlərinə fo rmal-bürokratcasına yanaĢılması haqqında və bu nöqsanları aradan qald ırmaq tədbirləri haqqında qərarında etiraf etmiĢdi ki, "partiya təĢkilatları əsla yo xlamadan və deməli, əsassız surətdə ko mmunistləri partiyadan çıxarırlar, onları iĢdən məhrum edirlər, ço x zaman, heç bir əsas olmadan, onları hətta xalq düĢməni elan edirlər, partiya üzvlərinə qarĢı qanunsuzluq və özbaĢınalıq göstərirlə r". Qəra rda nümunə üçün Azərbaycan K(b)P MK-nın 1937-c i il 5 noyabr tarixli b ir ic lasında 279 nəfərin partiyadan çıxarılmasın ın mexaniki surətdə təsdiq edildiyi misal çəkilirdi 37 . Ümu miyyətlə, partiyada aparılan "təmizləmə", partiya sənədlərinin yoxlan ması prosesində və eləcə də total repressiya tədbirlərinin keçirilməsi sayəsində Azərbaycan kommunistlərin in sayı 1933-cü ilin 1 yanvarından 1938- ci ilin 1 yanvarınadək o lan müddətdə 28349 nəfər və yaxud 38,5 faiz azalmıĢdı 38 . 336
Partiyadan çıxarılanların əksəriyyətini - 13975 nəfərini və ya 45,8 faizini azərbaycanlılar təĢkil edirdi 39 . Ölkədə Ko mmunist partiyasının ictimai- siyasi, dövlət və təsərrüfat idarəçiliy inin əsas aparıcı qüvvəsinə çevrildiyi b ir dövrdə azərbaycanlıların geniĢ miqyasda partiyadan xaric edilməsi, o dövrün sözü ilə deyilsə, "qovulması", onların respublikanın ictimai-siyasi həyatından kənarlaĢdırılması və fəaliyyətlərinin məhdudlaĢdırılmasına yönəlmiĢ məqsədyönlü siyasi akt kimi qiy mətləndirilə b ilər. 30-cu illərin Ġkinc i yarısından respublika rəhbərliy ində yaranmıĢ mühit, xüsusilə partiya və güc orqanlarında azərbaycanlıla ra qarĢı qəddar düĢmənçilik xisləti olan ermən ilərin cəmləĢməsi burada in zibati tədbirlərin, xüsusilə repressiyaların daha geniĢ və qəddarcasına aparılmasına Ģərait yaratmıĢdı. Bu qüvvələrin səyi fəal azərbaycanlıları respublikanın ictimai-siyasi həyatından tədric etməyə, fürsət düĢdükdə isə onları fiziki cəhətdən məhv etməyə yönəldilmiĢdi. Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında həmkarlar ittifaqı təĢkilatının mövqeyi və fəaliyyəti mühü m əhəmiyyət kəsb edirdi. Həmkarlar ittifaq larının əsas funksiyası zəh mətkeĢlərin əmək, məiĢət və istirahət Ģəraitinin yaxĢılaĢmasına, hər vasitə ilə kö mək göstərməkdən, onların hüquq və mənafelərini müdafiə etməkdən, onları istehsalat və ictimai iĢlərin idarə olunmasına cəlb etməkdən və s. ibarət idi. Ən kütləvi ictimai təĢkilat olan həmkarlar ittifaq ları respublikada bütün sahələrin iĢçilərin i əhatə edirdi. Belə ki, 1933-cü ilin oktyabrında Azərbaycan həmkarlar ittifaqlarının 313598 üzvü var idisə, 1936-c ı ilin oktyabrında onların sayı 347734 nəfə rə çat mıĢdı. Bütün ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da totalitar rejimin bərqərar olması, in zibati-amirlik sisteminin bütün sahələri çulğa ması bu çoxsaylı təĢkilatın respublikan ın iqtisadi, siyasi və mədəni həyatındakı çoxtərəfli fəaliyyətini kəskin Ģəkildə məhdudlaĢdırırd ı. Həmkarlar ittifaqları öz ü zvlərinin mənafeyin i müdafiə etmək üçün öz vəzifələrin i faktiki o laraq müstəqil yerinə yetirmək səlahiyyətindən məhru m edilmiĢ, ta ma milə part iyadan asılı vəziyyətə düĢüb onun tapĢırıqlarının icraçısına çevrilmiĢdi. Onların fəaliyyətində əsas yeri partiyanın irəli sürdüyü