AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yeni iqtisadi siyasətə keçid.
- Ġctimai-iqtisadi ukladlar.
|
§ 1. YENĠ ĠQTĠSADĠ SĠYASƏT
Ġqtisadi və siyasi vəziyyət. Sovet respublikalarında vətəndaĢ müharibəsi əsasən 1922-ci ilin payızında baĢa çatdı. Dinc quruculuq mürəkkəb beynəlxalq vəziyyətdə, sovet ölkəsinin iqtisadi mühasirəyə alın masını təĢkil edən Qərb imperialist qüvvələrinin müqaviməti Ģəraitində baĢlandı. Sovet Azərbaycanında dinc quruculuğa keçid müharibə, xarici müdaxilə və vətəndaĢ müharibəsi nəticəsində yaranmıĢ ən ağır təsərrüfat dağıntısı Ģəraitində baĢ verirdi. Ġqtisadi təcridolun ma, Ermənistanla sərhəddə tez-tez baĢ verən hərbi münaqiĢələr, Qarabağda daĢnakların təxribatları, daxili çəkiĢ mələr respublikanı var-yo xdan çıxarırdı. Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra "daĢnak hökuməti" Ġrana qaçaraq Təbrizdə yerləĢdi. 1922-ci il oktyabrın 22-də RSFSR höku məti nota ilə Ġrana müraciət edərə k, onu öz ə razisindən çıxarmasını tələb etdi. Maraqlısı budur ki, o höku mətin üzvü, notada adı çəkilən Xondakaryan sonralar mühacirətdə olan Kerenskin in müavini olmuĢdu. 1921 -1922-ci illərdə RSFSR və Ermənistan SSR-in Ġranda olan səfirləri öz notalarında Ġran höku mətinin nəzərinə çatdırırdılar ki, Ġranda "daĢnaksutyun" toĢkilatının olması qonĢuluq əlaqələrin in yaradılması və inkiĢafı üçün təhlükədir. "DaĢnaksutyun" Rusiyadan qaçmıĢ əksinqilabçıları və ağqvardiyaçıları pulla ələ alıb öz ətrafında cəmləĢdirərək sovet respublikalarına basqınlar təĢkil edirdi. Onların 1922-ci ilin aprelində Ġran ın xarici iĢlər naziri Hakim əl-Mülkə göndərdikləri notada deyilirdi: "Təbrizdə daĢnaklar əvvəllərdə olduğu kimi, qayduk dəstəsini təĢkil et mə k və silahlandırmaqla məĢğuldurlar, hə m də onlar eyni zamanda, Mujdubər anbarından silahları Zəngəzura daĢıyır, orada üsyan qaldıracaqlarına ü mid ed irlər" 1 . Notada eyni za manda qeyd olunurdu ki, RəĢtdə daĢnak ko mitəsinin sədri dr Terteryan sovet respublikalarına garĢı ən cinayətkar fəaliyyət göstərir. "DaĢnaksutyunun" Ģərq bürosunun sədri Ruben paĢa öz mau zerçiləri ilə birlikdə Ġranın mü xtəlif Ģəhərlərin i sərbəst surətdə gəzir və hər yerdə sovetlər əleyhinə qruplar yaradırdı 2 .
basqınlar təĢkil o lunan meydana çevrilmiĢdi. Dairənin ərazisində Azərbaycan SSR-ə qarĢı silah lı basqınçıla rın və qarətçilə rin mə rkə zləri var idi. RSFSR -in Ġranda olan səlahiyyətli nümayəndəsinin 1922-ci il avqustun 9-da Ġranın xarici iĢlər naziri Qavam-əs-Səltənəyə göndərdiyi notada qeyd olunurdu ki, Astara və 73
baĢqa rayonlarda quldur ġahverən bəyin 150 nəfərlik dəstəsi, əksinqilabçılar Əh məd Rəsulov və Xalıq bəyin hər b irində 50-dən 150-yə qədər adam olan quldur
dəstələri fəaliyyət göstərirlər. Onlar müntəzəm olaraq sovet Azərbaycanının ərazisinə silahlı basqınlar edir, sərhədyanı kəndləri qarət edir, sərhədçiləri və kəndliləri qətlə yetirirlər. Azərbaycanın iqtisadi həyatının bütün sahələri - sənayesi, kənd təsərrüfatı və nəqliyyatı dərin böhran iç ində idi. 1921-c i ildə respublikanın sənaye istehsalı 1913-cü ilin istehsal səviyyəsinin 43 faizini təĢkil edird i 3 . Bakı neft sənayesi xüsusilə ağır vəziyyətdə idi. Neft istehsalı üç dəfə azalmıĢdı, 1913- cü ildə istehsal edilmiĢ 7,3 milyon tondan 1920/21-ci təsərrüfat ilində 2,4 milyon tona enmiĢdi ki, bu da müharibədən əvvəlki səviyyənin 33,4 faizini təĢkil edirdi 4 . Yeni neft quyularının qazılması demək olar ki, tamamilə dayanmıĢdı. 1920/21-ci ildə qazılan quyuların sayı 1913-cü ildə qazılmıĢ quyuların cəmisi 2 faizin i təĢkil edirdi 5
