AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında müqavilə
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycan siyasi mühacirəti.
|
RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında müqavilə. Gənc respublikanın gərgin daxili və xaric i vəziyyəti bütün sovet respublika ları ilə, ilk növbədə RSFSR-lə dostluq münasibətləri və iqtisadi əlaqələ r yaradılmasın ı tələb ed irdi. KeçmiĢ çar Rusiyasının ucqarlarında yaĢayan bütün xalqlar kimi, Azərbaycan xalq ı da ü mid edirdi ki, təzə quruluĢ Ģəraitində onların arasında tamamilə yeni münasibətlərin baĢlanğıcı qoyulacaq, rus xalqı ilə keçmiĢdə Rusiyanın əsarətində olan xalq lar arasında tam azadlıq və müstəqillik zəmin ində bərabər hüquqlu münasibətlər yaranacaq. V.Ġ.Len in yazırd ı: "Rus olmayan millətlərin hamısına biz onların ö zünə məxsus respublikalar və ya mu xtar
53
vilayətlər vermiĢik" 79 . Ancaq bu "qeyri-rus millətlər" əslində "öz respublikaların ın" yalnız "sovet" atributlarının sahibi olaraq qa ldılar. 1920-c i il mayın 20-də RK(b)P MK-nın qəbul etdiyi qərarda deyilirdi: G.Çiçerinə tapĢırılsın ki, qarĢılıq lı münasibətləri müəyyənləĢdirmək üçün danıĢıqlara baĢlamaq təklifi ilə A zərbaycan sovet hökumətinə mü raciət etsin. Cavab alındıqdan sonra Krestinski, Çiçerin yoldaĢlardan, AXTġ-n in və hərbi idarənin nümayəndələrindən ibarət komissiya təyin olunsun. Xalq Milli ĠĢlər Ko missarlığının nü mayəndəsi yol. Ka minskiyə ko missiyada iĢtirak et məyə ica zə verilsin. RSFSR höku məti Xalq Xarici ĠĢlər Ko missarı G.V.Çiçerin öz imzası ilə Azərbaycan SSR höku mətinin baĢçısı N.N.Nərimanova xüsusi nota göndərərək, "ümu mi məqsədlərə nail olmaq naminə öz müntəzəm əməkdaĢlığı yolunda hər iki Respublikanın b irgə fəa liyyətini asanlaĢdıran daimi qarĢılıqlı münasibət formaları yaratmaq haqqında" danıĢıqlara baĢlamağ ı təklif etdi 80 . Notada danıĢıqlar aparmaq üçün Moskvaya respublikadan daimi nümayəndə göndərməyin vacibliyi göstərilirdi. Notada deyilird i: " Rusiyanın sovet hökuməti zənn edir ki, məqsədlərimizin birliyi və fəhlə -kəndli quruluĢunun həmrəy liy i, təbii, hər iki qardaĢ respublikan ı - Rusiya və Azərbaycan respublikalarını rəsmiləĢdirilmiĢ sarsılmaz əlaqələr yaradılmasına gətirib çıxara bilər və bu əlaqələr ü mu mi sovet siyasəti yolunda daimi əməkdaĢlığı asanlaĢdırar 81 .
iyulun 13-də isə AK(b)P MK bürosu siyasi, hərbi və iqtisadi xara kterli bir sıra məsələ ləri aydınlaĢdırmaq üçün Azərbaycan SSR-in nümayəndəsi kimi Moskvaya - RSFSR Xa lq Ko mis rla rı Sovetinə gedəcək B.A.ġahta xtınskin in məruzəsi haqqında məsələni mü zakirə etdi. Azərbaycan SSR ilə RSFSR arasında qarĢılıq lı münasibətlər və B.A.ġahtaxtınskiyə veriləcək direktivlər barəsində məsələlər iyulun 15-də AK(b)P M K bürosunda yenidən ınüzakirə olundu və büro xüsusi ko missiyaya təklif etdi ki, Azərbaycan SSR-in RSFSR- dəki nü mayəndəsi B.A.ġahtaxtınski üçün direktivlərin müddəaların ı iĢləyib hazırlasın 82 . 1920-c i il iyulun 15-də Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi xalq ədliyyə ko missarı B.A.ġahtaxtınskin i fövqəladə səlahiyyətli nü mayəndə təyin etdi və ona "RSFSR höku məti ilə bütün məsələlər, istər siyasi, istərsə də iqtisadi məsələlər barədə danıĢıqlar aparmaq və sonradan təsdiq olunmaq Ģərti ilə, Azərbaycan SSR adından hər cür müqavilə və öhdəliklər imzalamaq üçün" mandat verdi. 1920-c i il iyunun axırında Azərbaycan SSR-in xa lq xaric i iĢlə r ko missarı M.D.Hüseynov da Sovet Rusiyası və Sovet Azərbaycanının qarĢılıqlı münasibətləri məsələlərini aydınlaĢdırmaq, onların arasında sıx ittifaq yaratmaq, habelə beynəlxalq məsələlər barədə fəaliyyət planını razılaĢdırmaq və iĢləyib
54
hazırlamaq məqsədilə Moskvaya getdi. M.D.Hüseynov bütün bu məsələlər barəsində V.Ġ.Len in və G.V.Çiçerinlə ətraflı söhbət etmiĢdi 83 . V.Ġ.Lenin in iĢtirakı ilə 1920-ci il avqustun 5-də RK(b)P M K plenu mu Azərbaycan SSR və RSFSR arasında qarĢılıq lı münasibətlər haqqında məsələni mü zakirə etdi və G.V.Çiçerin baĢda olmaqla ko missiyaya müvafiq layihə hazırlamağı tapĢırdı 84 .
məsələ sentyabrın 6-da AK(b)P MK və BK-nın birləĢ miĢ iclasında, məsul iĢçilərin iĢtirakı ilə həmkarlar ittifaqların ın rəyasət heyətlərində də müzakirə olundu 85
V.Ġ.Lenin in rəhbərliy i və A.A.Andreyevin, F.E.Dzerjinskin in, M.Ġ.Kalinin in, Ġ.V.Stalin in iĢtirakı ilə 1920-ci il sentyabrın 20-də RK(b )P M K plenumu A zərbaycan SSR-lə müqavilənin Xalq Xarici ĠĢlər Ko missarlığ ının təqdim etdiy i layihəsini mü zakirə etdi. Plenu m "Azərbaycan Respublikası ilə müqavilə XKS-yə təqdim edilənə qədər gözdən keçirilmək və Azərbaycan haqqında bizim siyasətimizin xarakterinə dair partiya qərarın ı həmin müqaviləyə əlavə
86 . Azərbaycan SSR-in fövqəladə və səlahiyyətli nümayəndəsi B.A.ġahtaxtınski müqavilənin hazırlan masında fəal iĢtirak edirdi. Müqavilənin layihəsi Azərbaycanda da müzakirə olunmuĢdu. RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında müqavilə haqqında məsələnin həlli prosesi bilavasitə partiya rəhbərliyi altında gedirdi. 1920-ci il sentyabrın 29-da V.Ġ.Leninin sədrliyi ilə RK(b)P MK plenumu Azərbaycan SSR ilə RSFSR arasında bağlanacaq müqaviləni təsdiq etdi. Müqavilə 1920-ci il sentyabrın 30-da Moskvada imzalandı. Ümu mən sovet respublikaları arasında qarĢılıqlı münasibətlərin yaranması prosesinə, o cümlədən RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında bağlanan müqavilə layihəsinin hazırlan masına Stalinin, Q.K.Orconikidze və A.Ġ.Mikoyanın müdaxiləsi nəticəsində əsil beynəlxalq müqavilə deyil, zahirən ona oxĢar olan yarımçıq bir müqavilə imzalandı. Müqavilədə göstərilirdi ki, bir tərəfdən, Azərbaycan SSR hökuməti və digər tərəfdən isə RSFSR hökuməti "Azərbaycan və Rusiyanın zəhmətkeĢ kütlələrinin tam mənafe birliyinin dərk olunmasını əsas tutaraq və ancaq hər iki respublikanın bütün qüvvələrini tam birləĢdirməklə ü mumi düĢmənə - imperialist burjuaziyaya qarĢı ağır mübarizədə onların müvəffəqiyyət qazanma ların ın təmin oluna biləcəyini nəzərə alaraq, bu müqaviləni bağlamağı qərara almıĢlar". Müqavilənin birinci maddəsində deyilirdi: "Azərbaycan və Rusiya öz aralarında sıx hərbi və maliyyə-iqtisadi ittifaq bağlayırlar" 87 . 55
Ġkinci maddədə göstərilirdi ki, hər iki respublika hərbi orqanlarını, xalq təsərrüfatı, xarici ticarət, təchizat, dəmiryol və su nəqliyyatı, maliyyə, poçt və teleqraf orqanlarını ən qısa müddətdə birləĢdirməlidirlər. RSFSR və Azərbaycan SSR eyni zamanda, müqaviləyə əlavə olaraq, ərzaq siyasətinin, poçtun, teleqrafın birləĢdirilməsinə və maliyyə, xarici ticarət, iqtisadi siyasət məsələlərinə dair saziĢlər bağladılar. Azərbaycan SSR-in dəmir yollarının "Azərbaycan dəmir yolları" adı alt ında RSFSR-in dəmiryol Ģəbəkəsinə daxil edilməsi haqqında saziĢ isə hələ 1920-ci ilin avqustunadək imzalanmıĢdı. Ərzaq siyasətinin birləĢdirilməsinə dair saziĢdə göstərilirdi ki, "Azərbaycan SSR-in ərzaq siyasətinin əsasını RSFSR-də həyata keçirilən baĢlıca prinsiplər təĢkil edir. RSFSR Xalq Ərzaq Komissarlığı ASSR əhalisini fasiləsiz surətdə və tam vaxtında təchiz etmək üçün özündən asılı olan bütün tədbirləri görür"
88 . Poçt və teleqrafın idarə olunmasının b irləĢdirilməsi haqqında saziĢ RSFSR-də çıxmıĢ müvafıq qanun və qərarların Azərbaycan SSR ə razisində tətbiq edilməsin i nəzərdə tuturdu. SaziĢdə xalq poçt və teleqraf komissarlıqlarının birbaĢa birləĢdirilməsi göstərilmir, yalnız bildirilirdi ki, Rusiya Respublikas ından gedən əsas rabitələr, Azərbaycan ərazisindəki güclü radiostans iyalar, habelə beynəlxa lq poçt- teleqraf rabitəsi bilavasitə RSFSR Xalq Poçt və Teleqraf Ko missarlığının tabeliyindədir 89 .