mühü m təsərrüfat və siyasi vəzifələrin həyata keçirilməsinə kö mək etmək tuturdu. O dövrdə həmkarlar ittifaq ları bütün strukturlarda partiya tapĢırıqların ın yerinə yetirilməsi üçün geniĢ təĢkilatçılıq iĢi aparırdı. "Ġkinci beĢilliy in birinci ili" istiqrazına yazılıĢın müvəffəqiyyətli keçməsində onlar böyük ro l oynamıĢ, kampaniya vaxtı təkcə Bakı əhalisi arasında izahat iĢləri aparmaq üçün 360 briqada yaratmıĢ, Azərbaycan rayonlarına isə təĢviqat briqadaları və həmkarlar ittifaq ı iĢçiləri göndərilmiĢdi 41 . 337
Həmkarlar ittifaq larının istehsal planların ı yerinə yetirmək, fəh lələrin ixtisaslarını artırmaq, sosializm yarıĢ ları təĢkil etmək, Staxanov hərəkatını yaymaq, həmçinin fəh lə və qulluqçuların maddi-mədəni ehtiyacların ı ödəmək sahəsində gördüyü iĢlər təkzibedilməzdir. Bununla belə, o dövrdə yaranmıĢ Ģ ərait həmkarlar ittifaq ları təĢkilatların ın iĢinə mənfı təsir göstərir, bir ço x hallarda onların ritmik fəaliyyətini pozurdu. Artıq həmkarla r ittifaqlarında təĢkilati məsələlərin həllində belə daxili demo kratiya qaydalarına heç bir əhəmiyyət verilmird i. Məsələn, 1937-c i il fevra lın 4-də Ġliç Bu xtasında rayon həmkarlar ko mitəsinin plenu munda 11 üzvdən cəmi üçünün iĢtirak etdiyi iclasda qoyulmuĢ məsələ həll edilmiĢdi. Digər b ir misal, Balaxan ı rayon həmkarlar ko mitəsinin 1937-ci il martın 27-də keçirilən plenu munda yeddi üzvdən ancaq ikisi iĢtirak etmiĢdi. Müəssisə həmkarlar ittifaqı ko mitələrində sədrlərin seçkisiz təyin olunmaları kütləvi hal almıĢdı 42
Lenin (indiki Sabunçu) rayonu elektrik Ģöbəsində 1935-ci ilin aprelində zavod həmkarlar ko mitəsinin hesabat seçkisi keçirilir,
keçmiĢ sədr yeni tərkibə seçilmir. Bundan sonra səkkiz ay ərzində səkkiz sədr seçilir və nəhayət, səkkiz ay əvvəlki sədr yenidən amma seçkisiz zavod həmkarlar ko mitəsinə üzv, sonra da sədr təyin olunur 43 . Qeyd etmək lazımd ır ki, ictimai-siyasi həyatda fəallığ ına imkan verilməyən azərbaycanlıları ictimai təĢkilatlarda nəinki rəhbər vəzifələrdən, hətta sıravi üzv lükdən də sıxıĢdırmaq cəhdləri onların respublika həmkarlar ittifaq larında azlıqda qalmaları ilə nəticələn irdi. Belə ki, əgər 1933-cü ildə respublika həmkarlar ittifaqına üzv o lanların 35,3 faizin i azərbaycanlılar təĢkil edirdisə, 1936-c ı ildə iĢləyən hə mka rla r ittifaq larının ü zvləri içə risində onlar 29,4 faiz, ruslar 45,3 faiz, ermən ilər 14,7 faiz, baĢqa millətlər 10,6 faiz id i 44 . Ölkədəki totalitar rejim, Stalin Ģ əxsiyyətinə pərəstiĢlik, zo rakılıq və qanunsuzluq nəticəsində Azərbaycan həmkarlar ittifaqında yaranmıĢ vəziyyət ümu mittifaq xarakteri ald ı. Ümu mittifaq Mərkəzi Həmkarlar Ġttifaqı ġurasının (ÜM HĠġ) 1937-ci ilin aprelində keçirilən VI plenu mu həmkarlar ittifaqlarının "iĢini yaxĢılaĢdırmaq" məqsədilə yenidənqurma aparmaq barədə qərar qəbul etdi. Həmin qərara görə, rayon, Ģəhər, vilayət, diyar və respublika həmkarlar ittifaqı Ģuraları ləğv olundu 45 . Ayrı-ayrı sahələr üzrə həmkarlar ittifaqı Mərkəzi Ko mitələri yarandı. Digər respublikalarda olduğu kimi, Azərbaycanda da ÜMHĠġ-in Müvəkkili vəzifəsi təsis olundu. Əlbəttə, bu tədbir həm həmkarlar ittifaq ları təĢkilatların ın, həm də respublikanın hüquqların ın növbəti dəfə kobud Ģəkildə pozu lması faktı idi. Gənclərin yaradıcılıq fəallığ ını artırmaq və onları ictimai-siyasi həyata geniĢ cəlb etmək sahəsində çalıĢan Azərbaycan komsomol təĢkilatının 338