6 . 40 neft emalı zavodundan yalnız 18-i fəaliyyətdə idi, onlar da lazımi avadanlıq və xa mma l çatıĢ mazlığı ü zündən fasilə ilə iĢ ləyird i 7 . Neft emalı 3,5 dəfəyə qədər azalmıĢdı. Bakıda H. Z. Tağ ıyevin toxuculuq fabrikində (ona Len inin adı
verilmiĢdi) 1921-ci ildə dəzgahla rın yaln ız üçdə biri iĢləyird i. Gədəbəy misəritmə zavodu, Tovuz və KeĢlə sement zavodları, kərp ic zavodlarının 98 faizi dayanmıĢdı. ġəkidə olan 69 baramaaçan fabrikdən yalnız üçü, 1914-cü ildən Ordubadda fəaliyyət göstərən on iki baramaaçan fabrikdən yeddisi, Azərbaycan qəzalarında olan pambıqtəmizləmə zavodlarının yalnız ikisi iĢləyirdi. Azərbaycanın balıq sənayesi tam tənəzzülə uğramıĢdı. 1920-ci ildə balıq ovu 1913-cü ilə nisbətən on yeddi dəfə azalmıĢdı. Naxçıvan qəzasında duz istehsalı 1913-cü il səviyyəsinin 52 faizini təĢ kil edirdi 8 . Azərbaycan dəmir yolu çox zərər çəkmiĢdi, parovoz və vaqonlar çatıĢmırdı. 1920-ci ilin sonuna yaxın 54 paravozun əsaslı təmirə ehtiyacı var idi. Bakıda əsas dəmir yol emalatxanalarının yalnız iy irmi faizi əvvəlki istehsal gücü ilə iĢləy irdi. ZəhmətkeĢ xalq, əsasən Ģəhərlərdə fəhlələr ço x ağır maddi ehtiyac içərisində yaĢayırdı, paltar, ayaqqabı, ərzaq çatıĢmırd ı. Bakıda əhalini təmin etmək üçün kartoçka sistemi tətbiq olunmuĢdu 9 . Çörəklə təchizatın çətinləĢməsi bütün neft sənayesinin iĢi üçün təhlükə doğururdu. Fəhlələrin mənzillə təminatı da olduqca pis idi. Müəssisələrdə əmək intiza mı pozulmuĢdu. Çətinliklərlə üzləĢən fəhlələr tez- tez iĢə çıxmamaq məcburiyyətində qalırdılar, onların arasında tətil etmək meyli artırdı. Əmək məhsuldarlığı 1921 -ci ildə 1913-cü ilə nisbətən buruq qazma iĢində 6,5, neft istehsalında 1,2 dəfə a za lmıĢdı 10 . 74
Ġxtisaslı fəhlələrin ço xu əmək haqqı yüksək olan kustar emalatxanalara, yaxud da kəndlərə gedirdilər. 1918-ci ildən 1921-ci ilə qədər Bakıda neftçi fəhlələrin sayı azalaraq 52 mindən 23 minə enmiĢdi. Neft sənayesi təhlükə qarĢısında idi. Respublikanın kənd təsərrüfatı da ağır böhran keçirirdi. Suvarma sisteminin dağılması nəticəsində Azərbaycanda iki yüz min desyatinə qədər suvarılan torpaq istifadəsiz qalmıĢdı. Kənd təsərrüfatı üçün yararlı olan torpaqların sahəsi 1921-ci ildə, 1914-cü ilə nisbətən 42 faiz azalmıĢdı 11 . Azərbaycanda pambıq becərilməsi, demək olar ki, tamamilə dayandırılmıĢdı: 1921-ci ildə pambıq əkini sahəsi müharibədən əvvəlki səviyyənin 2,3 faizini təĢkil edirdi. Bütün əkin sahələrinin 1914-cü ildə on iki faizi, 1921-ci ildə isə 0,7 faizi pambıqçılığa aid idi 12 . Bu, qismən də onunla izah olunurdu ki, aclıq pambıqçı kəndlilərin ço xunu taxıl məhsulları əkməyə məcbur edirdi. Ġpəkçilik də tənəzzülə uğramıĢdı. A zərbaycanda tut bağlarının sahəsi yarıya qədər azalmıĢdı. 1921-ci ildə barama istehsalı cəmisi altı min puda çatırdı, halbuki 1913-ci ildə bu rəqəm 180 min pud idi 13 . Bağçılıq və üzü mçülü k güclü zərə r çəkmiĢ, bağ və üzümlü klərin sahəsi 1921-ci ildə 1913-cü ilə nisbətən 9 min desyatin azalmıĢdı 14 .
Təkcə 1920-ci ildə respublikada iki yüz min desyatinə bərabər kənd təsərrüfatı sahələrinin məhsulları çəyirtkə basqını nəticəsində məhv olmuĢdu. Maldarlığa da ciddi ziyan dəymiĢdi. Azərbaycanda 1921-ci ildə mal- qaranın sayı, 1913-cü ilə nisbətən qırx faiz azalmıĢdı 15 .