Komissarlığı Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında özünün həlledici səsə malik səlahiyyətli nümayəndəsini təyin edir. SaziĢdə birləĢmiĢ və birləĢdirilmiĢ xalq ko missarlıqları üzrə smetaların təsdiqolunma qaydası da müəyyənləĢdirilmiĢdi. Xarici ticarət məsələlərinə dair saziĢə əsasən, Azərbaycan SSR baĢqa ölkələrlə iqtisadi əlaqələr yaratmağı və onlarla müqavilələr bağlamağı yalnız RSFSR Xalq Xarici ĠĢlər Komissarlığı vasitəsilə həll edə bilərdi. Bu baxımdan aĢağıdakı fakt maraq doğurur: 1920-ci il iyulun 15-də AK(b)P MK bürosu mal mübadiləsi barədə müqavilə bağlamaq haqqında Gürcüstanın menĢevik hökumətinin təklifıni (neftlə mübadilə etmək üçün parça, ayaqqabı, kağız və s. təklif o lunurdu) mü zakirə edərək, belə bir ticarət müqaviləsi bağlamağı qorara almıĢ və bunu onunla əsaslandırmıĢdı ki, Azərbaycanın Rusiya ilə ümumi iqtisadi siyasəti var (neft məsələsi ümumi məsələdir, onu birgə həll etmək lazımdır); siyasi məsələ iqtisadi məsələ ilə sıx bağlıdır. 1920-ci il noyabrın 5-də AK(b)P MK Siyasi Bürosu xaric i ticarət haqqında məsələni müzakirə edərək qərara aldı: "Azərxarici ticarəti Rusiyanın Azərbaycanda, Ġranda və Türkiyədəki xarici ticarət idarələri ilə birləĢdirmək prinsip etibarilə zəruri sayılsın" 90 .
56
1920-ci ilin dekabrında RSFSR Xalq Poçt və Teleqraf Komissarlığı ilə Azərbaycan SSR Xalq Poçt və Teleqraf Komissarlığı arasında rabitənin bütün növlərinin inkiĢaf etdirilməsi və istismarı haqqında saziĢ təsdiq olundu 91 .
haqqında saziĢə əsasən, Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı ġurası özünün istehsal planını RSFSR-in ü mu mi istehsal planı ilə u zlaĢdırmaqla təsdiq edirdi. "Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı ġurası ilə saziĢə əsasən Ümu mrusiya XTġ Azərbaycanın sənayesini və ayrı-ayrı müəssisələrini maliyyələĢdirmək vəzifəsini öz ü zərinə götürürdü 92 . 1921-c i ilin noyabrında Azərbaycan SSR-də RSFSR-in baĢ konsulluğu fəaliyyətə baĢladı 93 .
SSR arasında müqavilə münasibətlərinə əsaslanan federativ əlaqələr yarandı. RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında yaranmıĢ münasibətlər federasiyanın mü xtə lif növlərindən biri id i. V.Ġ.Lenin Ko minternin II konqresinə milli və müstəmləkəçilik məsələləri ü zrə tezislərində mü xtəlif millətlərin zəh mətkeĢlərinin tam birliy inə keçid kimi federasiyanın əhəmiyyətini vurğulayaraq yazırd ı: "Federasiya həm RSFSR-in baĢqa sovet respublikalarına (keçmiĢdə Macarıstan, Finlandiya, Latviya respublikalarına, hazırda isə Azərbaycan, Ukrayna respublikalarına) münasibətlərində, həm də RSFSR daxilində... ö z məqsədəuyğunluğunu əməli iĢd ə göstərmiĢdir" 94 . Azərbaycan SSR-in və RSFSR-in hərb i-iqtisadi əməkdaĢlığı əhali tərəfindən razılıq la qarĢılandı. Xalq bunda öz gələcək iqtisadi və mədəni inkiĢafı üçün təminat görürdü. O vaxt "Azərbaycan füqərası" qəzeti yazırd ı: "Biz ö z qardaĢlarımızla - Rusiya fəhlələri və kəndliləri ilə b irlikdə dünya fəhlələrinin iĢi uğrunda çarpıĢacaq və birlikdə, yalnız birlikdə qalib gələcəyik" 95 . 1920-c i ilin de kabrında A zərbaycan SSR VIII Ümu mrusiya Sovetlər qurultayının iĢində iĢtirak etmək üçün partiya və dövlət xad imlərindən, fəhlə və kəndlilərin nü mayəndələrindən ibarət böyük heyət göndərdi. Ancaq Azərbaycan zəhmətkeĢlərinin ü midləri özünü doğrultmadı. Hətta 1920-c i ildə RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında bağlanmıĢ yarımçıq müqavilə də əslində Mərkəzin Azərbaycana münasibətdə imperiya siyasətini pərdələmək vasitəsi oldu. Bununla yanaĢı, qeyd etmək lazımd ır ki, əməkçi Rusiya gənc Azərbaycan Respublikasına iqtisadi və mədəni kö mək göstərirdi. ġübhəsiz ki, bu kö mək ilk növbədə bütün sovet ölkəsinin iqtisadiyyatını dirçəltmək üçün çox böyük əhəmiyyəti o lan neft sənayesinə daha çox göstərilird i. Əmək və Müdafiə ġurası neft mədənlərinin ərzaq la təchizatı haqqında məsələni dəfələrlə mü zakirə etmiĢdi. 1920-ci il mayın 21-də ƏMġ "adamların sayını, oraya ərzaq
57
göndərilməsi və bunun yoxlan ılması qaydasını dərhal aydın laĢdırmaq üçün" 96
xüsusi ko missiya yaratmıĢdı. Elə həmin gün ƏMġ V.Ġ.Lenin in imzası ilə qərar qəbul etmiĢdi: " RHĠġ və Qafqaz Əmək Ordusu ġurasına tapĢırılsın ki, Petrovskə gedən ərzaq yüklərinin qorunması üçün təcili tədbirlər görün" 97 . May ayı ərzində Petrovskə Ba kıya aparılmaq üçün 306 vaqon ta xıl gö ndərilmiĢ, iyunun birinci yarısında bunun 273 vaqonu Bakıya gətirilmiĢdi 98 .
görə də həmiĢə, əsasən, ġimali Qafqazdan taxıl alırdı. Taxılçılıq rayonlarında orta səviyyədə məhsuldarlıq zamanı A zərbaycana kənardan gətirilən taxıla illik tələbat təxminən 6-8 milyon pud olurdu. N.N.Nərimanov 1920-ci il may ın 25-də V.Ġ.Len inə məktubla müraciət etmiĢdi: "Əziz Len in yoldaĢ! ĠĢlərimiz yaxĢı gedir, lakin ərzaq məsələsi ço x çətinlik törədir. Hazırda biz düzgün ərzaq siyasəti yeridə bilmirik. Olmazmı ki, ərzaq toplamaq üçün ġimali Qafqazda bizdən ötrü müəyyən sahə ayırasınız. O zaman hər bir iĢi möhkəm surətdə yerinə yetirmək olar. Vəziyyət haqqında kuryerlə ətraflı mə ruzə göndərəcəyəm" 99 . V.Ġ.Lenin in sədrliyi ilə RSFSR Xalq Ko missarları Soveti 1920-ci il avqustun 3-də Ba kı mədənlə ri fəhlə lərinin ə rzaqla təchizatı haqqında məsələni xüsusi olaraq mü zakirə etmiĢdi 100
. RK(b)P MK Siyasi Bürosuna 1920-ci il 27 noyabr tarixli qərarında deyilirdi: " Bakını norman ın 100%-i həcmində hökmən və müntəzəm surətdə ərzaqla təchiz etmək, on mühüm siyasi və iqtisadi vəzifə olaraq, Xalq Ərzaq Ko missarlığına tapĢırılsın 101 .
