AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu



Yüklə 5,7 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/37
tarix03.02.2017
ölçüsü5,7 Mb.
#7305
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37

Antisovet  üsyanl arı.  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan 

sonra  Qərb  dövlətləri  u zaq  məqsədlər  güdən  ekspansiyaçılıq  fikirlə rindən  əl 

çəkməmiĢdilər.  On lar  Böyük  Britaniyadan  asılı  olan  "Ġran-Azərbaycan 

Federasiyası"  yaratmaq  ideyası  ilə  yaĢayırdılar.  Ġngiltərənin  Bakıdakı 

nümayəndəsi  Stoks  Zaqafqaziya  və  Orta  Asiya  müsəlmanlarından  "sünni" 

Türkiyəyə düĢmən ola biləcək müsəlman dövləti yaratmağı təklif edirdi.  

Ġmperialistlər sınaqdan çıxard ıqları fitnə-fəsad və ayrı-ayrı  xalq ları bir-

birinə qarĢı qaldırmaq sistemin i Qafqaza tətbiq etməyə  çalıĢırdılar.  Bu məqsədlə 

Qərb  dövlətləri  özlərinin  agentlərini-erməni  daĢnakların ı  silahlandırır  və  lazım 



36 

 

olan hər Ģeylə təchiz edirdilər. 1920-ci  ilin yazında onlar Sovet Rusiyasına qarĢı 



yeni yürüĢ təĢkil etməklə ilk növbədə Bakı neftin i ələ  keçirmək ü mid ində idilər. 

O  va xt  Antanta  imperialistləri  təyyarə  meydanları  yarat maq la  Ġran  əra zisindən 

Bakıya  hava  basqınları  etmək  barədə  düĢünürdülər.  Bakın ı  və  onun  mədən 

rayonların ı ingilis təyyarələrin in basqınlarından qorumaq üçün XI Qızıl ordunun 

ko mandanlığı  Ģəhərin  müdafiəsini  üç  növə  (hava,  artilleriya  və  pulemyot 

müdafiəsi) ay ırmıĢ və qırıcı dəstə yaratmıĢdı

27



Ġngilis  imperialistləri  mü xtəlif  hiy lələrə  də  əl  atırdılar.  On lar 



Azərbaycan  barədə  böhtan  yayırdılar  ki,  guya  "Azərbaycan  hökuməti  ingilisləri 

incitməklə,  onlara  iĢgəncə  verməklə  məĢğul  olıır".  Bu  iftiranı  ifĢa  etmək  üçün 

Azərbaycanın  hakimiyyət  orqanları  Ġngiltərə  nü mayəndəsinin  Gürcüstan 

nümayəndəsi  AliĢaba  ilə  görüĢünü təĢkil  etmiĢdi  və  o, "xaricilərə  xüsusi  diqqət 

göstərdiyi  üçün  görüĢdən  sonra  Azərbaycan  hökumətinə  minnətdarlığını 

bildirmiĢdi".  Höku mət in  baĢçısı  N.N.Nə rimanov  Ġngiltərənin  fitnələrinə  qarĢı 

qəti  etirazın ı  bild irmiĢ  və  1920-ci  il  avqustun  8-də  RSFSR-in  xarici  iĢlər 

ko missarı  G.V.Çiçerinə  bəyanat  göndərərək,  "imperia list  dövlətlərin  f itnələrinə 

son qoymaq üçün" onu geniĢ yaymağı xahiĢ etmiĢdi.  