26 faizi iflasa uğrayaraq əkin sahəsindən məhrum olmuĢ 16 , 25 faizi isə əkin sahəsi 1 desyatindən çox olmayan kasıb təsərrüfat sahibinə çevrilmiĢdi 17 . Kəndlilərin iĢ heyvanı və kənd təsərrüfatı alətləri çatıĢmırd ı. Onlar öz torpaqlarını primitiv alətlərlə, əsasən ağac xıĢla becərirdilər. 1921-ci ildə Azərbaycanda hər yüz kəndli təsərrüfatına cəmisi 9 dəmir kotan düĢürdü 18 . Azərbaycan kəndliləri təkcə ö z təsərrüfatların ın dağılmasına görə deyil, eyni za manda sənaye istehsalının fəla kətli dərəcədə tənəzzülə uğramasına görə də ağır maddi vəziyyətə düĢmüĢdülər. Kəndlilər, əhalinin digər zəhmətkeĢ hissəsi kimi, ən vacib olan Ģeylərdən korluq çəkirdilər. Sənaye malları fonduna malik olmayan dövlət o zaman kənd təsərrüfatı məhsullarını sənaye mallarına dəyiĢmək yolu ilə onların istehsal marağını artıra bilmirdi. Məsələn, 1921-ci ilin fevralında ġamaxı qəzasının vəziyyəti barədə belə məlumat verilirdi: "Hazırda kəndlilərin ağ nefti, kibriti, ayaqqabısı, arĢınmalı, sabunu və kənd təsərrüfatı alətləri yo xdur. Kotanları təmir etmək üçün dəmir də yoxdur. Bir girvənkə ağ neft burada min manat, bir qutu kibrit 400 manatdır" 19 .
75
Respublikanın iqtisadi vəziyyətini maliyyə böhranı da mürəkkəbləĢdirirdi. Xalq təsərrüfatının əsas sahələri üzrə gəlirin azlığı ayda 250-300 milyard manat olan dövlət büdcəsində ciddi çatıĢmazlığa səbəb olurdu 20 .
buraxmağa məcbur edirdi. Tə kcə 1921-c i ildə Azərbaycan SSR-də 149 milyard manat pul buraxılmıĢdı. Tez-tez pul buraxılması və bununla əlaqədar olaraq onun qiymətdən düĢməsi təsərrüfat həyatını mürəkkəbləĢdirir, xa lqın maddi vəziyyətini pisləĢdirirdi. 1921-c i ilin baĢlanğıcında respublikada dava m et mə kdə olan "hərbi ko mmunizm" siyasəti ilə bağlı tətbiq edilən ərzaq sapalağının ağır təsiri ö zünü xüsusilə göstərirdi. Əvvəllərdə olduğu kimi ərzaq sapalağı qaydasına uyğun olaraq, kəndlilər bütün kənd təsərrüfatı məhsullarının qalıq larını dövlətə verird ilər. Buna görə də onlarda öz təsərrüfatlarını geniĢləndirmək və yaxĢılaĢdırmaq həvəsi olmurdu. Kəndlilərin ço xu əkin sahələrin i geniĢləndirmək barəsində fikirləĢ mir, əksinə onu ailə tələbatına uyğunlaĢdıraraq azaltmaq istəyirdilə r. 1921-c i ilin əvvəlində Azərbaycanda həyata keçirilən ərzaq siyasətinin öz xüsusiyyətləri var id i. Sovet Rusiyasında olan vəziyyətdən fərqli olaraq, Azərbaycanda 1921-ci ilin baĢlanğıcında ərzaq sapalağı qis mən tətbiq olunurdu. Bu va xt respublikanın bütün qəzala rında ət, mal-qara və ye m tədarükü həyata keçirilird i. Taxıl tədarükü yalnız Lənkəran və Cavad qəzalarında aparılı rdı. 1920-c i ilin sonu - 1921-c i ilin əvvəllərində ərzaq siyasəti Azərbaycan kəndlilərinin vəziyyətini nisbətən yüngülləĢdirdi. Lakin ehtiyatla həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan siyasətin yerlərdə pozulması kəndlərdəki ciddi təsərrüfat çətinliklərini aradan qaldırmağa mane olurdu. Kəndlilərin yo xsul, qismən də ortabab təbəqəsi iflas səviyyəsində idi. Bütün bunlar Azərbaycan kəndlilərinin əhvali-ruhiyyəsinə təsir edir, onların narazılığına, hətta kəndlərdə sinfi mübarizənin kəskin ləĢməsinə səbəb olurdu. Varlılar, hakimlikdən, mü lkündən məhru m o lmuĢ təbəqələr, sovet hakimiyyətinə qarĢı olan qüvvələr hələ də sovet üsuli-idarəsini devirmək ümidində id ilər. Onlar ağır təsərrüfat pozuntusu, əhalinin maddi vəziyyətinin ağırlaĢ ması və 1921-ci ilin əvvəlində in zibati-amirlik orqanların ın fəaliyyəti ilə bağlı ölkən in daxili vəziyyətində yaranmıĢ siyasi böhrandan istifadə edərək, öz arzu və məqsədlərini həyata keçirməyə cəhd göstərirdilər. Petroqradda və Moskvada olduğu kimi, 1921-ci ilin yazında Bakıda bir sıra müəssisədə tətillər oldu. Buna səbəb Bakıda tez-tez baĢ verən ərzaq q ıtlığı, çörək normasın ın azald ılması idi 21 . 1921-c ilin aprelində Bala xan ıda fəhlələr tətil etdilər. Tətildə əsasən Cənubi Azərbaycandan gəlmiĢ, kəndlə bağlı olan Ġran təbəələri iĢtirak edirdilər 22 . "Çörək verin, yo xsa evə qayıdırıq" 23 - bu onların əsas 76
tələbi id i. 1921-ci ilin payızında isə əmək haqqının gecikdirilməsi ilə əlaqədar Xəzər nəqliyyatçıları tətil etdilə r 24 . 1921-c i ilin iyununda sovet hökumətin in vergi siyasətindən narazı olan Bakı dükançıları tətilə çıxd ılar 25 .
