AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN SSR-in BEYNƏLXALQ VƏ DAXĠLĠ VƏZĠYYƏTĠ
|
§ 2. ĠCTĠMAĠ-SĠYASĠ TƏġKĠLATLAR
Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ictimai-siyasi təĢkilatların, xüsusən hələ bundan əvvəl Azərbaycanda mövcud olan kommun ist partiyasının, həmkarlar ittifaqları və ko msomo l təĢkilatların ın fəaliyyəti geniĢləndi. 1920-c i ilin fevra lında "Hümmət‖ in, RK(b)P Ba kı təĢkilatının və "Ədalət‖in birləĢ məsi əsasında yaradılmıĢ Azərbaycan Ko mmunist (bolĢeviklər) Partiyası (30-cu illə rədək "Azərbaycanın KP" yox, "AK(b)P" adlanırd ı) əslində hökumət partiyası olmuĢdu və tədricən nəinki dövlət hakimiyyəti ilə qovuĢur, həm də "proletariat diktaturası" sisteminin ö zəyinə çevrilird i. O, müstəqil, sərbəst partiya deyil, RK(b)P-n in tərkib hissəsi idi və onun Mərkəzi Ko mitəsinin Qafqa z Bürosunun rəhbərliy i a ltında iĢləyir, Rusiya Ko mmunist (bolĢeviklər) Partiyasının Proqram və Nizamnaməsini həyata keçirirdi. A zərbaycanın ictimai- siyasi, sosial-iqtisadi və hətta mədəni həyatının bütün sahələri üzrə Mərkə zin göstəriĢlərin in hamısı "beynəlmiləlçilik" prinsipləri bayrağı altında partiya üzvlərinin n izamnamə vəzifəsi kimi sözsüz yerinə yetirilird i. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Azə rbaycan partiya təĢkilat ının fəaliyyətində azadfikirlilik, plüralizm və tənqid ünsürləri hələ də özünü göstərirdi. Partiyada, xüsusən Bakı təĢkilatında azərbaycanlılar bütövlükdə götürdükdə ruslar, ermənilər və respublikada yaĢayan digər xalqların nümayəndələrindən az id ilər. Rəhbər partiya orqanlarında qatı millətçi, əlaltından antiazərbaycan siyasəti yeridən erməni-daĢnak ko mmunistlərinin güclü təsiri var idi. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan s onra qəzalarda partiya təĢkilat larının fəaliyyəti xeyli gücləndi, onların sıralarında Azərbaycanlıların sayı çox-ço x artdı. 1920-ci ildə AK(b) P-nin 6 min nəfərdən ço x üzvü var idi. 1920-c i il mayın 5-də RK(b)P MK Qafqaz Bürosu üzvlərinin iĢtira kı ilə keçirilmiĢ birinci (leqal) Ümu mbakı partiya konfransı faktiki olaraq ko mmunist
24
partiyasının siyasətinin Azərbaycanda partiya və sovet quruculuğu üzrə əsas istiqamətlərini müəyyənləĢdirdi. Konfrans ın qəbul etdiyi tezislərdə deyilirdi: "AK(b)P sıralarında RK(b)P proqramından və taktikasından, onun rəhbər orqanların ın qərarlarından, dire ktivlə rindən və təlimat larından heç bir kənara çıxma halları, istər saziĢçiliyə, istərsə də millətçiliyə heç bir yolvermə halları olmamıĢdır və ola da bilməz" 43 . AK(b)P-nin tərkibi ço xmillət li idi, o za man onun üzvlərinin, de mə k olar, yarısım baĢqa millətlərin nü mayəndələri təĢkil edirdi. Rəhbər partiya orqanlarında azə rbaycanlılar a z idi. A zərbaycanda Moskvanın partiya xətt ini yeritmək üçün buraya "görkəmli bolĢeviklər" - Q.K.Orconikid ze, S.M.Kirov, Q.N.Ka minski, N.N.Koles nikova, Y.L.Stasova göndərilmiĢdilər. Q.N.Kaminskidən sonra təxminən beĢ il S.M.Kirov AK(b)P MK-nın birinci katibi o lmuĢdur. 1926-cı ildə MK-nın birinci katib i vəzifəsin in icrası Ə.H.Qarayev, H.A.Ağaverdiyev və L.Mirzoyandan ibarət katibliyə həvalə edilmiĢdi. 1929-cu ildən 1934-cü ilədək q ısa bir dövrdə, M.C.Bağırov birinci katib təsdiq edilənə qədər, üç birinci katibi - N.Gikalo, V.Polonski və Rubeni (Rubenovu) Mərkəz kənar Ģəxslərdən təyin etmiĢdi. Azərbaycanın iqtisadiyyatını əsasən Sovet Rusiyasının ehtiyacların ı ödəməyə doğru istiqamətləndirməyə dair tədbirləri həyata keçirmək üçün Mərkəzin mandatları ilə Bakıya təsərrüfat iĢçiləri göndərilirdi. O zaman neft sənayesinin vəziyyətini öyrən mək üçün Əmək və Müdafıə ġu rasının səlahiyyətli ko missiyası da Bakıya gəlmiĢdi. Azərbaycana Ġ.M.Qubkin, D.V.Qo lubyatnikov, P.N.Pototski kimi yüksək ixtisaslı mütəxəssislər və alimlər də gəlird i. A.P.Se rebrovski, N.Ba rinov bir çox illə r Ba kı neft sənayesinə, N.Ġ.Solovyov və baĢqaları xalq təsərrüfatına rəhbərlik etmiĢlər. Onların silahdaĢları əksər hallarda Azərbaycanlılar deyil, baĢqa millətlərin, xüsusən ermənilərin nümayəndələri olurdu. Bakı partiya, həmkarlar ittifaq ları təĢkilatlarında və digər ictimai təĢkilatlarda erməni millətçilərin təsiri güclü idi. Belə bir müh itdə ko mmunistlərin bir h issəsinin arasında qarĢılıq lı milli etimadsızlıq qalırd ı. Moskvanın Azərbaycan üzərində hökmü həmin partiya özəyi vasitəsilə həyata keçirilird i. Bu ö zək Mərkəzin "imperiya n iyyətlərin i" pərdələmək üçün ko mmunist partiyas ının ali prinsipi sayılan - "beynəlmilə lçilik prinsipindən" istifadə edird i. Bu, əslində ekspansiyaçılığ ın incə formasının tilsimli mexan izmi idi. Partiya həyatının yaran maqda olan bu cür forması hoqiqi sosializm cəmiyyəti quruculuğuna mənfi təsir göstərir, tədricən onun deformasiyaya uğramasını Ģərtləndirirdi. A zərbaycan ko mmunistlərinin bəziləri belə vəziyyətə qarĢı çıxır və narazılıq larını bildirirdilər. N.N.Nərimanov Moskvadan yola düĢməzdən əvvəl V.Ġ.Lenin in qəbulunda olmuĢ və Sovet Azərbaycanı 25
quruculuğu barədə öz baxıĢlarını Ģərh etmiĢdi. O, Azərbaycanda sovet dekretlərini həyata keçirərkən yerli Ģəra iti, a zə rbaycanlı əhalinin adətlərini və məiĢətini, habelə onun dini baxıĢlarını nəzərə almağın zəruriliy ini vurğula mıĢdı. N.N.Nərimanov mətbuat nümayəndəsinə verdiyi müsahibəsində demiĢdi: " Lenin yoldaĢ bütün bunlarla razı idi" 44 .