fəaliyyətinin əsas hissəsi də kommun ist partiyasının irəli sürdüyü iqtisadi və ictima i-siyasi və zifələ rin yerinə yetirilməsindən ibarət idi. 1936-c ı ilin yanvar-may aylarında "Staxanov hərəkatına maneç ilik törədən hər Ģeyi silib atmaq" Ģüarı altında "Ümu mittifaq yüngül süvari" reydi keçirildi. ÜĠKGĠ M K xətti ilə Azərbaycanın sənaye müəssisələrində reyd yoxlamalarında 681 briqadada birləĢmiĢ dörd mindən artıq komso molçu iĢtirak etmiĢdi
46 .Yo xla ma lar fəh lələrin texniki
təlimin in yaxĢılaĢdırılması, səmərələĢdirici təkliflərin istehsala tətbiq edilməsi, əmək intizamının möhkəmləndirilməsi və məhsuldarlığının yüksəld ilməsi üçün faydalı o lmuĢdu. Azərbaycandakı ko msomo l təĢkilatları kənddə də çox səmərəli iĢlər görürdülər. Özbəkistan və Azərbaycan komsomolçuları arasında ənənəvi sosializm yarıĢı əsas "beynəlmiləl" vəzifən in - Azə rbaycanın SSRĠ-n in Ġkinci pambıq bazasına çevrilməsi uğrunda mübarizədə kəndli gənclərin geniĢ iĢtirakını təĢkil etməkdə mühüm ro l oynadı. Ko msomo lçu pamb ıq ustalarının təĢəbbüsü əmək coĢqunluğuna səbəb oldu və yüksək məhsuldarlığa nail olan min ko msomo l manqası uğrunda hərəkat baĢlandı. 1935-c i ildə Azərbaycanın təkcə doqquz rayonunda komsomo lçu gənclərin yüksək məhsuldarlıq lı 114 manqası təĢkil edilmiĢdi 47 . ALKGĠ-nin 1937-ci ilin o ktyabrında çağırılmıĢ XII qurultayı sosializm quruculuğunda komsomolun uğurlarını qeyd edərək, gəncləri təsərrüfat cəbhəsində mübarizəni daha da geniĢləndirməyə çağırırdı. 1937-ci ildə Azərbaycan ko msomol təĢkilatı 140 min gənci əhatə edirdi, bu rəqəm 1932-ci ilin əvvəlindəki 162,4 mindən xeyli az idi. Bunun səbəbi, partiyada olduğu kimi, 1933-1935-c i illərdə ko msomol təĢkilat larında sənədlərin yo xlan ması və aparılmıĢ "təmizləmə" əməliyyatı idi 48 . ZəhmətkeĢlərin ictimai-siyasi fəaliyyətinin geniĢlənməsində yerli sovetlərin də mühüm rolu olmuĢdu. Dövlət hakimiyyətinin yerli orqanları olan həmin qurumlar respublikan ın iqtisadi, mədəni-siyasi həyatının bütün sahələrinə rəhbərlik edird ilər. Onların deputatları sənaye müəss isələrinin iĢini yaxĢılaĢdırmaq və zəh mətkeĢlərin istehsal fəaliyyətini geniĢləndirmək üçün konkret yaradıcı iĢlər vasitəsi ilə səmərəli nəticələr əldə edird ilər. Fəhlə deputatlar sosializm yarıĢının ilk təĢəbbüsçüsü olur, istehsal qabaqcıllarının önündə gedirdilər. Sovetlərin xüsusi bölmə və deputat qrupları istehsalat problemlərin in, yerli sosializm quruculuğu məsələlərin in həlli ilə bilavasitə məĢğul olurdular. Məsələn, leytenant ġmidt (indiki Səttarxan) adına zavodun sex deputat qrupları brakla (zay məhsullar məsul red.) mübarizə aparmaq məqsədilə fəhlələrdən ibarət briqadalar təĢkil etmiĢdilər. Zavodun deputat qurupu müəssisələrə getmiĢ, qazıma avadanlığının keyfiyyətini yo xlayaraq, yüksək keyfiyyətli avadanlıq buraxılmasına nail olmuĢdu. Həmin qrupun üzvləri pambıq 339