idi. Ona görə də RSFSR höku məti yanında Azərbaycan SSR-i bütün zəruri Ģeylərlə təchiz etməyə dair xüsusi idarə yaradılmıĢdı. RSFSR höku məti q ızıl pulla 150 min manatlıq mü xtə lif ma llar göndərilməsini təsdiq etmiĢdi. Bu məb ləğdən Azərbaycan SSR 1920-ci ilin sentyabrından 1922-ci ilin aprelinədək təxminən 100 min manatlıq
mü xtəlif mallar almıĢdı ki, bunların da ço xu kənd təsərrüfatı üçün nəzərdə tutulmuĢdu 101a
. Respublikanın Xa lq Maarif Ko mis sarlığı sovet Rusiyasından pulsuz olaraq mədəni quruculuq məqsədləri üçün mallar, habelə paltar, ayaqqabı, məktəblər üçün parta və stollar alırdı 102
. Təkcə 1920-ci ilin sentyabrından 1921-ci ilin aprelinədək Azərbaycan SSR RSFSR Xalq Ərzaq Komissarlığından 1 milyon 750 min pud taxıl, 34 min pud yağ, 63 min pud Ģəkər, 43 min puddan çox tütün və 2 milyon 500 min metr parça almıĢdı 103
. Azərbaycan neftçiləri isə heç nəyin müqabilində borclu qalma mıĢ, dövrün məĢəqqətlərlə dolu çətin Ģəraitində həqiqətən əzablı və gərgin əmək sayəsində əldə etdikləri 3 milyon tonadək nefti 1920-ci ilin sonunadək sovet Rusiyasına 58
göndərmiĢ 104 , beləliklə, onun iqtisadiyyatının dirçəlməsinə, müdafiəsinin təmin edilməsinə əsaslı zəmin yaratmıĢdır. Azərbaycandan gəlmiĢ böyük nümayəndə heyətinin hərarətlə qarĢılandığı VIII Ümu mrusiya Sovetlər qurultayında V.Ġ.Lenin demiĢdi: "Ġndi, Azərbaycan respublikasında fəhlələrin göstərdiyi böyük coĢqunluq Ģəraitində bizd ə yaranmıĢ olan dostluq münasibətləri Ģəraitində, Xalq Təsərrüfatı ġurasının verdiyi bacarıqlı rəhbərlərlə neft iĢi yaxĢı gedir və yanacaq məsələsində də iĢimiz yaxĢılaĢ mağa baĢlayır" 105
. VIII Ümumrusiya Sovetlər qurultayı əmək hünərinə görə Azərbaycan neftçilərini ilk Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif etməy i qərara ald ı. Sovet Rusiyasının fəhlə və kəndlilərinə Azərbaycan özünün ənənəvi istehlak məhsullarını göndərird i. Yalnız 1920-ci il may ın 1 -dən sentyabrın 1-dək sovet Rusiyasına 3 milyon puda qədər quru yük göndərilmiĢdi 106 .
kəndliləri kimi arxada çalıĢarkən və cəbhələrdə döyüĢərkən hesab edirdilər ki, özlərinin "sosialist inqilabı" nailiyyətlərini qoruyurlar. Antanta imperialistləri PolĢa panlarından və general Vrangeldən istifadə edərək 1920-ci ilin yazında "sovetlər ölkəsinə" qarĢı daha bir müdaxilə cəhdi göstərdikdə, sovet Azərbaycanı cəbhəyə göndərmək üçün döyüĢ dəstələri yaratmağa, ölkəni və ordunu yanacaqla təchiz etməkdən ötrü özünün qüvvələrini səylə səfərbərliyə almağa baĢladı. Tarixin bu faktları Azərbaycan və Rusiya arasında münasibətlərin, əməkdaĢlığın və qarĢılıqlı əlaqələrin keçmiĢ sovet dövrünün ilk
səhifələrinə Ģəhadət verir. ġərq xalqlarının birinci qurultayı. Yaxın və Orta ġərqin qovuĢuğunda yeni bir dövlətin - əhalisi əsasən müsəlmanlardan ibarət olan Azərbaycan SSR-in yaranması bu regiondakı ölkələrin qarĢılıqlı münasibətlərinə və ictimai-siyasi vəziyyətə təsir göstərməyə bilməzd i. Ġran xalqlarının ingilis imperialistlərinə qarĢı mübarizəsi gücləndi. Bu mübarizənin mərkəzi Cənubi Azərbaycan idi. ġeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi altında Demokrat partiyasının baĢçılıq etdiyi demokratik milli azadlıq hərəkatı təhqiramiz Ġngiltərə - Ġran müqaviləsinin ləğvini, azad seçkilər keçirilməsini və respublika quruluĢunun yaradılmasını tələb edirdi. Güclən məkdə olan demokratik milli a zadlıq hərəkatının təzyiqi altında 1920-ci ilin iyununda Ġranın ingilispərəst hökuməti istefa verməyə məcbur oldu. 1920-c i il iyunun 24-də Təbrizdə Xiyabaninin baĢçılığı ilə milli-demokratik höku mət təĢkil ed ild i. Elə həmin vaxt Gilan Respublikası elan olundu. Bu münasibətlə 1920-ci il iyunun 4-də RəĢtdə böyük mitinq keçirildi. Cənubi Azərbaycandakı, Gilan və Mazandarandakı üsyanların təsiri altında Tehranda, Ġsfahanda, Xorasanda və Ġranın baĢqa vilayətlərində ingilis imperialistlərinə qarĢı mübarizə gücləndi. 1920-ci ilin 59
axırında Ənzəlidə keçirilən təsis qurultayı "Ədalət" təĢkilatlarını Ġran Kommun ist Partiyası bayrağı altında birləĢirdi. 1920-c i ildə Türkiyə xalq ı öz vətəninin müstəqilliyi uğrunda, imperialist qəsbkarlara qarĢı qəhrəmancasına mübarizə aparırdı. Mustafa Kamal baĢda olmaqla Türkiyənin inqilabi hökuməti sovet Rusiyası ilə dostluq əlaqələri yaratmıĢdı. 1920- ci il aprelin 26-da Türkiyə Böyük Millət Məclisi, Mustafa Kamalın imzası ilə V.Ġ.Leninə məktub göndərərək, imperialist qüvvələrə qarĢı mübarizəyə yardım göstərilməsini xahiĢ etdi. Xüsusən Azərbaycan SSR elan olunduqdan sonra Sovet Rusiyasının yardımı gücləndi, hətta bəyan edildi ki, Azərbaycana gələn Qızıl ordu Türkiyə xalqının milli azadlıq hərəkatına yardım üçün gedir. Həmin dövrdə Bakıda öz orqanını - "Yeni dünya" qəzetini nəĢr edən Türkiyə kommunistləri bu iĢdə xüsusi rol oynayırdılar. On ların 1920-ci il sentyabrın10-da Bakıda keçirilən birinci qurultayı qətnamə qəbul edərək Türkiyə xalqının imperializmə qarĢı milli azadlıq mübarizəsini gücləndirməyə çağ ırdı. Kamalçılar hökumətinin nümayəndələri, mü xtəlif diplo matik missiyaları Moskvaya Bakıdan keçib gedirdilər. Onlar bir qayda olaraq burada Azərbaycanın hökumət baĢçısı, digər dövlət, ictimai-siyasi xadimləri ilə qardaĢcasına görüĢür, dövrün mürəkkəb coğrafı-siyasi Ģəraitində ikitərəfli münasibətlərə dair ümdə məsələlər barəsində məsləhətləĢmələr, fikir mübadiləsi aparırd ılar. Atatürk Azərbaycan Respublikasının səfırini qəbul edərkən demiĢdi: "Rum eli və Anadolu xalqı azəri qardaĢlarının qəlblərinin öz qəlbləri kimi çırpındığını bilirlər. Bunun üçün gətirdiyiniz salam töhfəsinin nə qədər dərin və ali hissdən xəlq olduğunu qiymətləndirir və bu salamı alarkən Azərbaycan türklərinin də bir daha əsarətə düĢməmələri və hüquqlarının paymal edilməməsi istəyini və arzusunu izhar eyləyirlər. Azərbaycan türklərinin dərdləri öz dərdlərimiz və sevincləri öz sevinclərimiz olduğıı üçün, onların muradlarına nail olmaları, azad və müstəqil olaraq yaĢamaları bizi artıq dərəcədə sevindirir 107 .