yazırdı: "Mən qabaqcadan dəhĢətli vaxt görürəm, ona görə də Sizdən heç nəyi gizlətməməy i zəruri hesab edirəm. Mənə inanırlar və hamısını deyirlər: mən bütün ucqar mu xtar respublikaların vəziyyəti və Sizə münasibəti haqqında Ģifahi və yazılı məruzələrə malikəm. Bütün məruzələrdə Sovet Rusiyasının müstəmləkə siyasətindən danıĢırlar..." 45 . Azərbaycan sovet respublikası quruculuğunda yerli xüsusiyyətləri, dövlətçiliy i və müstəqilliyin i nəzərə almaq Ģərti ilə siyasət yeridilməsinin elə ilk günlərindən, tədricən, addımbaaddım üzə çıxan diktatorluq, müstəmlə kəçilik meyilləri gözə çarpırdı. Bunlar RK(b) P M K Qafqa z Bürosunun rəhbəri Q.K.Orconikidzen in, Bakı partiya təĢkilatının, Bakı Ġcraiyyə Ko mitəsinin, onu dəstəkləyən liderlərinin fəaliyyətində özünü xüsusilə göstərirdi. Ko mmunistlərin bir ço xu Moskvaya göndərdikləri müraciətlərdə, məktublarda Q.K.Orconikidzeni açıq-aĢkar müstəmləkəçi ad landırırd ılar. N.N.Nərimanov Zaqafqaziya ko mmunist təĢkilatların ın II qurultayında (1923-cü il mart) Q.K.Orconikidzenin düzgün olmayan hərəkətləri barədə RK(b)P MK-ya yazdığ ı məktubunda və sonra, onu bir dəfə "Stalinin yanındakı general-qubernator" adlandırdığını xatırlayaraq yazmıĢdı: "Ġndi Orconikidze Zaqafqaziyada Mərkəzin açıq müstəmləkə siyasəti yeridən nümayəndəsi kimi məĢhurdur" 46 . Azərbaycanda sovet hakimiyyətin in üçüncü ayında Q.K.Orconikidze Azərbaycan Respublikasının RSFSR ilə birləĢ məsi haqqında məsələ qaldırdı. Mərkəzi Ko mitənin üzvü olan ermənilər, ruslar onu dəstəklədilər, digər partiyalardan ko mmunist partiyasına keçmiĢ cavan azərbaycanlı partiya üzvlə ri də onlara qoĢuldular. N.N.Nərimanov və onun həmfikirləri birləĢmən in əleyhinə çıxd ılar. Respublikanın müstəqilliyinin qorunub saxlan masına tərəfdar çıxanları "millətçi təmayülçülü kdə" günahlandırırdılar. Beləliklə, partiya təĢkilatında fikir ayrılığ ı, rəhbərlər, məsul partiya iĢçiləri arasında çəkiĢ mələr baĢlandı. Azərbaycanda hakim Mərkəzin hansı siyasətini yeritmək prinsiplərinə münasibətdə qütbləĢmə dərinləĢir, orta təbəqədə, dəstədə hakimiyyət uğrunda mübarizə güclənirdi. Partiya üzv ləri arasında bir-b irini izləmək, təqib etmək, çuğulluq, intriqa sistemi yaranır və bəzən kəskin, açıq ixtilaflara çevrilirdi. Partiya təĢkilatındakı belə vəziyyət gənc Azərbaycan respublikasının taleyi üçün böyük təhlükə doğururdu. N.N.Nərimanov deyirdi: "Mən hələ yayda (1923-cü ildə - məsul red.) Mərkəzi Ko mitəyə yazmıĢdım ki, partiya günbəgün
26
deyil, saatbasaat parçalanır: o vaxt mən Azərbaycanda partiyadakı vəziyyət haqqında yazmıĢdım. Görünür, MK Serqodan məlu mat alaraq arxay ınlaĢıb, çünki heç bir tədbir görülməyib. Ancaq indi bütün Zaqafqaziyada partiyanın vəziyyəti haqqında düĢünmək lazım gəlir... Mən bəyan edirəm... hazırda Zaqafqaziyada bizim hakimiyyətimiz yalnız süngü gücünə yaĢayır. Lakin belə məsuliyyətli dövrdə onu süngü gücünə çoxmu saxlamaq o lar" 47 . Bakı sənaye mərkəzi tərəqqi edib regionda seçilməyə baĢladığı vaxt rəsmi Rusiyada, onun hakim elitasında Bakının A zərbaycanın bütün qalan hissəsindən ayrı olması barədə qəti fikir formalaĢdırılmıĢdı. Bu da Bakını və onun neft rayonunu Rusiya imperiyasının ərazisi elan etmək üçün əsas olmuĢdu. Bakı daĢnak-bolĢevik ö zəyi də 1918-ci ildə Bakıya, ü mu mən Azərbaycana münasibətdə eyni siyasəti yeridirdi. Bu o vaxt Bakı Xalq Ko missarları Sovetinin yaradılması və A zərbaycanm Ģərq hissəsinin ələ keç irilməsi, onun əslində Sovet Rusiyasının təsir dairəsinə düĢməsi ilə nəticələn miĢdi. Hətta müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikası elan ed ild ikdən sonra və onun müvəqqəti olaraq Gəncədə yerləĢən hökuməti Bakın ın azad edilməsi uğrunda mübarizəyə baĢlayanda da Sovet Rusiyası hökumətin in rəs mi sənədlərində Bakı və onun mədən rayonları "Rusiyan m ərazisi" kimi vurğulanırd ı. Həmin siyasət Azərbaycan SSR elan olunandan sonra da, lakin daha incə formad a davam etdirilirdi. 