Qərb  dövlətləri  antisovet  çıxıĢlar  təĢkil  etmək  üçün  Sovet 

Azərbaycanına  agentlər,  böyük  miqdarda  silah  göndərdilər.  Britaniya  ali 

ko missarı  Lük  1920-ci  il  iyunun  9-da  Tiflisdən  Kerzona  xəbər  verirdi  ki, 

"bolĢevikləri  Bakıdan  çıxarmaq  məqsədilə  tatarların  (azərbaycanlıların  -  məsul 

red.)  üsyanı  onlar  bizim  dəstəyimizə  ə min  olanadək  davam  e dəcəkdir.  Əgər 

qəbul  edilmiĢsə  ki,  Bakıdakı  bolĢevik  hakimiyyəti  Britaniya  və  Ġran  üçün  çox 

böyük  təhlükə  doğurur  və  buna  görə  də  devrilmə lid ir,  onda  biz  tatarları 

(azərbaycanlıları  -  məsul  red.)  pulla  təmin  etməliy ik".  Yeri  gəlmiĢkən  həmin  

vaxt Bakıda 53 nəfər Britaniya hərbi qulluqçusundan ibarət dəstə tutulmuĢdu. Bu 

istiqamətdə  Tiflisdə  təĢkil  olun muĢ  "Azərbaycanda  qurtuluĢ  komitəsi"  iĢləyird i. 

Həmin  ko mitə  ilə  əlaqə  saxlayan  "Ġttihad"  partiyası  öz  fəaliyyətini 

gücləndirmiĢdi.  Ġttihadçılardan Bakı qəzasında, Lən kəranda, Zaqatalada üsyanlar 

qaldırmaq üçün nəzərdə tutulan çoxlu silah aĢkar edilmiĢdi.  

Antisovet  qüvvələr  əhali  a rasında  XI  Qızıl  o rdu  əleyhinə  iĢ  görür, 

"müsəlman  ko mmunistlərinin  xəyanətkarlığı",  "ü mu mmilli  fəlakət"  və  s. 

haqqında  fikirlər  yayırdılar.  Torpaqların  müsadirəsi  haqqında  dekret 

verilməsindən  xəbər  tutan  mülkədarlar  Qarabağda  və  Azərbaycanın  baĢqa 

qəzalarında  cidd-cəhdlə  Ģayiələr  yay mağa  baĢlamıĢdılar  ki,  Qızıl  ordu 

"müsəlmanları bütünlüklə qırmaq üçün gəlir"

28



RSFSR  Xalq  Xarici  ĠĢlər  Ko missarlığ ı  və  daĢnak  Ermənistanı 

nümayəndələri  arasında  danıĢıqlar  zaman ı  Azərbaycanın  bəzi  əra zilərin in 

mübahisəli  elan  edilməsi  də  əhalinin  əhvali-ruhiyyəsinin  sovet  hakimiyyəti 


37 

 

əleyhinə  dəyiĢməsində  müəyyən  rol  oynamıĢdı.  Qızıl  ordu  hissələrin in 



bəzilərinin  nümayəndələrinin  yerlərdə  özlərin i  ço x  vaxt  iĢğalçı  kimi  aparmaları 

da  əhalidə  sovet  hakimiyyətinə  qarĢı  məyusluq  doğururdu.  Xalq  kütləvi 

rekvizisiyadan, ərzaq və malların zorla  müsadirəsindən, Qızıl ordu komandanlığı 

xüsusi Ģöbəsi nümayəndələrinin özbaĢınalığından hiddətləndiyini bild irird i.  Yeni 

hakimiyyətin  din  əleyhinə  davakar  hərəkətlərindən  istifadə  edən  dindarlar, 

fanatiklər  qızğ ın  antisovet  fəaliyyətə  baĢlayaraq  əhalini  silah lı  çıxıĢlara 

səsləyirdilər

29



M.Ə.Rəsulzadə  yazırd ı:  "Ġstiqlaldan  bir  ay  sonra  artıq  bütün 

Azərbaycan  məmləkətinin  müdhiĢ  bir  istilaya  məru z  qaldığ ını  acı  bir  surətdə 

dərk etmiĢdi... Xalq təhəmmül eləməd i. Üsyan etdi"