əhəmiyyət verirdi. O, ölkənin
beynəlxalq və
daxili vəziyyətinin möhkəmlən məsində, ġərqdə sosialist ideyalarının yayılmasında sovet Azərbaycanının rolunu dəfələrlə vurğulamıĢdı. Əlamətdar haldır ki, Azərbaycan SSR-in yaranmasından dərhal sonra Əfqanıstan, Ġran, Türkiyə və digər müsəlman ölkələrinin nümayəndələri Bakıya gəlməyə baĢlamıĢdı. Tezliklə Bakıda hind bölməsi təĢkil edildi və o, yerli mətbəədə urdu dilində "Azad Hindistan Əxbarı" qəzetinin nəĢrinə baĢladı. RK(b)P MK ġərq xalq larının qurultayını çağırmaq barədə Komintərinin icraiyyə komitəsinin təklifın i 108
müza kirə edərək, ġərq xa lqla rın ın birinci qurultayını Bakıda - ilk müsəlman sovet respublikasının paytaxtında çağır mağı qərara aldı. 1920-ci il iyunun 18-də RK(b)P MK Siyasi Bürosu III
60
Ġnternasionalın Bakıda "ġərq xalqlarının qurultayını" keçirməsini prinsip etibarilə bəyəndi və qərara aldı ki, bu məsələ barədə N.N.Nərimanovun və Ġ.V.Stalinin rəyləri soruĢulsun 109 . Müsbət cavab alan Siyasi Büro Bakıda qurultayın çağırılması haqqında məsələni iyunun 29-da mü zakirə etdi və qurultayın təĢkili üzrə büro yaratdı
110 . Kominternin icraiyyə komitəsi II konqresdən sonra "Ġran, Ermənistan və Türkiyənin əsarətdə qalan xalq kütlələrinə" məktubla müraciət etdi'". Kominternin icraiyyə komitəsi ġərqin fəhlə və kəndlilərinə müraciətində bildirirdi ki, o, Bakıda qurultayı ümumi düĢmənlə-imperializmlə mübarizədə ġərq zəhmətkeĢləri və Avropa proletariatının səylərinin birləĢdirilməsi məsələlərin i birlikdə müzakirə etmək üçün çağırır. ġərq ölkələrinin kommunist, demokratik və mütərəqqi təĢkilatları III Ġnternasionalın icraiyyə komitəsinin müraciətinə cavab olaraq, Bakıda ġərq xalqları qurultayının çağırılması uğrunda təĢviqata baĢladılar 112 . 1920-ci ilin avqustundan etibarən Azərbaycanda bütün əməkçi əhalinin iĢtirakı ilə ġərq xalqlarının birinci qurultayına seçkilər baĢlanmıĢdı 113 .
ölkələrində tətil edən proletariata yardım üçün köçürmək və müsəlman fəhlələri partiya sıralarına cəlb etmək məqsədilə Bakıda qurultay çağırılması münasibətilə "ġərq Ġnternasionalı" təĢkil etmək qərara alındı. Azərbaycanın partiya, sovet və ictimai təĢkilatları ġərq xalqlarının birinci qurultayının çağırılması, nümayəndələrin iĢinin təĢkili ilə bağlı böyük hazırlıq görmüĢdülər. 1920-ci il avqustun 30-da Dövlət opera teatrının binasında qurultay nümayəndələri üçün konsert-mitinq oldu, ertəsi gün isə Bakı fəhlə, qızıl əsgər və matros deputatları sovetinin və Azərbaycan həmkarlar ittifaqlarının qurultay nümayəndələrinin iĢtirakı ilə təntənəli iclası keçirildi. Həmin iclasda N.N.Nərimanov, habelə Bela Kun (Macarıstan), Tomas Kvelç (Ġngiltərə), Con Rid (A Bġ), Q. Zinovyev, K. Radek və b. ġərq xalqlarına təbriklə müraciət etdilər
114 . V.Ġ.Leninin dediyi kimi, "ġərq xalqlarının Bakı qurultayı" 1920-ci il sentyabrın 1-7-də keçirildi. Bakıya, qurultaya 1891 nümayəndə - Qafqaz, Orta Asiya, Əfqanıstan, Misir, Hindistan, Çin, Koreya, Suriya, Türkiyə, Yaponiya və digər ölkələrdən 37 millətin nümayəndəsi gəlmiĢdi 115
. Qurultayda bir sıra Avropa ölkələrinin və Amerika kommunist partiyalarının nümayəndələri - Bela Kun, Tomas Kvelç, Con Rid və baĢqaları da iĢtirak edird ilər. Nü mayəndələrin 55 nəfəri qadın idi.
ġərq xalqlarının birinci qurultayı aĢağıdakı məsələləri müzakirə etdi: beynəlxalq vəziyyət və ġərqin zəhmətkeĢ kütlələrinin vəzifələri, milli məsələ, müstəmləkə məsələsi, aqrar məsələ, ġərq ölkə lərində sovet quruculuğu haqqında və s.
61
Qurultayı Ko minternin icraiyyə ko mitəsi adından N.N.Nərimanov açdı. 18 nəfərdən ibarət Rəyasət Heyətinə partiyanın və bitərəf fraksiyaların nümayəndələri seçildi, habelə katiblik təĢkil olundu. ġərq qadınlarının azadlıq uğrunda mübarizə ilə həmrəylik timsalı kimi daha üç qadın, o cümlədən Azərbaycandan X.ġ.ġabanova da Rəyasət Heyətinə seçildi. Ġngiltərə, Fransa, ABġ, Bolqarıstan, Avstriya, Macarıstan və b. ölkələrin nümayəndələri Rəyasət Heyətinin üzvü idilər. Qurultayda aqrar məsələyə, milli məsələyə və müstəmləkə məsələsinə, sovet quruculuğu məsələsinə və təĢkilat məsələsinə dair bölmələ r təĢkil ed ild i. Azərbaycanın nümayəndəsi D.X.Bünyadzadə qurultayda beynəlxalq vəziyyət və ġərqin zəhmətkeĢ kütlələrin in vəzifələri haqqında çıxıĢ etdi. O, Azərbaycanı "ġərqdə sovet siyasətinin astanası" adlandırdı 116
. Müzakirələrdə Dağıstan, Türkiyə, Ġran, Türküstan, Ġngiltərə, Fransa, Hindistan nümayəndələri və baĢqaları da çıxıĢ etdilər. Amerika, Yaponiya, Ġspaniya, Hollandiya və Avstriya nümayəndələri öz nitqlərini dərc olunmaq üçün yazılı Ģəkildə təqdim etdilər. Con Rid (ABġ) yazılı Ģəkildə təqdim olunmuĢ məruzəsində ġərq xalqlarına, xüsusən Amerika imperializminin hakimiyyətini hələ öz üzərində hiss etməyənlərə müraciətlə xəbərdarlıq edirdi ki, qoy düĢünməsinlər ki, "Azad Amerika" ingilis, yaxud fransız imperialistlərindən yaxĢıdır" 7 .
məsələsinə dair Kominternin II konqresində təsdiq olunmuĢ tezislərini müzakirə etdilər. Tezislərdə "millətləri zülmkar və məzlum millətlərə bölmək, onları fərqləndirmək", müstəmləkə ölkələrindəki milli azadlıq hərəkatlarını dəstəkləmək ideyası
118 əsas yer tuturdu. Qurultay tezislərlə həmrəy olduğunu bildirdi, la kin onlara dair xüsusi qətnamə qəbul etməd i. Milli məsələ və müstəmləkə məsələsi barədə məruzə edən M. Pavloviç demiĢdi: " III Ġnternasional məzlu m xalq ların inqilabi hərəkatı ilə sözdə deyil, iĢdə həmrəy olur və bütün ölkələrin, xüsusən əsarətdə olanların kommunist partiyalarının qarĢısında vəzifə qoyur - milli-inqilabi hərəkata ən fəal yardım göstərsinlər" 119 .
hakimiyyəti uğrunda mübarizəni dəstəklədi 120
. Aqrar məsələyə dair məru zədə deyilirdi ki, "torpaq alınıb, heç bir ödəncsiz, keçmiĢ sahiblərinə heç bir haqq verilmədən, zəhmətkeĢ kəndlilərə paylanmalıd ır" 121 .