1920-c i illə rdə Ba kıda idarəç ilik əsasən Bakı partiya təĢkilat ının və Bakı Soveti Ġcraiyyə Ko mitəsinin daĢnak-bolĢevik rəhbərlərinin əlində idi. Onlar AK(b)P Mərkəzi Ko mitəsini, A zərbaycan SSR Xalq Ko missarları Sovetini əslində tanımırdılar. Hətta ilk vaxtlar qərara alın mıĢdı ki, Azərbaycan Sovet hökumətin in üzvləri Bakı Soveti, Ġcraiyyə Ko mitəsi qarĢısında hesabat versinlər. Bakın ın hakimiyyət orqanları partiya Mərkəzi Ko mitəsinin bəzi üzv lərinin - ermənilərin, habelə XI Qızıl ordunun xüsusi Ģöbəsindən olan hakim millətçi Ģovinistlərin dəstəyi ilə sovet hakimiyyətinin elə ilk günlərind ən etibarən, azərbaycanlı əhali arasında qızğ ın təqib və müsadirə fəaliyyətinə baĢladılar. Onlar qanunsuzluq, soyğunçuluq törədir, varlı ailələrin evlərin ə soxulur, burjua qadınların ın qulaqlarından sırğaları çıxarır, ev əĢyalarını aparır, müsəlman ailələrinin adətlərin i, məiĢət ənənələrini ələ salırd ılar. N.N.Nərimanov Azərbaycanda "inqilabi hakimiyyət" bayrağı altında, partiyanın adından törədilən biabırç ılıqlara qarĢı dəfələrlə və qətiyyətlə çıxıĢ etmiĢdi. Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi avqustun 19-da müsadirə iĢinin nizama salmması haqqında dekret dərc etdirərək, hakimiyyət orqanlarına tapĢırdı ki, " müsadirə zəh mətkeĢlərin mənafeyinə mü mkün qədər az toxunsun". 1921 -ci il fevralın 22- də isə özbaĢına axtarıĢlar keçirilməsinin və ev əmlakın ın müsadirəsinin qarĢısını almaq tədbirləri haqqında N.N.Nərimanovun imzası ilə əmr verildi 48 . 27
N.N.Nərimanov RK(b)P MK-n ın Qafqaz Bürosuna, AK(b)P MK-ya müraciətlərindən birində Azərbaycanda yaranmıĢ ağır vəziyyəti təsvir edərək, 1920-c i ilin yayında yazmıĢdı: "Buna görə də aydındır ki, mən höku mət in baĢında duraraq iĢimi daha davam etdirə bilmərəm. Həm də təkcə bu deyil, məni bu barədə danıĢmağa məcbur edən bir sıra baĢqa məsələlər var: əgər Ġcraiyyə Ko mitəsi və partiya bu zəmində dayanırlarsa, ali hakimiyyət ilə Ġcraiyyə Ko mitəsi arasında daimi ixtilaflar olacaq ki, bu da belə bir məsuliyyətli dövrdə arzu ed ilməzdir. Mən isə pərdə ro lunu oynamaq istəmirəm" 49 . Ölkədəki ö zünəməxsus və mürəkkəb Ģəraitdə ü mu mi ko mmun ist siyasətinin həyata keçirilməsində mövqelərin ziddiyyətli o lması milli tərkibcə mü xtəlif partiya və sovet iĢçiləri arasında çəkiĢ mə və ixtilaflar doğururdu. Azərbaycanın xüsusiyyətləri nəzərə alın maqla milli siyasətin həyata keçirilməsin in forma və metodların ın mahiyyətini dərk etmək, müstəqil, suveren dövlət kimi Azərbaycan SSR-in tanmmasının həqiqiliyi məsələlərində ciddi fikir ayrılıq ları var id i. Ço xmillətli Bakı fəh lə sinfi ilə A zərbaycan kəndliləri arasında iqtisadi və mədəni əlaqələr yaratmaq, miüi ziyalılara, xırda burjuaziyaya, Azərbaycan əhalisinin milli-məiĢət xüsusiyyətlərinə münasibət və s. məsələlər ətrafında səhvlər, mübahisələr törəyir və bir sıra mürəkkəb problemləri düzgün həll etmək yolundan sapdırmalar meydana çıxırdı. Partiya və sovet iĢçiləri arasındakı çəkiĢmələri, ixtilafları böyük çətinliklə aradan qald ırmaq lazım gəlirdi. RK(b)P MK Qafqaz Bürosu və AK(b)P MK ü zvlərinin partiya və sovet quruculuğu prosesində milli məqamları düzgün qiy mətləndirməməklərin in ciddi təhlükə doğurduğuna əmin o lan N.Nərimanov tez-tez məktublarla, məruzələrlə V.Ġ.Leninə, Mərkəzi orqanlara müraciət edirdi. O, 1921-ci ildə V.Ġ.Leninə göndərdiyi məktubda yazırdı: "Mərkəzin bizi dəhĢətli vəziyyətdə qoyan baĢqa bir münasibəti: Mərkəzdən hər gün nümayəndələr gəlib əllərində olan mandatlara əsasən bu və ya digər səbəbə görə tanınmıĢ xalq ko missarına tabe olmaq haqqında bizə göstəriĢ verirlər. Əziz Vladimir Ġliç, məgər " müstəqil Azərbaycan" Sizin dilinizdən çıxmamıĢdırmı?... " 50 . Bakı təĢkilatı ilə AK(b)P, onların rəhbər orqanları arasında, Bakı Soveti ilə Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları Soveti arasında qarĢılıqlı münasibətlər haqqında məsələlərin həlli ilə əlaqadar partiya və sovet iĢçiləri arasında ixtilaflar xüsusilə kəskin ləĢməkdə id i. AK(b)P II qurultayının " Bakı Soveti ali kütləvi nəzarət orqanıdır və bütün xalq ko missarları ö z iĢləri barədə onun qarĢısında vaxtaĢırı hesabat verirlər" qərarı antidemokratik, səhv qərar idi 51 .