30



Üsyanların təĢəbbüsçüləri  Gəncədəki  milli qüvvələr oldu.  Onlar 

 

mayın  



25-də sovet hakimiyyətinə və Qızıl o rdu qarnizonuna qarĢı fəal silah lı çıxıĢ lara  

baĢladılar. Azərbaycan ordusunun yenidən təĢ kilinin,  milli  zabitlərin  xid mətdən 

çıxarılmasın ın doğurduğu güclü narazılıq silah lı toqquĢmaların  kəskinləĢ məsinə 

kö mək  edirdi.  Gəncə  qarnizonu  komandirin in  və  zabitlərin in  Qızıl  ordu 

nümayəndələri  ilə  əvəz  olun ması  ona  gətirib  çıxardı  ki,  1800  nəfərlik  Gəncə 

qarnizonu  mayın  28-dən  29-na  keçən  gccə  üsyan  qaldırdı  və  Ģəhərin 

müsəlman lar  yaĢayan  hissəsini  tutdu.  Üsyanın  yatırıldığ ı  b ir  nccə  gün  ərzində 

minlərlə  üsyançı  həlak  oldu.  On ların  arasında  görkəmli  ictimai-siyasi  xadimlər 

var idi.  Generallar, yüksək rütbəli  zab itlər, o cümlədən general-mayor Məmməd  

Mirzə  Qacar,  general-mayor  Cavad  bəy  ġıxlinski,  polkovnik  Cahangir  bəy 

Kazımbəyov qətlə yetirildilər, bir ço xları  isə Nargin adasına sürgün edilib orada 

güllələndi.  Həbs  edilmiĢ  məĢhur  generallar  Ə.  ġıxlinski  və  S.  Meh mandarov 

N.N.Nərimanovun  təkidi  sayəsində  azad  edildilər  və  onun  V.Ġ.Len inə  məktubu 

ilə hərbi xid mətdə istifadə olun maq üçün Moskvaya göndərildilər.  

General  Nuru  paĢanın  rəhbərliy i  ilə  Qa rabağda  baĢlayan  üsyan  ġuĢa, 

Ağdam  və  Bərdəni  əhatə  etmiĢdi.  Üsyanda  Azərbaycan  piyada  polku  və  yerli 

bəylərin  silah lı  dəstələri  iĢtirak  edird ilər.  XI  Qızıl  ordunun  2-ci  süvari 

korpusunun və 32-ci atıcı diviziyanın hissələri Qarabağ üsyanın üçüncü günündə 

- 1920-c i il iyunun 15-də ta ma milə  yatırdıla r

31



Qarabağ  üsyanının  yatırıldığ ı  vaxt  Zaqatala  dairəsində üsyan  qalxd ı  və 

ġəki  bölgəsinin  bir  hissəsini  də  bürüdü.  1920-ci  ilin  iyununda  Gürcüstan 

parlamentinin  ü zvləri  Zaqatala  bölgəsində  sovet  hakimiyyətinə  qarĢı  təĢviqatı 

gücləndirmiĢdilər.  Onlar  əhali  arasında  Ģayiə  dolu  intibahnamələr  yayırdılar  ki, 

guya "əgər Zaqatala dairəsini Gürcüstana verməsələr,  Gürcüstan zor gücünə tabe 

olmağa məcbur edəcək"

32



Zaqatalada sovet hakimiyyətinə qarĢı üsyan 1920-c i  il iyunun 6-da belə  



bir  bəhanə  ilə  baĢlandı  ki,  guya  "Gürcüstan  Azərbaycana  müharibə  elan  

38 

 

etmiĢdir".  Könüllü  partizan  dəstələrinin  təĢkili  də  bu  yozu mla  aparılırdı.  ÇıxıĢ  



ücün  bəhanə  əhalinin  silahı  təhvil  verməsi  barədə  əmr  oldu.  Molla  Hafiz 