hakimiyyət orqanları tərəfındən "əksinqilab" kimi q iy mətləndirilir və ya "siyasi quldurluq" hesab olunurdu. Belə bir Ģəraitdə bəzi antibolĢevik qüvvələrin və təĢkilatların fəaliyyətləri nəzərə çarpırdı. Ġttihadçı gizli "Azərbaycan milli müdafiə islam partiyası"nın qəzalarda Ģəbəkələri var idi. Onun mərkəzi ko mitəsi Gəncədə yerləĢirdi, sədri Cəfər QaĢqarov, katib i isə A.Usubbəyov idi. Bakıda bu təĢkilatın Ģəhər komitəsi var idi, onun özəkləri ayrı-ayrı məhəllə və müəssisələrdə fəaliyyət göstərirdi 26 . 1921-ci ilin yazında ittihadçıların fəa liyyəti daha da gücləndi, onlar xalqı silah lı üsyana hazırlamaq f ikrində idilər. 1921-c i ilin iyununda hökumət orqanları tərəfindən aĢkara çıxarılan "Ġttihad" təĢkilatı ləğv olundu, onun 234 ü zvü isə həbs edildi 27 . Bakıda və onun ətrafındakı neft rayonlarında eserlər gizli fəaliyyətdə idilər. Onların əsasən rus millətindən olan Bakı fəh lələrin in bəzi xırda burjua əhvali-ruh iyyəli qruplarına təsiri var idi. Bakıdakı eser təĢkilatında rəhbər rolu M.N.Osintsov, Y.ġterin, R.M.Terohanyan və baĢqaları oynayırdılar. On lar V.Çernovun Ģəxsində özlərin in xaricdə olan mərkəzi ko mitəsi və Tiflisdə olan Zaqafqaziya ko mitəsi ilə əlaqə saxlayırdılar 28 .
sovet hakimiyyətini devirmək fikrinə düĢmüĢdülər 29 . 1921-ci ilin yanvarın 25-də eserlər partiyasının MK-sı yerli təĢkilatlara "bolĢevik diktaturas ını qətiyyətlə aradan qaldırmaq" Ģüarını irəli sürmək göstəriĢini vermiĢdi 30 . La kin KronĢtad qiyamının darmadağın edilməsi eserlərin sovetlər əleyhinə fəaliyyətini müəyyən müddətə zəiflətdi. 1921-ci ilin Ġkinci yarısında onların gizli fəaliyyəti yenidən canlandı. Eserlər proletariatın "bolĢevik diktaturasına qarĢı silahlı mübarizəsini təĢkil et məyə cəhd göstərir və xa ric i hərb i müda xiləyə ü mid bəsləyirdilər. Bakıda və respublikanın bəzi qəzalarında, o cü mlədən Lənkəranda əslində eserlər partiyasının filialı olan Azərbaycan eser təĢkilatı - "Xalqçı" fəaliyyət göstərirdi. Onun baĢçıları A.A.Səfikürdski və C.S.Hacınski id ilər 31 . "Xalqçı" təĢkilatın ın üzvləri Balo eserləri ilə birlikdə bolĢeviklər əleyhinə təbliğat aparırd ılar. DaĢnaklar özlərinin azərbaycanlılara qarĢı azğın millətçi fəaliyyətlərin i dayandırmamıĢdılar. Qarabağda Azərbaycan xalqına düĢmən münasibət bəsləyən qüvvələrə arxalanaraq, daĢnakların mauzerçi quldur dəstələri 1921-ci ildə ġuĢanı ələ keçirməyə cəhd göstərirdilər, lakin həmin ilin sonunda darmadağın edildilər. 77
Amiranə birpartiyalı sistem, insanın tam azadlıq hüququna təminatın olmaması, onun hakim "ideologiyadan" asılılığ ı, siyasi hakimiyyət hərisliyi ona gətirdi ki, azad fikirli insanlar, "proletariat diktaturasının cəzalandıran əli" adlanan FK-nın (Fövqəladə Ko missiya) təqiblərinə, repressiyalarına məruz qaldılar. Bu ziddiyyətli dövrün faciəsi onda id i ki, M.C.Bağırovun (sədr) və L.P.Beriyanın (onun müavini) baĢçılıq etdiyi Azərbaycan Fövqəladə Ko missiyası daha amansız d iktatorçu və zorakı hərəkətləri ilə respublikada ço x ağır, dö zülməz vəziyyət yaratmıĢdı. ÖzbaĢınalıq, hakimiyyətdən sui-istifadə, amansızlıq, təxribatçılıq Bağırovun, Beriyanın və onların əlaltılarının iĢ üsulunun səciyyəvi cəhəti id i. Onlar elə o dövrdə görkəmli Azərbaycan xadimlərini - inqilabçıların ı, ziyalıların ı böhtan və saxtakarlıq vasitələri ilə ləkələyərək həyatdan yox etməyə çalıĢırdılar. Onların ço xu 1937-1938-ci illərdə "Bağırov cinayətkarlığ ının" qurbanı oldu. 1956-cı ildəki məh kəmə prosesində o, həyasızcasına elan etdi ki, guya "onlar onun Ģəxsi düĢmənləri idilər". "Siyasi düĢmənlərə" divan tutmaqda "fövqəladə üçlük" adlanan ko missiya xüsusilə məkrli ro l oynayırdı. Onun tərkibinə FK-nın yerli orqanların ın baĢçıları ilə birlikdə qəza partiya ko mitələrin in və icra ko mitələrinin nümayəndələri daxil olurdular. Onların cinayətkar təqibləri nəticəsində yüzlərcə təqsirsiz, namuslu insanlar həbsxanalarda, düĢərgələrdə, sürgünlərdə əzab çəkir və məhv edilirdilər. Beləliklə, digər müttəfiq respublikalarda o lduğu kimi, Azərbaycanda da inzibati-a mirlik sisteminin e le mentləri bürokrat izm, totalitarizm re jimi kök salırdı. Yeni iqtisadi siyasətə keçid. 1921-ci il ərəfəsində kəndlilərin fəhlələrin bir h issəsini əhatə etmiĢ narazılıq göstərirdi ki, " hər kormmun izm" siyasəti əsasında xalq təsərrüfatını bərpa etmək mükün deyil. Ərzaq sapalağı siyas əti, sosializmin quruculuğunun kommunist üsulu sistemi bütün kəndlilə rin mənafeləri ilə toqquĢmağa baĢlamıĢdı. Belə bir Ģərait fəhlə sinfi ilə kəndlilərin ittifaq ını, sosialist quruculuğunun taleyini təhlükə alt ına a lırdı. Yen i iqtisadi siyasətə keçmək zəruriyyəti meydana çıxdı. Onun əsas məqsədi iqtisadi və sosial böhranın qarĢısını almaq, sovet hakimiyyətinin sosial bazası sayılan fəhlə və kəndli ittifaqın ı möhkəmləndirmə k idi. 1921-c i ilin mart ında RK(b )P X qurultayı ə rzaq sapalağını ləğv et mək, natural ərzaq vergisinə keçmək barəsində qərar qəbul etdi. Ərzaq vergisinin miqdarı ərzaq sapalağından az idi. Ərzaq vergisi ödənildikdən sonra qalan məhsul kəndlinin ixtiyarında qalırdı və o, bu məhsulu azad surətdə sata da bilərd i. ġəhərlə kəndin, sənaye ilə kənd təsərrüfatının iqtisadi əlaqələrini qoruyub saxlamaq üçün, bir müddət əmtəə istehsalını (alğı-satqı vasitəsi ilə mübadiləni)
78
saxla maq nəzə rdə tutulurdu, müəssisələr öz məhsulunun bir hissəs indən istədiyi kimi istifadə edə bilirdi ki, bu da fəhlələri maddi cəhətdən həvəsləndirirdi. Kiçik və kustar sənaye, xüsusi ticarət Ģəbəkəsi geniĢləndi, YĠS-in tətbiqi ilə torpağı icarəyə götürməyə, mu zdlu əmək tətbiq etməyə icazə verild i, sənaye müəssisələri təsərrüfat hesabına keçirildi, onların bir ço xu kooperativlərə, Ģirkətlərə, yaxud xüsusi Ģəxslərə icarəyə verildi. O vaxt V.Ġ.Lenin etiraf etmiĢdi: "Biz müəyyən dərəcədə yenidən kapitalizm yaratdıq". YĠS hər Ģeydən əvvəl ölkəni iqtisadi və siyasi böhrandan çıxarmaq, fəh lə sinfi ilə kəndlilərin ittifaqın ı möhkəmləndirmək məqsədini daĢısa da, onu "ciddi və uzun müddətə", "lakin... hə miĢəlik yo x", həyata keçirmək fikrində idi. Ġqtisadiyyatın hakim mövqeləri "bolĢevik" dövlətinin əlində qalırdı ki, bu, qüvvələri yenidən qruplaĢdırmaq, pro letariat diktaturasının" iqtisadi hakimiyyətini gücləndirmək məkanı yaradırd ı. Be ləliklə, V.Ġ.Lenin və onun həmfikirləri təsərrüfatın sosialist formasının in kiĢaf etdiriləcəyinə, "kim-kimi" məsələsinin "sosializmin" xeyrinə həll olunacağına ümid edird ilər. 1921-c i ilin yazından baĢlayaraq, baĢqa sovet respublikala rında olduğu kimi, Azərbaycan SSR-də də "hərbi ko mmun izm" siyasətindən YĠS-ə keçid əməli olaraq həyata keçirilirdi. Bu istiqamətdə atılan ilk addımlardan biri Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin 192l-ci il may ın 17-də "Ərzaq inhisarların ın bütün formalarının ləğv edilməsi barədə" dekreti oldu. Bu dekretlə ərzaq sapalağının qalıqları