iyunun 3-də RK(b)P MK-nın Qafqa z Bürosu Bakı Soveti ilə Xa lq Ko missarları 28
Soveti arasında qarĢılıqlı münasibətlər haqqında məsələni mü zakirə edərək qərara aldı. "Bakı Soveti ilə Azərbaycan Xalq Ko missarları Soveti arasında qarĢılıq lı münasibətlər eynən Moskva Soveti ilə Xalq Komissarları arasında mövcud olan qarĢılıqlı münasibətlər kimi müəyyən edilsin" 52 . Respublika quruculuğunda ictimai təĢkilatlar fəal iĢtirak edirdilər, bunların arasında komsomol və həmkarlar ittifaqı təĢkilatları xüsusilə fərqlənirdi. Lakin bunlar partiya təĢkilatlarından asılı idilər, onların iradəsini və qərarlarını yerinə yetirirdilər. 1920-ci ilin mayında Bakıda Rusiya Kommunist Gənclər Ġttifaqının (RKGĠ) Qafqaz Diyar Komitəsi yaradıldı. Respublika ko msomol təĢkilatı ona tabe idi. Komsomolçular könüllü surətdə ordu hissələrinə yazılır, iməciliklərdə, "kəndli həftəsi"nin keçirilməsində iĢtirak edirdilər. Qəzalarda və kəndlərdə ko msomol ö zəkləri yarad ırılır, bunlar kəndlilər arasında kütləvi-siyasi iĢi təĢkil edir, məhsul yığımında onlara kö mək göstərirdilər. Üç ay ərzində Azərbaycanda komsomolçuların sayı 2 min nəfərdən 10 min nəfərə çatmıĢdı. 1920-ci il iyulun 16-19-da Bakıda komsomolun 1-ci qurultayı keçirildi. Qurultay cari vəziyyət və Azərbaycan fəhlə-kəndli gənclərinin vəzifələri haqqında, xalq təhsili, torpaq və gənclərin kənddə iĢi haqqında məsələləri mü zakirə etdi. Qurultay Azərbaycan Kommunist Gənclər Ġttifaqını (AKGĠ) təsis etdi. Lakin partiyanın diktəsi altında qurultay təsdiq etdi ki, Azərbaycan komsomolu Rusiya komsomolunun ayrılmaz tərkib hissəsidir, onun taktikasını və ali orqanının qərarlarını qəbul edir. Beləliklə, respublikanın gənclər təĢkilatı, əslində lap əvvəldən müstəqil, sərbəst yaradıcı vətənpərvərlik fəaliyyətindən məhrum olub, tədricən özünün milli məna və ruhunu itirird i. Təsərrüfatçılığın və mədəni quruculuğun həyata keçirilməsində tarixi inqilabi təcrübəyə malik olan həmkarlar təĢkilatları mühüm rol oynayırdılar. Onlar da partiya təĢkilatlarının "rəhbərliyi" altında iĢləyir və istehsalın bütün sahələrində yalnız partiya direktivlərinə və xəttinə uyğun olaraq zəh mətkeĢlərin mənafeyinin müdafiəçisi vəzifələrini yerinə yetirməli idilər. 1920-ci ilin iyunundan respublika həmkarlar ittifaqlarının orqanı olan "Vestnik profsoyuznoqo dvijeniya" ("Həmkarlar ittifaqı hərəkatı xəbərləri") jurnalı çıxmağa baĢladı, mədənçilərin, metalçıların və elektriklərin, tikinti və ağac emalı fəhlələrinin həmkarlar ittifaqları yaradıldı. Həkimlərin, əczaçıların, feldĢerlərin, Ģəfqət bacılarının, xəstəxana xid mətçilərin in ittifaqları tibb-sanitar iĢçilərinin həmkarlar ittifaqında birləĢdirild i. Orta və ali təhsil müəssisələri nıüəllimləri, uĢaq bağçaları əməkdaĢları maarif və sosialist mədəniyyəti iĢçilərinin həmkarlar ittifaqına daxil oldular. Eyni zamanda yeni həmkarlar ittifaqları yaradılması sahəsində də iĢ görülürdü. 1920-ci ilin iyununda həmkarlar ittifaqlarının sayı 24-ə çatmıĢdı. pigər Ģəhərlərdə və qəzalarda da həmkarlar ittifaqlarının Ģöbələri təĢkil
29
edilirdi. 1920-ci ilin iyununda həmkarlar ittifaqlarının Birinci Ümu mbakı konfransı keçirildi. 70 min nəfər üzvü təmsil edən konfrans respublika həmkarlar ittifaqlarının vəzifələrini müəyyənləĢdirdi, habelə Azərbaycanın həmkarlar ittifaqı hərəkatının fəaliyyətinin ümumrusiya həmkarlar ittifaqı hərəkatı ilə sıx birliyini bəyan etdi. Konfrans ÜRHĠMġ-nin müəyyənləĢdirdiyi sxemə uyğun olaraq respublika həmkarlar ittifaqlarını təĢkilat baxımından istehsal prinsipi üzrə yenidən qurmağı qərara aldı. O, respublikada vahid mərkəzi həmkarlar ittifaqı orqanı - Azərbaycan Həmkarlar Ġttifaqları ġurası (AHĠġ) və ümumrusiya həmkarlar ittifaqlarının müvafıq respublika Ģöbələrini yaratmaq qərarına gəldi. Qəzalarda isə həmkarlar ittifaqlarının qəza Ģöbələrini və bunları birləĢdirən orqanlar-qəza büroları yaratmaq qərara alındı 53 . Bakı partiya təĢkilatının antiazərbaycan özəyi A.