Əfəndinin  baĢçılıq  etdiyi  üsyançılar  (  1000  nəfərdən  çox  adam)  və  onlara 

qoĢulmuĢ Azərbaycan qoĢunlarının qarovul batalyonunun bütün zabitləri iyunun 9-

da  Zaqatala  qalas ını,  teleqrafı  tutdular  və  inqilab  komitəsinin  üzvlərini,  sovet 

iĢçilərinin hamısını həbs etməyə baĢladılar. Qızıl ordu komandirləri  etiraf  edird ilər 

ki,  Zaqataladakı  üsyan  da  "Qarabağdakı  üsyan  zamanı  olduğu  kimi, 

əksinqilabçılara  münasibətdə  eyni  amansızlıqla  yatırıld ı  və  əhalin in  tərk-silah  

edilməsinə baĢlandı... Bütünlükdə üsyançılardan 6 mindən çox xarici və rus tüfəngi, 

karabini,  berdankası,  8  pulemyot və böyük  miqdarda  tapança,  müxtəlif  pistolet və 

digər  döyüĢ  sursatı  alındı"

33

.  BaĢqa bir  sənəddə  -  hərbi  məlu matda  isə  deyilirdi: 



"Zaqatalanın  ən  yoxsul  sinfi  tərəfındən  ruh  yüksəkliyi  və  " YaĢasın  sovet 

hakimiyyəti!"  sədaları  ilə  qarĢılanan  Qızıl  ordu  hissələri  iyunun  18-də  Ģəhərə 

daxil oldula r və qalan ı tutdular"

34



Azərbaycan ordusu  hissələrinin  (8  min  adam,  24  pulemyot,  8 dağ  topu,  2 

səhra  topu  və  külli  miqdarda  ləvazimat)  dayandığı  Xankəndində  sovet  qoĢunları 

gələnədək,  dörd  səhra  topu  istisna  olmaqla,  general  C.  ġıxlinskinin  və  digər 

zabitlərin  köməyi  ilə  Kürdüstana  -Sultan  bəy  Sultanovun  sərəncamına 

göndərilmiĢdi. Sultan bəy Sultanovun əhatəsindəki adamlar kürdlər arasında güclü 

dini-Ģovinist  təbliğat  aparır,  onları  sovet  hakimiyyətinə  qarĢı  çıxıĢ  etməyə 

hazırlayırd ılar

35

.  Yaran mıĢ  vəziyyət  barədə  S.  Sultanov  Azərbaycan  Ġnqilab 



Komitəsinə  dəfələrlə  məlu mat  vcrmiĢ,  lakin  müsbət  cavab  almayıb  Türkiyəyə 

mühacirət etmiĢdi. 

1920-c i  il  iyunun  23-25-də  32-c i  atıc ı  diviziyanın  kəĢfiyyat  rəisi 

Kürdüstanda  oldu,  Piçanis  rayonunda  kürdlərin  baĢçısı  Sultan  bəy  Sultanov  ilə 

görüĢdü  və  XI  Qızıl  ordunun  qərargahı  üçün  məruzə  hazırladı.  Böyük  maraq 

doğuran  həmin  məruzədə  deyilirdi  ki,  Kürdüstan  Azərbaycanda  bu  ərazini  əhatə 

edir:  Zəngəzur  qəzasının  Zubuq  (Zabux)  kəndinədək  Ģimal  ucqarının  dağlı 

hissəsində,  Ağoğlan  çayının,  Çiftlik  gölünün  Ģimal  sahilində  və  Tərtər  çayının 

mənsəbinədək,  habelə  Tərtər  çayının  cənub  sahilinədək  əsasən  kürdlər  və 

azərbaycanlılar  məskunlaĢmıĢlar.  Onlar  heyvandarlıq  və  arıçılıqla  məĢğul  olurlar, 

əla  atıcı  və süvarilərdir.  Daha sonra burada  məktəblərin,  xəstəxanaların,  istehsal 

müəssisələrinin  olmad ığı  göstərilird i.  Həmin  sənəddə  Sultan  bəyə  verilən 

xa rakteristika da maraqlıdır: "Ço xsaylı qara mal na xırları və at ilxılarına  malik, 3-

4 qıĢ malikanəsi və Piçanıs rayonunda bir yay malikanəsi olan Sultan  bəy Sultanov 

orta  təhsil  alıb,  kürdlər  böyük  zəkaya  malik  adam  kimi  ona  hörmət  edirlər. 