ləğv edildi, müəyyən çərçivədə, ticarətdə müstəqilliyə icazə verild i. YĠS həyata keçirilərkən Azərbaycanda və digər milli respublikalarda iqtisadi vəziyyəti, tarixi keçmiĢi, məiĢət və mədəniyyət xüsusiyyətlərin i nəzərə almaq tələb olunurdu. Bu xüsusiyyətlər sırasına iqtisadi gerilik, milli proletariat ın azsaylılığı, yerli kadrların çatıĢma ması da xil idi. Bunla rdan baĢqa, demək olar ki, milli rayonlar üçün eyni olan xüsusiyyətlərlə bərabər, Azərbaycanda çoxmillətli fəhlə sinfin in xeyli h issəsi Azərbaycan kəndi ilə bilavasitə bağlı olmadığ ından vəziyyət mürəkkəbləĢirdi. Bu, Bakı fəh lələri ilə Azərbaycan kəndlilərinin əlaqəsini çətinləĢdirird i. M illətlərarası münasibətlər də mürəkkəb idi. Millətlər arasında düĢmənçiliyin təzahürünü, hakim Ģovinist- millətçiliy i, mərkəzin d iktatorluğunu ləğv etmək lazım idi. Azərbaycan neft Bakısı kimi ço x böyük sənaye mərkəzi, b ir ço x Ģəhərlərdə və qəzalarda da kiç ik sənaye ocaqları olmasına baxmayaraq, əsasən aqrar ölkə olaraq qalırd ı. 1921-c i ildə respublika əhalisin in 77,6 fa izini kənd əhalisi təĢ kil edirdi
32 . Fəhlə və qulluqçular əsasən Bakı rayonunda cəmləĢ miĢdi, qəzalarda əhalinin əksəriyyətini kəndlilər, az bir hissəsini fəhlələr təĢkil edird i.
79
bünövrəsini yaratmağı nəzərdə tutan keçid dövründə, əksər müttəfiq respublikalarda olduğu kimi, Azərbaycanda da xalq təsərrüfatına ço xukladlılıq xas idi. Azərbaycanda beĢ müxtəlif ictimai-iqtisadi uklad : patriarxal təsərrüfat, xırda əmtəə istehsalı, xüsusi kapitalist təsərrüfatı, dövlət kapitalizmi və sosializm ukladları mövcud idi. Artıq sovet hakimiyyətinin ilk illərində, respublikada əsas istehsal vasitələrində bərqərar olmuĢ ictimai sosialist mülkiyyəti xalq təsərrüfatında aparıcı rol oynamağa baĢladı. QarĢıda Azərbaycanda sosialist ukladını hakim iqtisadi uklad etmək vəzifəsi dururdu. Burada ukladların xüsusi çəkisi arasında nisbət olduqca fərqli id i. MilliləĢdirilmiĢ iri neft sənayesinin təmsil etdiy i sosialist uklad ı əsasən Bakıda hakim mövqe tuturdu. Qəzalardakı milliləĢdirilmiĢ bəzi sənaye müəssisələri də sosialist ukladına aid id i. Azərbaycan kəndində sosialist ukladının ilk cücərtiləri hakimiyyətin yuxarıdan tələsik yaratdığı sovxozlar və ilk kollektiv təsərrüfatlar idi. Lakin qəzalardakı sosialist təsərrüfat formaları olan bu ilk nü munələr ço x zəif idilər. 1920-c i ilin sonunda respublikada yüzə qədər sovxoz var idi 33 . Sonralar gəlirli olmayan və əksəriyyəti xırda təsərrüfatlardan ibarət olan bu sovxozların ço x hissəsi ləğv edildi, onların ixtiyarında olan torpaqlar isə kəndlilər aras ında bölüĢdürüldü. Beləliklə, 1921-ci ilin aprelində torpaq sahəsi 12,5 min desyatin olan 17 sovxo z qalmıĢdı 34 .
möhkəmləndirmək uğrunda mübarizə prosesində kənd əhalisinin kooperativlərdə birləĢdirilməsi zəruriyyəti meydana çıxd ı. Beləliklə, A zərbaycan SSR-də xırda kəndli təsərrüfatlarını sosialist inkiĢafı yoluna salmaq üçün dayaq olan sosialist kənd təsərrüfatı kooperasiyaları yaratmaq iĢləri görüldü. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı kooperasiyasının inkiĢafının baĢlanğıc mərhələsi üçün onun aĢağıdakı formaları xarakterik id i: kənd təsərrüfatı ko mmunaları, artellər və Ģirkətlər. 1921 -ci ilin may ında respublikada 137 kənd təsərrüfatı arteli, 37 ko mmuna və bir Ģirkət var idi. On minə kimi adamı ö zündə birləĢdirən bu təsərrüfatların sərəncamında on bir min des. torpaq var idi. Lakin 1920-1921-c i illə rdə yaradılmıĢ ko lle ktiv təsərrüfatla rın ço xu o dövrdə respublikada onlar üçün zəruri olan te xniki-iqtisadi və siyasi zə min olmadığından fəa liyyətini dayandırdı. Respublika qəzalarında da bazarlarla əlaqədar o lan kəndli təsərrüfatların ın çoxunu əhatə edən xırda əmtəə istehsalı üstünlük təĢkil edirdi. O, texniki bitkilər əkilən rayonlarda xüsusilə güclü idi. Ġstehsal olan əsas məhsul (pamb ıq, ipək) tamamilə bazara çıxarılırd ı.