Ġ.M ikoyanın AHĠġ-in sədri seçilməsinə nail o ldu. Respublikanın digər Ģəhərlərində, habelə qəzalarda da həmkarlar ittifaq ları orqanları yarad ılırdı. 1920-c i il avqustun 9-u sentyabrın 6-da Bakıda həmka rlar ittifaqla rın ın 1-ci qurultayı oldu. Qurultayda 120 min ü zvü təmsil edən 400-dək nümayəndə iĢtirak edirdi. "Hər Ģey istehsal üçün!", "Hər Ģey əmək cəbhəsinə!" Ģüarları altında keçən qurultay həmkarlar ittifaqlarının üzvlərini əmək məhsuldarlığını yüksəltməyə, Ģüurlu intizamı möhkəmləndirməyə, yeni həyat quruculuğunda fəal iĢtirak etməyə çağırdı. Qurultay mədən, zavod və fabriklərdə əməy in mühafızəsinə, texn iki-peĢə təhsilinə, ərzaq məsələsinə, həmkarlar ittifaqlarının kooperativ və mədəni-maarif iĢində iĢtirakına xüsusi diqqət yetirdi. Qurultayda L. Ġ. Mirzəyan AHĠġ-in sədri seçildi. A.Ġ.Mikoyan və L.Ġ.Mirzoyan respublika həmkarlar ittifaqlarına "liderlik" edərək azərbaycanlıların mənafelərinə zidd, hər vasitə ilə onların əmək fəaliyyətini məhdudlaĢdıran tədbirlərin həyata keçirilməsinə mə krli zə min yaradırd ılar.
30
Azərbaycan SSR-in elan edilməsi qonĢu ölkə və xalqların inqilabi, liberal- demokratik, ict ima i-siyasi təĢkilatları tərəfındən birmənalı qarĢılan mad ı. Ya xın və Orta ġərqin sərhədində sovet respublikasının yaran masına Qə rb dövlətlərinin paytaxtlarında düĢmənçilik bəslənir, imperialist dairələri cid di narahatlıq keçirir və bu mühüm strateji reg ionda "sovet hakimiyyətinin" möhkəmlənməsinə hər vəchlə mane olmağa çalıĢırdılar. Qərb imperialistləri həmiĢə olduğu kimi, indi də bu məqsədlə daĢnak Ermənistanından istifadə edərək onu Sovet Azərbaycanına qarĢı müharibəyə təhrik etdilər. Sovet hakimiyyətin in elə ilk günlərindən etibarən nizami daĢnak hissələri Qazax qə zasında, Qarabağda, Zəngəzurda peyda oldular. Bütün daĢnak ordusu özünün təcavüzkar əməllərini gücləndird i. Ermənistan hökuməti Ģayiə yaymıĢdı ki, "Azərbaycanda olan Qızıl ordu deyil, Denikin in qoĢunlarıdır" 1 . 1920-c i il ap relin 28-də isə menĢevik Gürcüstanının qoĢunları Poylu körpüsünü və stansiyasını, habelə Tiflis-Qazax yolundakı körpünü ələ keçirib, Ağstafaya doğru irəlilədilər və ġıxlı kəndini atəĢə tutmağa baĢladılar. MenĢeviklərin zireh li qatarı Ağstafa stansiyası yaxın lığ ına gəlib çıxmıĢ dı. Gü rcüstanda Azərbaycan SSR-ə qarĢı fıtnəkarlıq kampaniyası, azərbaycanlılara qarĢı təqiblər baĢlandı. Azərbaycanın Tiflisdəki missiyası həbs olundu. Gegeçkori Azərbaycan hökumətinə Zaqatala qəzasından qoĢunların dərhal çıxarılması haqqında nota göndərdi 2 ...
Azərbaycan hökuməti Gü rcüstan və Ermənistana təklif etdi ki, tutduqları ərazilərdən dərhal çıxsınlar. Azərbaycanın sərhədlərini daĢnak və menĢevik qoĢunlarının basqınlarından qorumaq üçün 1920-ci il aprelin 29-da Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi Azərbaycan ordusunu fəhlə-kəndli ordusu zəminində yenidən təĢkil etməyə baĢlamağı qərara aldı, hərbi-dəniz ko missarı Ç.Ġ.Ġld ın ma tapĢırıld ı ki respublikanın müdafıəsi üçün zəh mətkcĢlərin səfərbərliyə alın masını elan ctsin 3 . Azərbaycan SSR höku məti aprelin 30-da Gürcüstan və Ermənistan hökumətlərinə nota göndərərək, onlardan qoĢunlarını ö z sərhədləri daxilinə çəkməyi tələb etdi 4 . 31
1920-c i il may ın 9-da 2000 nəfərlik niza mi gürcü qoĢunu Qabaqçöl kəndi yaxınlığında Azərbaycan sərhədini keçdi. Gürcüstan hökuməti Zaqatala dairəsi rayonunda çoxlu qoĢun hissələri və yaxĢı silah lan mıĢ milli qvardiya cəmləĢdirmiĢdi. XI ordunun xüsusi süvari korpusuna Azərbaycan ın Gürcüstanla sərhədini qorumaq əmri verildi. XI Qızıl ordunun komandanlığı yaran mıĢ vəziyyətdən istifadə edərək Gü rcüstana qarĢı hərbi əməliyyata baĢladı. Lakin qızıl ordunun ön xətdəki hissələri gürcü qoĢunlarının ciddi müqavimətinə rast gəldi. 1920-ci il may ın 13-də Sovet Rusiyası ilə Gürcüstan arasında tələsik sülh müqaviləsi bağlandı, Rusiya Gürcüstanın müs təqilliyini tanıd ı. Azərbaycan Respublikası ilə Gü rcüstan Respublikası arasında fəa l silahlı münaqiĢələr dayandırıldı və sülh bağlanması haqqında danıĢıqlara baĢlandı 5 .
Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi sədrinin müav ini, Azərbaycan Respublikasın ın xalq xarici iĢlər ko missarı M.D.Hüseynov ilə Gü rcüstan Respublikasının hərbi naziri Q.S.Lord kipanid ze arasında baĢ landı. DanıĢıqla rda Gürcüstan Müəssislər Məclisi sədrin in müavini S.Q.Mdivani də iĢtirak edird i. Sülh və dostluq haqqında 18 bölmədən ibarət müqavilə imzalandı. VI bölmədə göstərilird i ki, "Zaqatala dairəsi haqqında məsələnin həlli 1920-ci il may ın 12-də RSFSR ilə Gü rcüstan Demokratik Respublikası arasında bağlanmıĢ əlavə saziĢdə nəzərdə tutulan arbitraj ko missiyasına verilir". Bu məsələ arbitraj ko missiyasında həll edilənə qədər, 1920-ci il 12 may tarixli əlavə Moskva saziĢinin II bəndinə uyğun olaraq, ―razılığa gələn tərəflərdən heç birinin Zaqatala dairəsinə yeni qoĢun hissələri yerit məyə ixtiyarı yoxdur" qənaəti qəbul edilsə də, əslində mübahis ənin mahiyyəti barədə saziĢ əldə olun madı. Müqaviləyə əsasən, hər iki respublika bir-birinin müstəqilliyini və suverenliyin i qarĢılıq lı surətdə tanıdı 6 . 1920-c i il iyulun da AK(b) P MK-da RSFSR hökuməti nümayəndəsinin ġərqdə, o cümlədən Qafqazda siyasət haqqında məruzəsi dillənildi 7 . 1920-ci il iyulun 12-də MK Gürcüstan və Ermənistanla münasibətlər haqqında məsələni mü zakirə edərək, onlarla danıĢıqları davam etdirməyi, lakin Gürcüstana neft vermə məyi, Ermənistanla danıĢıqlarda is ə RSFSR və Azərbaycan SSR missiyalarını birləĢdirməyi qərara aldı 8 . Elə həmin vaxt Türkiyə qoĢunlarının hələ də qaldığı Naxçıvan haqqında məsələ müzakirə olundu. Hər cür münaqiĢənin qarĢısını almaq üçün və Türkiyə qoĢunlarının qalması haqqında məsələni nizamlamaq məqsədilə Türkiyə ilə danıĢıqlar aparmaq üçün nümayəndə heyətinin tərkibi təsdiq edild i. RSFSR hökuməti Azərbaycan və Ermənistan arasındakı münaqiĢələrin həllində, habelə Türkiyəyə münasibətdə ikili siyasət yeridirdi. XI Qızıl ordu 32
komandanlığının 1920-ci ilin iyulunda Bakıdan Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökumətinin Ģərq cəbhəsi komandanına göndərdiyi məktubda deyilirdi: "Sovet hökuməti dəst ölkələrə: sovet respublikasına - Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasına və inqilabi Türkiyənin Böyük Millət Məclisi hökumətinə münasibətdə Ermənistan tərəfindən hər hansı düĢmənçilik hərəkətlərinin dayandırılmasını Ermənistanda mövcud olan hökumətin RSFSR tərəfındən tanınmasının və Ermənistanla sülh müqaviləsi bağlanmasının labüd Ģərti kimi irəli sürür" 9 . Lakin XI Qızıl ordu komandanının əmrində (1920-ci il iyul-avqust) isə deyilirdi: "Qızıl Orduya erməni ordusuna hücum etmək vəzifəsi tapĢırılmayıb. O, yalnız gcneral Dro və ya erməni ordusunun digər hissələri tərəfindən düĢmənçilik hərəkətləri o lduğu halda banditləri və quldurları məhv edəcək. Qızıl ordu qəti hərəkətə baĢlayacaq və hər bir zərbəyə on qat güclü zərbə ilə cavab verəcək" 10 . DaĢnak hökumətinin göstəriĢi ilə erməni qoĢun hissələrinin Azərbaycanın Emənistanla bütün sərhəd rayonlarında təcavüzkar hərəkətləri isə 1920-ci ilin noyabrınadək davam edirdi. Onların azğın təcavüzü Qarabağ, Zəngəzur ərazilərində daha Ģiddətli idi. Həmin ərazilərdə artıq XI Qızıl ordunun hissələri yerləĢirdi və onun tərkibində çoxlu erməni var idi. Hətta XI Qızıl ordunun ehtiyat polkunun tərkibində erməni batalyonu mövcud idi 11 . 1920-ci ilin iyul-avqustunda general Dronun 400 süvari, 400 piyadadan ibarət 4 topu və 30 pulemyotu olan qoĢunu Qarabağa hücum edərək Bazarkəndi tutdu. Onlar Njdenin quldur dəstəsi ilə birləĢməyə və Naxçıvan-ġuĢa yolunu ələ keçinnəyə çalıĢırdılar. Ġyulun axırında general Məlik Muratovun daĢnak hissələri Pays kəndini tutdular. "Ümu mi taktikaya əməl edən ermənilər müsəlman kəndlərini ələ keçirərkən taxılı yandırırd ılar" 12 . Erməni daĢnakları Naxçıvanda, Zəngəzurda, Qarabağda, Azərbaycanın baĢqa rayonlarında dinc əhaliyə qarĢı təcavüzkarlıq edir, vahimə salır, qarətçilik, zorakılıqla məĢğul olur, bütöv kəndləri yandırır, cinayətkar təbliğat aparır, yerli ermənilər və azərbaycanlılar arasında qanlı toqquĢmalar törədirdilər. Onların əsas məqsədi Azərbaycanın əzəli ərazilərini, ilk növbədə Qarabağı, Naxçıvanı, Zəngəzuru ələ keçirmə k idi. Q. K. Orconikidze 1920-ci il iyunun 11 -də XI ordunun komandanı Levandovskiyə göndərdiyi teleqramda yazırdı ki, "daĢnaklar Godəbəy rayonunda müsəlmanları və erməniləri qırırlar. Əksinqilabçı erməni kəndi Çardaxlı var. Onu tərksilah etmək lazımd ır" 12a
. Ermənistan Kommunist Partiyasının nümayəndəsi 1920-ci il iyunun 19- da Kominternin II konqresində çıxıĢ edərkən demiĢdi: "Müstəqil və birləĢmiĢ Ermənistan" indi Ermənistan hökuməti əraziləri müsəlmanlardan təmizləməklə, müsəlman kəndlərini oda qalamaq və qılıncdan keçirməklə bu müqəddəs arzunu praktiki olaraq həyata keçirir" 12b .