Kasıblara  qarĢı  xeyirxahlığı,  öz  xalqına  sədaqəti  və  ermənilərin  Kürdüstan 

ərazilərinə  soxulmasının  qarĢısını  almıĢ  silahlı  kürdlərə  (2000  nəfər  -  məsul  red.) 


39 

 

bacarıqla  rəhbərlik  etməsinə  görə  onun  Ģəxsiyyəti  təkcə  kürdlər  arasında  deyil, 



köçəri müsəlmanlar arasında da məĢhurdur... 

Andronikin,  Hamazaspın  və  Dronun  ən  yaxĢı  erməni  dəstələri  böyük 

itkilər vermiĢ və Ermənistanın planı yarımçıq qalmıĢdır...

‖ 36


Sovet hakimiyyətinin və Qızıl ordunun prinsipləri izah olunduqdan sonra, 

kürdlər  bütün  prinsipləri  ürəkdən  bəyəndiklərin i  və  Kürdüstanda  da  belə 

prinsiplərin  həyata  keçirilməsini  arzuladıqlarını  bildirdilər,  hətta  Qızıl  ordunun 

sıralarını artırmaq üçün 5000 kürd ay ırmağ ı vəd etdilər

37



QutqaĢendə  yerli  ruhanilərin  baĢçısı  əhalini  sovet  hakimiyyətinə  və  Qızıl 

orduya qarĢı müqəddəs müharibə elan etməyə çağırırdı. 

Xaçmaz  rayonunun  ətraf  kəndlərində  devrilmiĢ  Azərbaycan  hökuməti 

nümayəndələrinin  rəhbərliyi  altında  silahlı  qüvvələr  cəmləĢdirilirdi.  General 

C.ġıxlinski  təxminən  800  nəfərlik  dəstə,  2  top  və  8  pulemyotla  Dardoqqaz 

kəndində (Zaqatala) idi.  General Q.Səlimov varlı sinfin nümayəndələrinin kö məyi 

ilə  Naxçıvan,  Qaradonlu  əhalisi  arasında  sovet  hakimiyyətinə  qarĢı  fəaliyyətə 

baĢlamıĢdı. A zərbaycanın Araz boyunca bütün sərhəd rayonu Qaryagin (Cəbrayıl) 

və Cavad qəzaları, Muğan düzünün bir hissəsi və Lənkəran qəzasının bütün dağlıq 

hissəsi sovet hakimiyyətinə zidd adamlarla dolu idi, onlar silahlı basqınlar edir, mal-

qaranı və  külli  miqdarda  taxılı  Ġrana  aparırdılar.  Ġrandakı  quldur  dəstələri  onlara 

kö mək  edird ilər.  Təkcə  Lənkəran  qəzasında  3  min  nəfərədək  Ġran  və  Ərçivan 

quldurları var idi

38



Sovet  hakimiyyətinin  ilk  aylarında  (1920-ci  il,  may-noyabr)  Azərbaycan 

üzrə  kəĢfiyyat  məlu matına  aid  xəbərlər  qəzalarda,  xüsusən  Ermənistan və  Ġranla, 

qismən də Gürcüstanla sərhəd rayonlarında bir-b iri ilə düĢmənçilik edən dəstələrin 

olduğunu  göstərir.  8  avqust  tarixli  məlu matda  deyilirdi  ki,  ataman  Ramazanovun 