rayonlarına öz b riqadaların ı göndərməklə hamiliyə götürdükləri kolxo zlara da kö mək edird ilər 49 . 1935-c i ilin yanvarında çağırılmıĢ Ümu ma zərbaycan VIII Sovetlər qurultayı sovetlərin iĢini təkmilləĢdirməyi davam etdirməyin, deputat qruplarının rolunu yüksəltməy in zəruri olduğunu göstərirdi. Qurultayın qərarına əsasən, Azərbaycan MĠK Rəyasət Heyəti 1935-ci ilin aprelində bölmə və deputat qrupları haqqında əsasnaməni təsdiq etdi 50 . Əsasnamənin qəbul olunması deputat qrupların ın fəaliyyətini xey li geniĢləndirdi. Yalnız 1935-1936-cı illərdə sovetlərin bölmələrin in sayı 7575-dən 9417-dək, onların üzvlərin in sayı isə 9405-dən 22315-də k art mıĢdı 51 . Bölmələrin yanında sovetlərin 37796 üzvünü əhatə edən 16607 briqada təĢkil edilmiĢdi 52 . Rayonlarda da deputat qrupları Ģəbəkəsi geniĢləndi. 1936-cı ildə respublikanın kolxo zlarında 52225 nəfəri, o cümlədən sovetlərin ü zvü olmayan 16498 nəfəri əhatə edən 4423 deputat qrupu var idi 53
vo onlar zəh mətkeĢ kütlələrin sovetlər ətrafında birləĢməsinə kö mə k edirdi.
Lakin zəh mətkeĢlərin nümayəndəli mötəbər orqanı olan sovetlər tədricən öz hüquqlarını itirird i. Maraqlıdır ki, hesabat kampaniyaları tənqid və özünütənqid Ģüarı altında keçirilir, seçicilər passiv deputatları kəskin tənqid edir, onların geri çağırılmasını tələb edirdilər. 1935-ci ildə respublikada keçirilən hesabat kampaniyası za manı bütün deputatların 16,3 fa izi, ya xud 6,676 deputat geri çağırılmıĢdı 54 .
geri çağırılmıĢdı 55 . Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında ciddi təbəddülat doğuran mühüm hadisələrdən biri də SSRĠ-n in yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi id i. ÜĠK(b )P MK-nın fevra l (1936-cı il) plenu munun gös təriĢi ilə ha zırlan mıĢ Konstitus iya layihəsi 1936-cı ilin iyununda SSRĠ MĠK Rəyasət heyətində baxılaraq ümu mxalq mü zakirəsinə verilmiĢdi. "Stalin Konstitusiyası" adlanan SSRĠ Konstitusiyası dünyanın ən "demokratik" ölkəsində beĢ ay yarım müzakirə edilmiĢdi. Azərbaycan SSR-də Konstitusiya layihəsinin mü zakirəsində 1358 min nəfər iĢtirak etmiĢ, onun ayrı-ayrı maddələri ilə əlaqədar 3307 mü xtəlif təklif irəli sürülmüĢdü 56 .1936-c ı ilin noyabrında keçirilən Fövqəladə IX Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayı SSRĠ Konstitusiyası layihəsinin ümu mxalq mü zakirəsinə yekun vuraraq bəyənmiĢ və Fövqəladə VIII Ümu mittifaq Sovetlər qurultayına öz nü mayəndələrin i seçmiĢdi. 1936-c ı ilin noyabrında Moskvada Fövqəladə VIII Sovetlər quru ltayı SSRĠ-nin yeni Konstitusiyasının layihəsini mü zakirə edərək qəbul etmiĢdi. Qurultayda "SSR Ġttifaqı Konstitusiyasının layihəsi haqqında" məru zə ü zrə
340
Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri Qəzənfər Musabəyov və Hüseyn Rəh manov çıxıĢ edərək, A zərbaycan xalqının onu yekdilliklə və böyük ruh yüksəkliy ilə qəbul etdiyini bəyan etmiĢdilər 57 .
Konstitusiyası Sovet Ġttifaqında sosializmin qələbəsini qanunvericilik yolu ilə təsbit etdi. Lakin Stalinin sosializmin qələbəsi ilə sinfi mübarizənin güclən məsi "nəzəriyyəsi" əsasında apardığı siyasət, bütün ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da ictimai-siyasi vəziyyəti gərginləĢdirir, zəh mətkeĢ xalqın böyük ümid bəslədiyi cəmiyyətə ağır zərbə vururdu, xalq qanunsuzluq məngənəsindən tam a zad deyildi.
Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|