33
Erməni qoĢunları 1920-ci ilin iyulunadək Türkiyənin Ģərq vilayətlərini zəbt edərək, Dərələyəz və Zəngilan bölgələrinin müsəlman kəndlərini viranəyə çevirərək, Naxçıvan diyarını ələ keçirməyə və naxçıvanlıların A zərbaycanla əlaqəsini birdəfəlik kəs məyə çalıĢırdılar. 1920-ci il iyulun 11-də səhər saat 5-də onlar Vedibasar tərəfındən Naxçıvan diyarına hücuma baĢladılar. Hələ 1920-ci ilin mayında buraya göndərilmiĢ Türkiyə qoĢun hissələri erməni təcavüzkarlarına qarĢı mübarizədə naxçıvanlılara imkan daxilində kömək edirdi. Kazım Qarabəkir paĢa hələ Ərzrum konqresində (1919-cu il) bəyan etmiĢdi: "Azərbaycana açılan pəncərə yalnız Naxç ıvandır, onun bağlanmas ını istəmirə m" 13 .
ərazisindən Naxçıvan diyarına çəkilmiĢ süvari polku, piyada batalyonu və bir dağ batareyası ilə birlikdə ermən ilərin üstün qüvvələrinə qarĢı ağır döyüĢlər aparırdı. Türkiyə nümayəndələri ətrafındakı siyasi intriqalar (varlı naxçıvanlılar onları ruslarla əməkdaĢlıqda təqs irləndirir və "ermənilərlə birlikdə bolĢeviklərə qarĢı çıxmağa" tərəfdar idilər) düĢmənin xeyrinə idi. Diviziya komandiri Cavad paĢa Naxçıvan Milli ġurasına teleqrammında yazırdı: "Naxçıvanlılar bu son ayda intriqalara uymuĢlar, onların türklərin əleyhinə dedikləri sözlər və gördükləri iĢlər bizim qəlbimizi incitmiĢdir" 14 .
Ermənilər aĢağıdakı barıĢıq Ģərtini irəli sürdülər: "Naxçıvan diyarının bütün ərazisi Ermənistan dövlətinə birləĢdirilir, kim Ermənistan vətəndaĢlığını istəmirsə, arzu etdiyi yerə çıxıb getməlidir". Bundan əlavə, onlar silahı, atları, taxılı, 200 baĢ qaramalı təhvil verməyi tələb edird ilər. Nü mayəndə heyəti bu tələblərlə iyulun 19-da Na xç ıvana qayıtdı. Ertəsi gün Ermənistanın tələbləri Milli ġurada müzakirə olundu və ermənilərə cavab hazırlandı. Cavabda deyilirdi ki, əgər Dəhnə dərəsindən Ordubada qədər ərazidə müsəlmanlara müstəqillik verilirsə, müsəlman əhalisi tələbləri qəbul edər və bu məsələni həll etmək üçün Naxç ıvan və ġərur müsəlmanlarının iĢtirakı ilə Ġrəvanda ikitərəfli danıĢıqlar aparmaq lazımdır. Bunun cavabında ermənilər iyulun 24-də 2 min piyada, 200 atlı və 8 topla yeni hücuma baĢladılar. Ertəsi gün ġahtaxtıyadək gəlib çıxdılar. Əhali vahiməyə düĢmüĢdü, hərbi hissələr erməni təcavüzünə qarĢı dayana biləcəklərinə əmin deyildilər. 1920-ci il iyulun 28-də qızıl ordunun süvari polku Naxçıvana girdi. Naxçıvanda sovet hakimiyyəti quruldu. Yenidən danıĢıqlar aparmaq üçün Ġrəvana getmiĢ Naxçıvan Ġnqilab Komitəsinin nümayəndə heyəti 1920-ci il iyulun 29-da yeni Ģərtlərlə qayıtdı: "Na xçıvan qəzasının Ermən istan hökumətinə tabe olması, qəzanın əhalisinin Ermən istan hökumətinə Ģərtsiz itaət etməsi, 7 min ədəd tüfəng və hər bir tüfəng üçün 80 patron, bütün pulemyotların, topların, 300 min pud buğda, yəhərli 300 at, 200 baĢ qoĢqu heyvanı və s. 34
verilməsi. Ermənistan hökuməti bəyan etdi ki, "sovet qoĢunları əvvəllər göstərilən müddətdən əvvəl Naxçıvana gəldiyi təqdirdə erməni komandanlığına bolĢevikləri Naxçıvandan vurub çıxarmaq barədə əmr veriləcək" 15 .