dəstəsi,  habelə  Fətta  və  Əhmədin  bir-birilə  düĢmənçilik  edən  qrupları  sovet 

hakimiyyətinə tabe olmaq istəmirlər

39



1920-c i  ilin  iyununda  XI  Qızıl  ordunun  qoĢun  hissələri  Azərbaycan 



ərazisi,  xüsusən  QutqaĢen-Nuxa-Qax-Zaqatala  və  Qarabağ  marĢrutu  ilə  döyüĢə-

döyüĢə,  silahlı  h issələri  tərk-silah  edərək,  əhalinin  bir  hissəsinin  müqavimətini 

qıraraq irəliləyirdi

40



XI  Qızıl  ordu  komandanlığının  Zaqafqaziyanın  üç  respublikasındakı 

vəziyyət haqqında  1921-ci  il  25  mart  tarixli  gizli  təlimnaməsində etiraf  olunurdu 

ki,  ko mmunistlərin  keçirdikləri  uğursuz  təcrübələr,  batalyon  komandirlərinin  

səhvləri,  torpaq  siyasətindəki  əyintilər,  "kəndlilərin  dini  mərasimlərinə  qayğı  ilə 

yanaĢılmaması  onların  etirazla rına,  bütün  Azərbaycanı  bürüyən  üsyanlara  səbəb 

olmuĢdur"

41



Sovet  hakimiyyətinin  ilk  aylarında  təkcə  Bakının  deyil,  bütün 



Azərbaycanın partiya rəhbərliyində erməni-gürcü-rus təbəqəsi hakim rol oynayırdı 

40 

 

və  sovet  hakimiyyəti  adı  altında  əsasən  antiazərbaycan  siyasəti  yeridir, 



Azərbaycanın  milli  mənafeyin i nəzərə almırdı.  Bu,  mülkiyyətdən məhrum etmək, 

müsadirə  aparmaq  siyasətində,  ərazi  mübahisələrinin  həllində  özünü  xüsusilə 

göstərirdi.  ġübhəsiz  ki,  belə  siyasət  Gəncədə,  Qarabağda,  Zaqatalada  və 

Azərbaycanın  baĢqa  rayonlarında  antisovet  üsyanların  səbəblərindən  biri  idi. 

DaĢnak Ermən istanının və menĢevik  Gürcüstanının sovet Azərbaycanın ayrılmaz 

tərkib  hissəsi  olan  bəzi  ərazilərə  iddia  etməsi  bu  bölgədə  düĢmənçilik  mühitini 

daha  da  gərginləĢdirirdi.  Q.K.Orconikidze  guya  bu  "mübahisəli"  məsələləri 

göstərərək,  1920-ci  il  iyunun  8-də  V.Ġ.Leninə  və  Ġ.V.Stalinə  göndərdiyi 

teleqramda  yazırdı:  "Bu  məsələləri  diqqət  yetiriləsi  məsələlər  saymayın,  belə  ki, 

əks inqilab bunlarla möhtəkirlik edir" 

42

.V.Ġ.Lenin həmin teleqra mın üzərində belə 



bir qeyd yazmıĢdı: "Bu barədə  Çiçerin  ilə  danıĢmağı  yadıma  salın".  Teleqramın 

üzərində Ġ.V.Stalin in də qeydi var: "Artıq danıĢmıĢdır"

43



Ermənistanda  müxtəlif  silahlı  dəstələr  Azərbaycan  SSR-in  sərhədini 



keçərək əhalini qarət etmək və qırmaqla  məĢğul olur, bütöv kəndləri yandırırdılar. 