qoĢuldu və ġərqdə sovet hakimiyyəti və aqrar məsələ haqqında tezisləri təsdiq etdi. Quru ltay iki mü raciətnamə qəbul etdi: "ġərq xalqlarını müstəmləkəçilərə qarĢı mübarizəyə çağırıĢ" və "ġərq xalq larının azadlıq hərəkatını dəstəkləmək"
62
barədə Avropa, Amerika və Yaponiya zəhmətkeĢlərinə müraciət. Qurultayda ilk dəfə belə bir Ģüar elan edildi: "Bütün ölkələrin proletarları və bütün dünyanın məzlu m xalqları, birləĢin!" Beləliklə, vurğulandı ki, ko mmunistlər "yalnız bütün ölkələrin proletarlarının nümayəndələri kimi deyil, həm də məzlum xalqların nümayəndələri kimi çıxıĢ edirlər". Qunıltayın son iclasında ġərq qadınlarının nümayəndələri alovlu nitqlər söyləyərək öz tələblərini irəli sürdülər. Onlar bildirdilər ki, qadın hərəkatını bütün dünyanın məruz qaldığı inqilabi hərəkatın mühüm və zəruri nəticəsi kimi qiymətləndirmək lazımdır. ġərq xalqlarının qurultayı 48 nəfərdən ibarət (35 kommunist və 13 bitərəf) ġərq xalqlarının "Təbliğat və Fəaliyyət ġurasını" seçdi. ġura daimi fəaliyyət göstərən icra orqanı idi və "Kommunist Ġnternasionalı icraiyyə komitəsi"nin rəhbərliyi altında iĢləməli idi. ġura ġərq xalqları arasında inqilabi təbliğat aparmağı, onların azadlıq hərəkatını dəstəkləməyi və birləĢdirməyi qarĢısına vəzifə qoydu. ġuranın daimi məkanı Bakı Ģəhəri idi. ġübhəsiz, ġərq xalqlarının birinci qurultayı ġərq ölkələrində imperializmə və müstəmləkəçiliyə qarĢı mübarizə aparan inqilabi qüvvələrin yüksəliĢini, onların həmrəyliyinin artmasını nümayiĢ etdirdi. Təsadüfi deyil ki, ġərq xalqlarının Bakıda keçirilən qurultayı Antanta imperialistlərini karıxdırmĢdı. Onlar ġərq ölkələrindən qurultaya nümayəndələr gəlməsinə hər vasitə ilə mane olmağa çalıĢırdılar. Nümayəndələri həbs etmək və Bakıya gəlmələrinə imkan verməmək üçün Ġngiltərə gəmiləri Trabzon sahillərində daim qarovul çəkirdilər. Onlar Hindistanın sərhədlərində və limanlarında da bu cür əngəllər yaratmıĢdılar. Ġrandakı ingilis müdaxiləçiləri Ənzəli limanına basqın edərək, qurultay nü mayəndələrin in olduğu "Kursk" gəmisini bo mbard man etmiĢdilər. Nəticədə iki nəfər ölmüĢ və bir neçə adam yaralanmıĢdı. Onlarca nümayəndə imperialistlərin təĢkil etdiyi blokadadan keçə bilməmiĢdi. Ġngiltərənin nüfuzlu burjua qəzeti "Mançester Qardian"ın aĢağıdakı etirafı ġərq xalqları qurultayının imperialistləri, müstəmləkəçiləri necə narahat etdiyini göstərir: "Ġndi Rusiya ġərqdə həmiĢəkindən daha güclüdür... BolĢeviklər Azərbaycanda möhkəmlənmiĢlər, onun paytaxtı Bakı Ġranda və Xəzər dənizindən Ģərqə doğru vilayətlərdə siyasi təbliğatın mərkəzi olmuĢdur. Nəhayət, lap bu yaxınlarda Bakıda bolĢeviklərin rəhbərliyi altında ġərq xalqlarının birinci qurultayı keçirilmiĢ və o, Qərbi Avropaya müqəddəs müharibə elan etmiĢdir. Bütün ġərq partlayıĢ ərəfəsindədir, Ġranda bolĢevik hərəkatı inkiĢaf edir. Mesopotamiyada üsyan qalxmıĢdır, bütün Ģəhərlərdə qarĢısı çətinliklə saxlanılan inqilabi hərəkat alovlanır" 122 .
qurultayının iĢlədiyi vaxt Qərb mətbuatının avazı ilə qurultay barədə təhrif olunmuĢ 63
hesabatlar dərc edirdi. Gürcüstanın menĢevik hökuməti ġərq xalqlarının qurultayında iĢtirak etmiĢ gürcü nümayəndələrinin Gürcüstana qayıtmas ını qadağan etmiĢdi 123
. ġərq xalqları qurultayının Ġrandan olan nümayəndələri sərhədi keçəndə həbs edilib jandarmlar tərəfindən öldürülmüĢdülər 124
. 1920-ci il sentyabrın 17-də ġərq xa lqları birinci qurultayının Ġran, Hindistan, Türküstan, Xivə, Buxara, Qafqaz və s. yerlərdən olan 27 nəfərlik nümayəndə heyəti Bakıdan Moskvaya yola düĢdü 125 .
ġərq xalqları birinci qurultayı iĢtirakçılarının nümayəndə heyəti haqqında məsələ müzakirə etdi. RK(b)P MK Siyasi Bürosunun iclasında məruzələr və məlu matlar ġərq xalqlarının birinci qurultayının 27 nəfər nümayəndəsi ilə müzakirə olunduqdan sonra, V.Ġ.Lenin (oktyabrın 13 və ya 14-də) ġərq xalqlarının yaĢadıqları yerlərdə RK(b)P-nin vəzifələri haqqında partiya MK-sı Siyasi bürosunun qərar layihəsini yazdı. 1920-ci il oktyabrın 14-də RK(b)P MK Siyasi bürosu Leninin yazdığı qərar layihəsini əlavələrlə bir likdə qəbul etdi. 1920-ci ilin oktyabrında Bakıda ġərq xalqları "Təbliğat və Fəaliyyət ġurası"nın rus, türk, fars və ərəb dillərində "ġərq xalqları" jurnalı çıxdı. V.Ġ.Lenin Kominternin Ġkinci konqresinin və ġərq xalqlarının birinci qurultayının əhəmiyyətini qiy mətləndirərək deyirdi: "Moskvada kommunistlər qurultayının və Bakıda ġorq xalqlarının kommunist nümayəndələri qurultayının nə iĢ gördüyünü birdən-birə ölçmək olmaz, bunu bilavasitə hesaba almaq mümkün deyildir, lakin bu, baĢqa hərbi qələbələrdən daha böyük əhəmiyyəti olan bir nailiyyətdir, çünki bu b izə göstərir ki, bolĢeviklərin təcrübəsi, onların fəaliyyəti, onların proqramı, onların kapitalistlərə və imperialistlərə qarĢı inqilabi mübarizəyə çağırması bütün dünyada rəğbət qazanmıĢdır və iyulda Moskvada, sentyabrda isə Bakıda görülən iĢi dünyanın bütün ölkələrində fəhlələr və kəndlilər hələ uzun aylar boyu mənimsəyəcək və dərk edəcəklər" 126
. Bununla belə, qeyd etmək la zımd ır ki, V.Ġ.Leninin proqnozu özünü doğrultmadı. ġorq xalqları qurultayının çağırılması dünya inqilabı, ko mmunizm ideallarının bütün dünyada qələbəsinin labüdlüyü haqqında "bolĢevik konsepsiyası" ilə ĢərtlənmiĢdi. BolĢeviklərin məqsədi o zaman ġərq ölkələrini bürümüĢ milli azadlıq hərəkatını qurultayın köməyilə beynəlxalq imperializmə qarĢı proletar inqilabı ilə birləĢdirməyə nail olmaq idi. Əslində bu, ġərq ölkələri barəsində Rusiyanın ənənəvi imperiya siyasətinin davamı idi, ancaq inqilabi Ģüarlarla, Ġnternasional pərdəsi altında ört-basdır edilirdi. Qurultay nümayəndələrinin tərkibi mü xtəlif idi və bütünlükdə ġərq xalqlarının əsl inqilabi qüvvələrini təmsil etmirdi. Buna baxmayaraq, qurultay tarixdə ilk toplantı idi ki, istismar olunan və istismar edən millətlərin nümayəndələri burada görüĢərək yeni Ģüar "Bütün ölkələrin proletarları və məzlum xalq ları, 64
birləĢin!" Ģüarı altında beynəlxalq imperializmə qarĢı mübarizəni davam etdirməyi qərara almıĢdılar. Lakin bu, dünya inqilabı uğrunda mübarizə aparan "bolĢeviklərin ekspansiyaçı" siyasətinin ifadəsi və "bolĢevizm" ideyalarını ġərq xalqlarının əməkçi təbəqələrinin Ģüuruna süni surətdə yeritmək, islamın yaĢıl bayrağını "internasionalın" qırmızı bayrağı ilə əvəz etmək cəhdi idi. Ermənistanda və Gürcüstanda sovet hakimiyyətinin qurulması. Azərbaycan SSR-in elan olunması Ermənistanda və Gürcüstanda siyasi vəziyyətə güclü təsir göstərdi. Ermənistan və Gürcüstanın Ģəhərlərində Sovet Azərbaycanı ilə həmrəylik nümayiĢləri və mitinqləri keçirilirdi. Ermən i və gürcü fəhlələri Bir may nümayiĢlərinə "YaĢasın Sovet Rusiyası", "YaĢasın Sovet Azərbaycanı", "indiki hökumət rədd olsun!", "Hakimiyyət Sovetlərə", "YaĢasın Sovet Ermənistanı", "YaĢasın Sovet
Gürcüstam" Ģüarları ilə çıxmıĢdılar. Aleksandropol zəhmətkeĢlərinin Bir may mitinqi Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin sədri N. N.Nərimanova təbrik teleqramı qəbul etmiĢdi 127
. Ermənistan və Gürcüstan zəhmətkeĢlərinin Bir may çıxıĢları silahlı üsyanlara çevrildi. Sovet Azərbaycanı onlara kömək göstərirdi. Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi Qazax-ġəmĢəddin qəzasının erməni partizan dəstələri üçün pul və ərzaq göndərmiĢdi. Lakin Qərb imperialistlərinin dəstəklədikləri daĢnakların və menĢeviklərin üstün qüvvələri Ermənistanda və Gürcüstanda may üsyanlarını amansızlıqla yatırtdılar. Üsyanlarda iĢtirak edən kommunistlərin bir çoxu daĢnakların və menĢeviklərin ağ tenorundan xilas olaraq sovet Azərbaycanında sığınacaq tapdılar. Azərbaycanın sovet hökuməti erməni daĢnaklarının və gürcü menĢeviklərinin ağ terroruna qarĢı qəti etirazını b ild ird i 128 .
iĢtirakı ilə sovet Azərbaycanı və Ermənistan arasında yaxın vaxtlarda Qazax Ģəhərində hər iki tərəfin nümayəndələrinin sülh konfransını çağırmaq haqqında saziĢ imzalandı 129
. DaĢnak terroru ilə əlaqədar AK(b)P MK Siyasi Bürosu 1920-ci il avqustun 27-də A zərbaycan SSR-in Ġrəvandakı fövqəladə nümayəndəsi Ġ.Ġ.Dovlatovun Ermənistanda vəziyyət haqqında məruzəsini dinlədi. Qərara alındı ki, Ermənistan KP MK-nın nümayəndələri ilə b irlikdə aparat yarad ılsın və daĢnaklarla mübarizə planı hazırlansın, habelə Ermənistanda həbs edilmiĢ kommunistlərin əvəzinə Azərbaycanda daĢnakların girov elan olunmaları barədə G.V.Çiçerinlə əlaqə saxlansın 130 . Azərbaycan sovet hökuməti etiraz əlaməti olaraq, Ermənistana öz missiyasını göndərməkdən imtina 1920-ci ilin noyabrda Gürcüstanda olan Azərbaycan SSR-in xalq xarici iĢlər ko missarı M.D.Hüseynov N.Jordaniya ilə görüĢ müĢ və Gürcüstanda kommun istlərin həbs edilməsi ilə əlaqədar ona qəti etirazını b ildirmiĢdi 131 .