qoĢunları komandanlığı nümayəndələrinin iĢtirakı ilə Naxçıvanda beynəlmiləl və türk marĢlarının sədaları altında təntənələr keçirdi. General Veysəl bəy öz qeydlərində yazmıĢdır: "Bizim Naxçıvanda olmağımızın əsas məqsədi ermənilərin təcavüzünə mane olmaq idi" 16 . Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Rusiyanın hakim dairələri Türkiyə nümayəndələrini sıxıĢdırmaq və Naxçıvandan çıxarmaq siyasətinə baĢladı. Onlarla əlaqə saxlayan yerli adamları təqib edirdilər. Bu regionda Rusiyanın ikili mövqeyi onun əbədi imperiya maraqlarından irəli gəlird i. B.ġahtaxtınski Qars konfransında (1921) demiĢdi: "Azərbaycan Türkiyə ilə Rusiya arasında bir əlaqə vəsiləsidir. ġərqin oyanması üçün gələcək bəĢər məqsədinin körpüsüdür. Ġki tərəfdən dartılan sallaq vəsilədir. Rus ların at oynatmaq istədikləri körpüdür". Eyni zamanda xristian Ermənistana meyil etmək Rusiya diplomatiyası üçün həmiĢə üstün istiqamət olmuĢdur. Təsadüfi deyil ki, G.V.Çiçerin 1920-ci il iyulun 19-da Ermənistanın xarici iĢlər nazirinə göndərdiyi teleqramda Rusiya qoĢun hissələrinin Azərbaycan torpaqlarını tutmasını onunla izah edirdi ki, guya bu ərazilər "qonĢu xalqlar arasında mübarizə prosesində Ermənistan ilə Azərbaycan arasında mübahisəli xarakter almıĢdır və indi məqsəd qanlı toqquĢmalara yol verməməkdir". Daha sonra o, erməni naziri Ohancanyanı əmin edirdi: " Ermənilər onun dəyiĢməz dostluq münasibətinə və erməni xalq ını ona qorxu törədən yeni qanlı fəlakətlərdən uzaq etmək üçün öz imkanı daxilində onun köməyinə ümid bəsləyə bilərlər" 17 . Rusların ermənipərəst əhvali-ruhiyyəsi ermənilərin ərazi iddiaları ətrafında Azərbaycan ilə Ermənistan arasında münaqiĢələrin həllindəki konkret hərəkətlərində, o cümlədən 1920-1921-ci illərdə Naxçıvan diyarına münasibətdə özünü xüsusilə aydın göstərirdi. Bu baxımdan Naxçıvanda baĢ vermiĢ hadisələrin bilavasitə iĢtirakçısı, həmin illərdə bolĢeviklərin yeritdiyi siyasətin Ģahidi, türk generalı Veysəl Nüvarın məlu matı ço x böyük maraq doğurur 18 . ġərq cəbhəsi komandanlığının əmri ilə general Veysəl Naxçıvan diyarının müdafiəsinə kö məyi təĢkil etmək üçün 1920-ci ilin mayından etibarən təqribən səkkiz ay orada olmuĢdu. O, qeyd edirdi ki, A zərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ruslar ikiüzlü siyasət yeridird ilər. Ermən ilərə xoĢ olsun deyə ruslar imkan da xilində bütün vasitələrdən istifadə edirdilər 19 . General yazır ki, Ģüurlu xalq bolĢeviklərin Ģüarları ilə əməlləri arasındakı fərqi tezliklə dərk etməyə baĢlamıĢdı. "Bo lĢeviklərin faktiki iĢləri və davranıĢı onların ilkin təbliğatının yaratdığı mühiti büsbütün korladı, əsil ko mmun istlər a lçaldılmıĢ vəziyyətə düĢdülər. Ölkənin zorakılıqla ələ keçirilməsində ko mmun ist 35
planlarının Ġkinci səhifəsi baĢladı... Dörd ay ərzində bolĢevik "incə" ustalıqlarını dərk etdilər... xalq müqavimətə baĢladı... " 20 . Bəzi rus əsgərləri tərəfmindən edilən özbaĢınalıq və pozğunluq (qadın hamamına soxulmuĢ iki rus əsgərinin döyülməsi ilə bağlı münaqiĢə) əhali arasında narazılıq doğururdu. Naxçıvanda üsyan ab-havası hiss edilird i. 1921-ci ilin yanvarında Naxçıvan milisin in batalyonu bolĢevik idarəçiliyinə qarĢı çıxaraq müstəqillik tələb etdi. General Veysəl mitinqdə çıxıĢ edərək "qan tökülməsinə yol verməməyə, diyarın müstəqillik məsələsinin Moskva konfransı tərəfindən həlli ü midi ilə gözləməyə" çağırd ı 21 . 1921-c i ilin fevra lında Na xçıvana XI Qızıl ordunun yeni hissələri gəldi. DaĢnak Ermən istanı ilə Azərbaycan Respublikası arasında xüsusilə Qarabağ məsələsində münasibətlərin kəskin ləĢməsində ingilis imperialistlərin in agentləri səylə fitnəkar rol oynayır, menĢevik Gü rcüstanının və Qotsinskinin nümayəndələri onlarla əlbir iĢləy irdilər 213
. Salyan qəza inqilab ko mitəsi 1920-ci ilin mayından baĢlayaraq quldur dəstələrin in fitnəkar fəaliyyətinin gücləndiyin i və onları "Antantanın Ġrandakı agentlərinin patron və tüfənglərlə təchiz etdiyini" xəbər verird i 22 .
Gü rcüstanına münasibətdə sülh siyasəti yeridird i. Onun təĢəbbüsü ilə Sovet Azərbaycanının diplo matik nümayəndələrinin ermən i və gürcü nümayəndələri ilə tərəfləri maraq landıran məsələlərə dair görüĢləri keçirilmiĢdi. DanıĢıq lara məhəl qoymayan daĢnaklar Azərbaycana qarĢı fitnəkar fəaliyyətlərini dayandırmırd ılar. Onlar Ģayiə yayırdılar ki, guya "müsəlman lar keçmiĢ denikinçilərlə birlikdə Ermənistana hərəkət edirlər" 23 və "Azərbaycanda inqilab panislamist xara kter daĢıyır" 24 . Belə bəyanatlarla pərdələnərək, ermən i dəstələri Azərbaycanın Ermənistanla bütün sərhəd rayonları boyunca sərhədi keçir, dinc müsəlman əhalisinə basqın edird ilər. DaĢnak agentləri Gəncə qəzasında erməniləri və müsəlmanları qanlı qırğına təhrik et məyə çalıĢırdılar 25 . ġuĢadan xəbər verird ilər ki, daĢnak quldur dəstələri yeni h akimiyyətə tərəfdar olan Qarabağ kəndlilərini vahimədə saxlayırlar 26 .
Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|