80
Eyni zamanda Azərbaycanda əmtəə məhsulu çox az olan patriarxal uklad da var idi. Bu, köçəri ma ldarlıq təsərrüfatın ın mövcud olması ilə bağlı id i. Azərbaycanda YĠS-in baĢlanğıcında xüsusi kapitalın ələlxüsus ticarətdə canlanması müĢahidə olunurdu. 1921-ci il ərzində respublikada 602 xüsusi ticarət müəssisəsi yaranmıĢdı. Ġyul ayı ərəfəsində onlar bütün ticarət müəssisələrinin 90 faizdən çoxunu təĢkil edird i. 1922-ci ilin üç ayında təkcə Bakıda 3496 xüsusi ticarət müəssisəsi açıldı 35 .
əməliyyatlarına və bazarda kütləv i istehlakçını əhatə etməye hazır deyildi. Dövlətin kooperativ ticarətinin zəifliyindən istifadə edən xüsusi kapital bazar ları, xüsusən də kənddə, ələ keçirməyə nail o ldu. 1922-ci ilin sonunda Azərbaycanda ümu mi mal dövriyyəsinin 70 faizi xüsusi alverçilərin, 11 faizi dövlət ticarət orqanların ın, 19 faizi kooperasiyalarını əlində id i 36 . Respublikanın kənd təsərrüfatında xüsus i təsərrüfat kapitalını tə msil edən varlı kəndlilərin, qolçomaq ların da müəyyən mövqeləri var idi. 1921 -ci ildə qolçomaq təsərrüfatları kəndli təsərrüfatların ın altı faizini təĢkil edird i. YĠS-lə bağlı kəndlərdə yaran mıĢ Ģəraitlə uyğunlaĢan qolçomaqlar ö z təsərrüfatların ı geniĢləndirməyə çalıĢırdılar. Yo xsul kəndlilərin torpaq paylarını becərmək imkanında olmamasından istifadə edən qolçomaqlar A zərbaycan SSR Xalq Ko missarları ġurasının müvəqqəti olaraq zəhmətkeĢ əhali arasında bölünməmiĢ, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların icarəyə verilməsinə icazə verən 1922-ci il 1 mart tarixli qərarına arxalanaraq, onların pay torpaqların ı, həmçinin fəaliyyətsiz qalmıĢ su nasoslarını icarəyə götürürdülər. Azərbaycanda dövlət kapitalizmi konsessiyalarda deyil, ço x məhdud da olsa, yalnız icarə yolu ilə, əsasən neft sənayesində mövqe tuturdu. 1921-c i ilin əvvəllərində neft sənayesi ağır vəziyyətdə idi, vəsait çatıĢmazlığı ü zündən, hətta Mərkəzi sovet dövlətinin gücü ilə də onun yaxın zamanda bərpası mü mkün olmadığından neft mədənlərini xarici kapitalistlərə konsessiyaya vermək məs ələsi ortaya çıxd ı. Azərbaycan neftinin taleyi əsasən "Mərkəzi hakimiyyətin" əlində idi. 1921-ci il fevralın 1-də RSFSR Xalq Ko missarları Soveti qərar çıxardı: Bakının və Qro znın ın ayrı-ayrı neft rayonların ın, həmçinin baĢqa mədənlərin konsessiyaya verilməsi əsas etibarilə bəyənilsin. Rusiya XKS-i Ümu mrusiya Xalq Təsərrüfatı ġurasına tapĢırdı ki, neft çıxarmağ ı təmin etmək və mədənlərin indiki istismarı zamanı yarana b iləcək fəlakətlərin səbəblərini öyrənmək üçün Bakıya və Qrozn ıya komissiyalar göndərsin 37 . Lakin Bakı fəhlələri arasında belə bir inam var id i ki, onlar ö z mədənlərin i konsessiyaya vermədən özləri bərpa edə bilərlər. Bu məsələ 1921-ci ilin ortalarında Moskvada keçirilmiĢ müĢavirədə Bakı neftçilərinin nümayəndəsi
81
– Mədən Fəhlələri Hərnkarlar Ġttifaq ı MK-n ın sədr müavini M.E.Sapunovun məruzəsində qaldırılmıĢdı. Bu fikirlə tanıĢ olan V.Ġ.Len in onu kifayət qədər inandırıcı hesab etmə miĢdi 38 . V.Ġ.Lenin RK(b)P-n in X qurultayı öz iĢini qurtaran gün (1921-ci il 16 mart) ö z mövqeyini əsaslandıraraq demiĢdi: "Konsessiyalar olmasa, biz yüksək dərəcədə təchiz edilmiĢ müasir kapitalist texn ikasından yardım görəcəyimizə ü mid edə bilmərik. Bu te xnikadan istifadə etmədən isə biz bütün dünya təsərrüfatı üçün müstəsna əhəmiyyəti olan neft çıxarılması kimi sahələrdə öz iri istehsalımızın əsasını düzgün qura bilmərik... . Bu, dünya bazarına çıxmağa imkan verər" 39 .