65
Bakıda Ermənistan K(b)P MK-nın xarici bürosu və RK(b)P MK Qafqaz bürosu yanında Gürcüstan K(b)P MK-nın xarici bürosu var idi. Onlar Ermənistanda və Gürcüstanda kommunistlərin fəaliyyətinin güclənməsində mühüm rol oynayırdılar. Bakıda "Ermənistan KP MK-nın əxbarı" nəĢr edilirdi. Ermənistanın xarici Ölkələrdəki ko mmunist təĢkilatlarının sentyabrın 10-da Bakıda keçirilən konfransı sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizəyə hazırlıq məsələlərini mü zakirə etdi
132 . 1920-ci il sentyabrın 30-da Bakıda Gürcüstan kommunistlərinin müĢavirəsi keçirildi. MüĢavirə gizli partiya aparatının, partiya sıralarının möhkəmləndirilməsinə, kənddə və orduda partiya iĢinin, partiya mətbuatının gücləndirilməsinə dair konkret tədbirlər qəbul etdi 133
. Sovet Azərbaycanı Ermənistan və Gürcüstan kommunistlərinə, zəhmətkeĢlərinə pulla, mü xtəlif Ģ eylərlə kö mək edirdi. Bakıdan Ermənistana milliyyətcə erməni olan çoxlu məsul iĢçi göndərilmiĢdi 134 .
Ermənistanda sovet hakimiyyətinin qurulması və möhkəmləndirilməsində iĢtirak etmiĢdi
135 . 1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistanda daĢnak hökuməti devrildi və sovet hakimiyyəti quruldu. Ermənistanda sovet hakimiyyətinin qurulması Ermənistan və Azərbaycan xalqları arasında yeni əlaqələrin yaranacağından xəbər verirdi. Azərbaycan hökuməti erməni xalqına lazımi yardım etmək üçün konkret tədbirlər görürdü. Bakının bir sıra müəssisələrinin fəhlələri bir günlük əmək haqqını qaçqın ermənilər üçün ayırmağı qərara almıĢdılar 136
. Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin qərarı ilə sovet Ermənistanına qırx sistern neft, avtomaĢınlar 137
, 35 vaqon taxıl məhsulları, 5 vaqon ağ neft 138
göndərilmiĢdi. 1921-ci ilin əvvəlində Qızıl ordu hissələrinin köməyi ilə Gürcüstanda baĢlayan silahlı çıxıĢlar həmin il fevralın 25-də menĢevik hökumətinin sovet hakimiyyəti ilə əvəz o lun ması ilə nəticələndi. Elə həmin gün Azərbaycan fəhlələri gürcü menĢeviklərinin dağıtdıqları Poylu körpüsünü qısa müddətdə bərpa etdilər, Gürcüstanda sovet hakimiyyəti qurulması münasibətilə Bakı sovetinin bütün fəhlə təĢkilatları ilə birgə keçirdiyi iclasda bəyannamə qəbul olundu. Bəyannamədə deyilirdi: "Bakı proletariatı... gənc Gürcüstan Sovct Respublikasına hər cür yardım göstərəcəyini vəd edir" 139
. Sovet Azərbaycanı hökumətinin baĢçısı
N.N.Nərimanov Gürcüstanda sovet hakimiyyətinə həsr olunmuĢ nitqində "Gürcüstanın fəhlə və kəndlilərinə ən geniĢ yardım göstərməyə" çağırmıĢdı 140
. Sovet Azərbaycanı gürcü fəhlə və kəndlilərinə yardım olaraq ərzaq, neft məhsulları göndərirdi. Təkcə 1921-ci il fevralın 25-dən martın 15-dək Gürcüstana 140 min puddan çox neft və təxminən 1600 pud ağ neft 141 , habelə 40 vaqon taxıl 142
66
yollanmıĢdı. 1921-ci il martın 25-də Tiflisə gələn Bakı fəhlələrinin nümayəndə heyəti Gürcüstan fəhlələrinə kömək olaraq 45 sistern ağ neft və benzin gətirmiĢdi 143 .
bayrağı" altında istilası sona yetdi və onun xalqları qarĢısında tarixin yeni mərhələsi baĢlandı. Azərbaycan siyasi mühacirəti. Azərbaycan xalqının görkəmli Ģəxsiyyətləri: dövlət məmurları və ictimai-siyasi xadimlər, nüfuzlu sahibkarlar, ədəbiyyat, mədəniyyət və elm adamları doğma Vətənlərini tərk edib mühacir həyatına düçar oldular. Onların əksəriyyəti "Qızıl ordu"nun qəddar "Xüsusi siyasi Ģöbəsi"nin qanlı təqiblərindən xilas olmaq üçün dərhal qonĢu Gürcüstana keçib gizlən mək məcburiyyətində qaldılar. Fətəli Xan Xoyski, Mustafa Vəkilov, ġəfı Rüstəmbəyli, Nağı ġeyxzamanlı aprelin ortalarından Zaqafqaziya Respublikalarının Konfransına gəlmiĢ, lakin vətənə qayıtmağa imkanı qalmayan nümayəndə heyətinin rəhbəri, ADR Parlamentinin sədr müavini Həsən bəy Ağayev və digər nümayəndələri Azərbaycan xalqın ın Gürcüstandakı ilk mühacir dəstəsini təmsil etdilər. Onlar Azərbaycan QurtuluĢ Komitəsi təĢkil edərək, "Qızıl ordu"nun iĢğalına qarĢı öz qəti etirazlarını dünyaya bəyan etdilər. H. Ağayevin imzası ilə yayılan "Bəyannamədə" deyilirdi: "... Öz istiqlaliyyəti naminə böyük qurbanlar verən, qazandığı azadlığı iki il ərzində bütün qüvvəsilə qoruyan və əziz bilən Azərbaycan xalqı ona zorakı yolla qəbul etdirilən yeni qayda-qanun ilə barıĢa bilməz" 144 .
ci ilin iyununda Azərbaycan dövlətçiliyinin liderlərindən Fətəli Xan Xoyski və H. Ağayev Tiflisdə erməni terrorunun qurbanı oldular. N. Usubbəyov Gürcüstana gedərkən Quruçay dərəsində, "Müsavat" partiyasının Bakı komitəsinin üzvü Yusif Ġbrahimi isə Gürcüstanın Siqnax Ģəhərində qətlə yetirildilər 145 .
tərk etməli və Türkiyəyə keçib orada cəmləĢməli oldular. Çünki Azərbaycandan xaricə, ələlxüsus Avropa ölkələrinə getmək üçün Türkiyə daha əlveriĢli idi. Həmçinin burada hələ XX əsrin əvvəllərində məskunlaĢmıĢ xeyli Azərbaycan mühaciri, Ģəxs i və qohumluq əlaqələri olan azərbaycanlı ailələr yaĢayırdı. Odur ki, Azərbaycandan gedən mühacirlərin çoxu Türkiyədə nəinki mənəvi, eləcə də maddi yardım ala bilirdilər. Əli bəy Hüseynzadə ilə ailəsi siyasi mühacirlərin ümid yeri və arxası olmuĢdu. Azərbaycan Cümhuriyyətində daxili iĢlər nazirinin müavini iĢləmiĢ, keçmiĢ Rusiya generalı, sonralar məĢhur ĢərqĢünas olmuĢ Məmməd Sadıq bəy Ağazadə 1920-1921-ci illərdə qohumları Əli bəy Hüseynzadənin ailəsində yaĢamıĢdı 146 .