Azərbaycan Respublikasının partiya və hökumət dairələrinin razılığ ı olduğundan Bakı neft mədənlərinin bir hissəsi konsessiya obyekti ola b ilər 40 . Lakin məsul iĢçilər, həmçinin Bakı fəh lələri arasında mədənlərin konsessiyaya verilməsinə mənfı münasibət bəsləyənlər də var idi. 1921-ci il aprelin 11-də Ümu mrusiya Həmkarlar Ġttifaqının Mərkə zi ġu rasının fraksiyasındakı məru zəsində V.Ġ.Len in Bakı və Qrozn ını da əhatə edən konsessiya barədə dekreti təsdiq edən partiya qurultayının qərarın ı Ģərh edərkən bakılıların etirazına to xunaraq demiĢdi: "Mən bu fikirlə ta m qətiyyətlə mübarizə aparmıĢa m... ", V.Ġ.Lenin onu "yerliçilik vətənpərvərliy i", "sex vətənpərvərliyi" kimi səciyyələndirmiĢdi 41 . Bununla belə 1921-ci ilin oktyabrında rəhbər dövlət orqanların ın, Dövlət Plan Ko missiyasının və RSFSR ÜXTġ-nin Rəyasət Heyətinin yığıncağında bu məsələnin mü zakirəsi zaman ı Əmək və Müdafiə ġurasının Bakıda o lmuĢ ko misiyyasının məru zəsi din lənilmiĢdi. Ko missiya da mədənlərin konsessiyaya verilməsi əleyhinə çıxmıĢdı. Onun bu təklifı y ığıncağın qərarı ilə bəyənilmiĢdi 42 .
verilməsi artıq həll olun muĢ hesab edildi. Buna görə Bakı neftçiləri ö z nümayəndəsini — AHĠġ Rəyasət Heyətinin üzvü A.NikiĢin i V.Ġ.Len inin görüĢünə göndərərək, konsessiyalar haqqında müqavilənin bağlan masını ləngitməyi xahiĢ etmiĢ və mədənləri ö z qüvvələri ilə bərpa etməy ə söz vermiĢdilər 43 . Onlar verdikləri sözə əməl etdilər. 1921-1922-ci illərdə Bakı fəhlələrin in istehsalat uğurları göstərdi ki, o zaman xarici kapitalın iĢtirakı olmadan da neft sənayesini dirçəlt mə k mü mkündür. Bakı fəhlə lərinin qəhrəmancasına əməyi nəticəsində 1922-ci ildə neft hasilatı artmağa baĢladı. Azərbaycanda YĠS-in baĢlanğıcında, təsərrüfat dağınıqlığı Ģəraitində fəaliyyətdən qalmıĢ kiçik sənaye müəssisələrinin icarəyə verilməsinə, onların tezliklə bərpası üçün xüsusi kapitaldan istifadə etməyə icazə var idi. A zərbaycan XKS-n in 1921-c i il 5 avqust tarixli dekret inə müvafıq olaraq, respublikanın XTġ gəlirli olmayan, dayanmıĢ kiçik və kustar müəssisələrdən yaxa qurtarmaq imkanı 82
qazandı 44 . Həmin ildən xüsusi Ģəxslərin də balıq vətəgələrini icarəyə götürmələrinə icazə verilmiĢdi 45 . 1922-c i il 24 fevra l tarixli dekretlə dövlət dəyirman larının, on kiç ik ipəkəyirmə və pambıq emalı zavodların ın, həmçin in un üyüdən müəssisələrin də icarəyə verilməsi qanuniləĢdirildi 46 . 1922-c i ilin mart ayına qədər Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı ġurası iyirmi müəssisəni, o cümlədən Bakıda dörd, Gəncə qəzasında dörd, Lənkəranda beĢ, Salyanda bir və s. keçmiĢ sahiblərinə qaytardı, yaxud icarəyə verdi 47 . Onların arasında iki qənnadı, iki kolbasa fabriki, iki gön-dəri zavodu, rəng fabriki, Gəncə tütün fabriki, doqquz dəyirman və s. var idi 48 . Ümu miyyətlə, 1922-ci ilin yazında 13 pambıqtəmizləyən zavod, 71 balıq vətəgəsi, 37 kimyəvi müəssisə, ġəkinin 37 xırda baramaaçan müəssisəsi icarəyə verildi 49 . Beləliklə, YĠS Ģəraitində Azərbaycanda nepmanların (nep man burjuaziyasının) formalaĢması prosesi baĢlandı. Ġnsanlar yaradıcılıq, təĢəbbüskarlıq və iĢgüzarlıq azad lığ ı aldılar. Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|