67
Azərbaycan Cümhuriyyətinin sabiq daxili iĢlər naziri Behbud bəy CavanĢir 1921-ci ilin yayında N.Nərimanovun məsləhəti ilə Almaniyaya gedərkən, yolüstü Ġstanbulda zövcəsi ilə Əhməd bəy Ağayevin evində qalmıĢdı. Ermənilərin qara siyahısında olan Behbud bəy milliyyətcə rus olan arvadının təkidi ilə "Perepalas" hotelinə köçən gecə - iyulun 19-da alçaq erməni daĢnakı tərəfındən öldürülmüĢdü 147
. Azərbaycan Cümhuriyyətinin təhlükəsizlik orqanına rəhbərlik etmiĢ Nağı bəy ġeyxzamanlı xatirələrində yazırdı: "Azərbaycanımızın iĢğalı ilə əlaqədar qarabağlı balaları kimi bütün dünyaya səpələndik. Biz ana vətən hesab edərək Türkiyəyə mühacirət etdikdə özümüzü vətənsiz hesab etmədik. Türkiyə vətəndaĢı olduq"
148 . Azərbaycanda sovet hakimiyyəti elan olunandan sonra ona qarĢı çıxan və onu qəbul etməyənlərdən, fövqəladə komissiyanın qanlı təqiblərindən canını qurtaran milli ziyalılardan, görkəmli xadimlərdən, qaçqınlardan ibarət Azərbaycan mühacirəti Türkiyədə yarandı. Türkiyədə məskunlaĢmıĢ Xosrov Sultanov əsasən Samsunda, trabzonda yerləĢmiĢ azərbaycanlı qaçqınlara yardım göstərən cəmiyyətə baĢçılıq edirdi. Müsavat, Ġttihad və s. siyasi partiyaların Azərbaycan Demokratik Respublikasının sabiq rəsmi xadimləri Ġstanbulda qaldılar. Azərbaycan mühacir təĢkilatlarına ilk vaxtlar Xəlil bəy Xasməmmədov rəhbərlik edirdi. Azərbaycan zabitlərindən çoxu Türkiyə təbəəliyini qəbul edərək, Əhməd bəy Ağayevin (Ağaoğlunun) köməyi ilə orduda xidmətə götürüldülər. Azərbaycan siyasi mühacirlərinin digər bir qrupunu isə hələ 1919-cu ildə parlament tərəfindən Əlimərdan bəy TopçubaĢovun rəhbərliyi ilə Paris sülh konfransına göndərilmiĢ nümayəndə heyəti (Mir Yaqub Mehdiyev, Ceyhun Hacıbəyli, Məmməd Məhərrəmov, Əkbərağa ġeyxülislamov, Abbas bəy Ataməliyev) təĢkil edirdi. Bu vətənpərvərlər xaricdə qalıb xalqa xid mətlərini davam etdirmək qərarına gəldilər və Azərbaycan Cümhuriyyətinin sovet Rusiyası silahlı qüvvələri tərəfindən iĢğalını beynəlxalq aləmə çatdırmaq üçün çoxlu səy göstərdilər. 1920-ci il sentyabrın 8-də Millətlər Cəmiyyətinə müraciətdə deyilirdi: "Azərbaycan milləti... Cenevrədə birləĢmiĢ olan millətlərin təmsilçilərinə müraciət edərək, Azərbaycan xalq ının məru z qaldığ ı ələm və nəqabilə nəzəri-d iqqətinizi cəlb etmək istəyir. ... 1920-ci ilin aprelində rus bolĢevikləri Azərbaycanı istila etdi və qeyri- bərabər hərbdən sonra Qızıl ordu məmləkəti əsgəri iĢğalı altına aldı. O vaxtdan bəri Azərbaycanda üsyanlar davam edir. ... Millətlər Cəmiyyəti Ali Məclisinin Azərbaycan millətinə və onun haqlı tələblərinə mənəvi himayə göstərəcəyinə ümid edirik" 149 .
68
Parisdə olan siyasi mühacirlər, xüsusilə Əlimərdan bəy TopçubaĢov Azərbaycan həqiqətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün ardıcıl və ciddi çalıĢmıĢdı. O, 1920-ci ilin noyabrında Cenevrədə Millətlər Cəmiyyətində, 1922-ci ildə London, Genuya, 1923-cü ildə Lozanna konfranslarında çıxıĢ edərək, Azərbaycanın milli hüquqlarının pozulması və dövlət müstəqilliyinə olan təcavüzü aĢkarlamağa nail o lmuĢdu. Ə.TopçubaĢov, X. Xasməmmodov və Paris Sülh Konfransında iĢtirak etmiĢ digər nümayəndələr Gürcüstanın, Ermənistanın, ġimali Qafqaz respublikalarının keçmiĢ hökumətlərinin nümayəndələri ilə
Qafqaz respublikalarının federasiyasını yaratmaq, Qafqaz xalqlarının müstəqilliyi uğrunda "bolĢevik" rejiminə qarĢı mübarizə aparmaq məqsədilə öz aralarında danıĢıqlar aparmıĢ, müqavilə bağlamıĢdılar 150 . 1922-ci ildə Genuya konfransı ərəfəsində Ə. TopçubaĢov, Gürcüstan və Ermənistan nümay əndələri Parisdən Londona getdilər və qarĢıdakı beynəlxalq forumda Qafqazın mənafeyinin qorunması barədə ingilislərin nazirlər kabinəsinin üzvləri ilə danıĢıqlar apardılar 151
. Ə.TopçubaĢov Parisdə və baĢqa yerlərdə yerləĢən bütün mühacirləri bir Mərkəzdə birləĢdirmək ideyasını, Qafqaz Konfederasiyası mövqeyini dəstəkləyirdi. M.Ə.Rəsulzadənin Ġstanbula gəliĢindən sonra onun təĢəbbüsü və rəhbərliyi ilə Müsavat partiyasının Xarici Bürosu təĢkil olundu. O, Türkiyədə olan siyasi mühacirlərin fəaliyyətini məqsədyönlü istiqamətləndirir, eləcə də Azərbaycandakı təĢkilatlarla əlaqə yaradırdı. 1923-cü ildən " Yeni Qafqaziya", "Azəri-Türk", "Odlu yurd", "BildiriĢ", "Ġstiqlal", "Azərbaycan Yurd Bilg isi", "QurtuluĢ", "Azərbaycan" adlı və b. qəzet, dərgi və jurnallar nəĢr olunmuĢdu. 1923-cü ildə Ġstanbulda M. Ə. Rəsulzadənin "Azərbaycan Cümhuriyyəti", 1927-ci ildə Mirzə Bala Məmmədzadənin "Azərbaycan misaqi millisi; 28 mayis istiqlal Bəyannaməsinin təhlili", 1938-ci ildə isə Berlində "Milli Azərbaycan hərəkatı, "Milli Az. "Müsavat" Halq Firqəsi Tarixi" kitabları çapdan çıxmıĢdı. M.Ə.Rəsulzadə Ġstanbulda nəĢr olunmuĢ "Əsrimizin SəyavuĢu" publisistik əsərində demokratiya və sosial islahatlar ideyasını əsaslandırırdı. 20-ci illərin sonu - 30-cu illərin əvvəllə rində o, Azərbaycan xalqının və Qafqazın digər xalqlarının müstəqillik uğrunda mübarizə problemlərinə həsr olunmuĢ yeni publisistik məqalələr yazmıĢdı. M.Ə.Rəsulzadə "Rusiya köləliyi"ni, onun məkrli, yaltaq erməni havadarlarını ifĢa edərək qeyd edirdi: "Biz rus xalqına bir xalq kimi heç bir ədavət bəsləmirik, əksinə biz ona münasibətdə ən yaxĢı arzular diləyirik. Lakin bununla belə biz həqiqətən də zor və qəsbkarlıqla bizi öz cəng arabasına bağlayıb, həyatımızı qurmağa və mədəniyyətimizi ö z istədiyimiz formada inkiĢaf etdirməyə mane olacaq rus imperializminin də düĢməniy ik".
69
M.Ə.Rəsulzadə ―ağ rus" mühacirlərinə xas olan hakimiyyətçi ġovinizm ideologiyasına qarĢı da çıxıĢ edirdi. O, "Odlu yurd" qəzetində "Kerenskilərə cavab" məqaləsində Sovet Ġttifaqında türk respublikalarına, ələlxüsus Azərbaycana zidd mövqe tutan "kerenski" qrupunu kəskin tənqid atəĢinə tutmuĢdu. Qafqaz Konfederasiyası ideyasını müdafiə edən M.Ə.Rəsulzadə demiĢdi: "Müstəqil Qafqaz təkcə onun xalqlarının səadətinin təminatı deyil, həm də xalqlararası sülhün ciddi amilidir. ġübhə yoxdur ki, Ümu mqafqaz dövlətçiliyi sahəsində bizim həqiqətən real fəaliyyətimizdə əldə etdiyimiz nailiyyətlər bizim cənub qonĢularımızda bizə və bizim iĢimizə lazımi hörmət və inam yaradar". Xaricdəki Azərbaycan mühacir nümayəndələrinin publisist və təbliğat fəaliyyəti, onların liderlərinin siyasi çıxıĢları "Sovetlər ölkəsinin" rəhbərliyini çox narahat edirdi. M.Ə.Rəsulzadənin 1923-cü ildə çapdan çıxan "Azərbaycan Cümhuriyyəti" kitabı barədə Stalin 1923-cü il sentyabrın 16-da "R.Zadənin mürtəce kitabçası barədə" baĢlığı altında "Yol. Musabəyova, Mirzəyana, Axundova, Kirova və OrixelaĢviliyə mənim məsləhətim" qeydi ilə məktub göndərmiĢdi. Q.Musabəyov dərhal inqilab mu zeyinin rəhbərliyinə (Rotqauzerə) " Yol. Stalinin tezislərinə uyğun broĢür (kitabça) tərtib etmək üçün" lazımi materialların ona təqdim cdilməsi göstəriĢini vermiĢdi. Stalin M.Ə.Rəsulzadəni "reneqatçılıqda (o, əvvəl bolĢevik olub)", "Türkiyə xa lqının mənafeyinə xəyanətkarlıqda" (o və onun partiyası Türkiyə xalq ına köməyə gedən Qızıl ordunun Azərbaycana gəlməsinə müqavimət göstərirdilər...) "Azərbaycan xalqının mənafeyinə... " və baĢqa sahələrdə cəmi a ltı te zisinə uyğun "Rəsulzadəyə hücuma keçməyə, onu "ittiham etməyə" çağırırdı. Bundan sonra SSRĠ Xalq Xarici ĠĢlər Komissarı G.V.Çiçerinin IV Ümuma zərbaycan Sovetlər qurultayındakı (1925-ci il mart) çıxıĢı da təsadüfi deyildi. O göstərirdi ki, "Son zaman lar müsavatçıların Türkiyədəki fəaliyyəti xüsusilə artmıĢdır. Biz dəfələrlə Türkiyə hökumətinə müraciət edərək Sovet hökuməti əleyhinə aparılan intriqalara protest etmiĢ və buna son qoyulmasını tələb etmiĢik. Müsavatçıların tələbatı xüsusilə bu son günlərdə tüğyan edir. Müsəlmanlara Azərbaycanda təzyiq göstərildiyinə dair köhnə fəryadlar təkrar olunur, müsəlman əhalisi tərəfindən təkrar Ģikayətlər gəlir, güzəĢtlər tələb o lunur" 152 .
olacaq bir Sovet Cümhuriyyəti" etməyə çağırmıĢdı. Partiya
və dövlət rəhbərliyindən M.D.Hüseynov, Ə.H.Qarayev, D.Bünyadzadə, M.Quliyev, S.M.Əfəndiyev və tədqiqatçılardan A.Rayevski, Y.A.Ratqauzer, N.Pçelin, S.Sef, A.Steklov və b. siyasi mühacirlərin fəaliyyətini "ifĢa" edən kitabçalar və mü xtəlif yazılarla çıxıĢ etməyə baĢladılar. Əlbəttə, baĢqa cür də ola bilməzdi.
70
"Azərbaycan fövqəladə komissiyası‖nın sədri M.C.Bağırov "ÇK"-nın yaranmasının beĢilliyi münasibətilə "Kommunist" qəzetinin 1925-ci il 3 iyul tarixli sayında yazırdı: "... DüĢmənlərimizin baĢında, Ģübhəsiz, "Müsavat" partiyası durur. M.Ə.Rəsulzadə Avropaya qaçdıqdan sonra Azərbaycan inqilabının əleyhdarları onun ətrafına toplanaraq öz irt ica fəaliyyətlərinə baĢladılar. Fürsət tap dıqca fəhlə- kəndli hökumətinə zərbə endirməyə çalıĢırlar. Xaricdə M.Ə.Rəsulzadənin baĢına toplanan milliyyətçilərin içəridəki tərəfdarların ı əzmək lazımd ır". Ġzaha ehtiyac qalmır! Azərbaycan siyasi mühacirəti 1920-ci ildən - 1930-cu illərə kimi, əsasən Türkiyədə, Ġkinci dünya müharibəsi və ondan sonrakı dövrdə Qərbi Avropanın və Asiyanın baĢqa ölkələrində qərarlaĢıb fəaliyyət göstərmək məcburiyyətində qalmıĢdı. Ancaq azərbaycanlı soydaĢlarımız bəzi çətinliklərlə, məhru miyyətlərlə üzləĢsələr də, ictimai-siyasi, elmi və mədəni sahələrdə iĢlərini davam etdirirdilər. Azərbaycan mühacirlərinin ilk Assosiasiyası Fransada meydana gəlmiĢdi. Onun əsas nüvəsi Əlimərdan bəy TopçubaĢovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan diplomatları: Əkbər ġeyxülislamov, Ceyhun bəy Hacıbəyli, Miryaqub Mehdiyev, Məmməd bəy Məhərrəmov və b. idi. Onlar 1919-cu ilin mayından 1920-ci ilin aprelinə kimi "Azərbaycan" bülleteninin on bir nömrəsini, üç kitab, Azərbaycanın ilk rəngli xəritəsini və onlarca məqalələr çap etdirmiĢdilər 153 .
ildə Türkiyədə vəfat etmiĢ Gəncəli Nağı Keykur (ġey xzamanlı) xatirələrində yazırdı: "Mühacirət həyatının min bir məhru miyyət və iztirabı içində səfalət və zərurətlərin pəncəsində inlərkən öz maddi imkanlarımız daxilində nəĢr etdiyimiz qəzetlər, dərgilər, kitabçalar və kitablar sayəsində mübarizəmizi dimdik ayaqda tutduq. Ġstiqlal mübarizəsin in dastanlarını əbədiləĢdirmiĢ olan mühacirətdəki bu nəĢriyyat Azərbaycanın istilasından iki il sonra baĢlamıĢ - 1932-ci ilə qədər Ġstanbulda və 1932-1939-cu illərdə isə Berlin və Parisdə öz fəaliyyətini davam etdirmiĢdir. Azərbaycan Milli Mübarizəsinin böyük lideri mərhum Məmmədəmin Rəsulzadənin qurduğu bu nəĢr sistemi günümü zə qədər davam etməkdədir. Bu mətbuat mübarizəsinin arasında "Yeni Qafqasiya", "Azəri-Türk", "Odlu yurdu", "BildiriĢ", "Ġstiqlal" və "Azərbaycan" kimi qə zet və dərgilə rindən baĢqa türkcə, farsca, almanca, polyakca, fransızca, ingiliscə və rusca çap olunan çoxlu sayda kitabça və kitablar böyük bir kitab xana təĢkil edir". Azərbaycan mühacirləri Qafqazdan və Türküstandan, Rusiyadan, xüsusilə tatar-baĢqırd mühacirlərlə, Ukraynadan olan mühacirlərlə, onların təĢkilatları, mətbuat orqanları ilə sıx əlaqədə olmuĢ dular. Türkiyədə yaĢayan Azərbaycan mühacirləri onun daxilində gedən ictima i-siyasi, mədəni proseslərdə yaxından iĢtirak et miĢ və qardaĢ Türkiyə xalq ının tərəqqisində əlamətdar rol oynamıĢlar. 71
Türkiyədə mühacirətdə olan azərbaycanlı ailələrinin üzləĢdikləri məhru miyyətləri təsəvvür etmək üçün valideynlərini itirib yetim qalan, pansionata verilən DilĢad adlı bir çocuğun "Türkiyə taleyi" səciyyəvi bir faktdır. DilĢad yaxĢı o xuyur, daha çox təbiət elmlərinə maraq göstərirmiĢ. 30-cu illərin bir günündə ölkənin prezidenti M. K. Atatürk pansionata gəlir və Respublikan ın ilk prezidentin i təbrik etmək DilĢada nəsib olur. Qızcığazın cəsarətinə heyran qalan prezident onun azərbaycanlı yetim olduğunu biləndə ona öz adından təqaüd təyin edir. Sonralar da daim onunla maraqlan ır və onu xaricə o xu mağa göndərir. Təhsilini müvəffəqiyyətlə baĢa vuran DilĢad atom fizikasından dissertasiya müdafiə edib, alim o lur və bir müddət məxfı laboratoriyada tədqiqat aparır.
Daha sonra müəllim iĢləyən DilĢad qohumların ı axtarmağa baĢlayır. O, yarmarkada SSRĠ pavilyonunda Ġstanbulda təsadüfən tanıĢ olduğu bakılı bir soydaĢının kö məyi ilə qohumları ilə əlaqə yarada bilir. Onun Bakıya gəlmə k üçün dəfələrlə göstərdiyi təĢəbbüslər baĢ tutmur. Görünür hakimiyyət atomçu alimi buraxmay ıb. Sonralar məlu m olur ki, DilĢad həsrətində olduğu vətənini və qohumlarını görmədən yetmiĢinci illərin əvvəllərində dünyasını dəyiĢmiĢdir. Azərbaycan mühacirlərindən çoxlu dəyərli insanlar Türkiyə torpağında əbədiyyətə qovuĢmuĢlar. 1931-c i ildə a zərbaycanlı siyasi mühacirlər, "Sovct Ġttifaqının" təzy iqi nəticəsində, Türkiyəni tərk et mə li o ldular. Onların mühacirlik həyatının ağır dövrü baĢladı. Azərbaycan siyasi mühacirətində bu illərdə daxildə kəskin ziddiyyətlər, "liderlik" uğrunda çəkiĢmələr, ciddi ixtilaflar da müĢahidə olunurdu. Hətta mühacirətin daxilində bir-birinə mü xalif mövqedə dayanan açıq qruplar peyda olmuĢdu. 1936-c ı ilin avqustunda VarĢavada "Müsavat" partiyasının qurultay səlahiyyətli konfransı oldu. M. Ə. Rəsulzadə konfransı açarkən söylədiyi nitqində müsavatın keçdiyi tarixi yolu xarakterizə etdi, Nizamnaməyə bir sıra düzəliĢlər və əlavələr edild i, yeddi nəfərdən ibarət partiya Divanı formalaĢdırıld ı, Azərbaycandakı vəziyyətlə bağlı firqənin taktikası müəyyənləĢdirild i və müsavatın Yeni Proqramının əsasları qəbul edildi. 72
Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|