DaĢnak  quldurlarının  vəhĢiliklərinin  yalnız  bir  məqsədi  var  idi  -  azərbaycanlıları 

əzəli torpaqlarından qovmaq, Ermənistan Azərbaycana qarĢı müharibə təhlükəsi ilə 

üzbəüz  dayanmıĢdı.  DaĢnaklar  kütlələri  hər  vəchlə  inandırmağa  çalıĢırd ılar  ki, 

Azərbaycanda əsil sovet hakimiyyəti yoxdur və xalqı "Azərbaycana qarĢı son damla 

qanadək mübarizə aparmağa" çağırırdılar

44



1920-c i  il  iyunun  19-da  Azərbaycan  Ġnqilab  Komitəsinin  sədri 



N.N.Nərimanovun və RK(b)P MK Qafqaz  Bürosunun bəzi ü zvlərinin  imzası ilə 

Q.K.Orconikid zeyə  və  G.V.Çiçerinə  teleqrafla  məktub  göndərildi.  Məktubda 

deyilirdi  ki,  daĢnak  hökuməti  dəmir  yolunu  ələ  keçirmək  məqsədilə  Qazax 

rayonunda  Azərbaycana  qarĢı  hücumu  davam  etdirir,  "bizim  hissələrin 

yaxınlaĢması  ilə  daĢnak  hissələri  Qarabağdan  çıxmıĢ  və  Ġran  sərhədinə  geri 

çəkilmiĢlər."

45

.  Daha  sonra  məktubda  göstərilirdi  ki,  Dağlıq  Qarabağda  və 



Zəngəzurda  sovet  hakimiyyəti  elan  olunmuĢdur.  Q.K.Orconikidze  məktubun 

məzmununu  elə  həmin  gün  teleqrafla  V.Ġ.Leninə  ve  G.V.Çiçerinə  çatdırmıĢdı. 

Bununla  yanaĢı,  Q.K.Orconikidze  yazırdı:  "Əksinqilabi  çıxıĢla  əlaqədar  Zaqatala 

dairəsinə  qoĢun  yeridilməsi  labüdlüyə  çevrilir"

46

.  G.V.Çiçerin  bu  məlu matı 



alaraq,  1920-ci  il  iyunun  22-də  RK(b)P  MK  Siyasi  Bürosuna  məktubla  müraciət 

edib  toxunulan  məsələlərə  özünün  ermənipərəst  münasibətini  Ģərh  etdi.  Həmin  

gün  RK(b)P  M K-nın  Siyasi  Bürosu  V.Ġ.Leninin  iĢtirakı  ilə  "Qafqazda  siyasət 

haqqında" məsələni müzakirə edərək qərara aldı: "Xalq Xarici ĠĢlər Ko missarlığına 

təklif edilsin ki,  Siyasi Büronun indiyədək olan qərarları və bunlardan  irəli gələn  

nəticələr  əsasında  ġərqdəki  ən  məsul  iĢçilərimiz  üçün  tamamilə  dəqiq  təlimat 

hazırlasın. Hərbi idarəyə tapĢırılsın ki, Siyasi Büro  tərəfindən  bəyənildikdən  sonra 

bu  təlimatı  rəhbər  tutulmaq  üçün bütün  məsul  hərbi  iĢçilərə versin və  xəbərdarlıq 



41 

 

etsin ki, onlar özlərinin bütün fəaliyyətini bu göstəriĢlərə ən ciddi uyğunlaĢdırmağa 



borcludurlar, MK Qafqaz Bürosu üzvlərinin də hamısına belə göstəriĢlər verilsin"

47



G.V.Çiçerin  1920-ci  il  iyunun  29-da  V.Ġ.Leninə  məktub  göndərərək 

əsasən  sovet  Azərbaycanına  aid  və  daĢnak  Ermənistanının,  menĢevik 

Gü rcüstanının siyasətinə  münasibət  barədə  məsələlərə  dair baxıĢlarını ətraflı Ģərh 

etdi.  Həmçinin  o,  bu  məktubunda  boynuna  alırdı  ki,  "Azərbaycanın  daxili  siyasəti 

haqqında"  kifayət  qədər  məlumatı  yoxdur.  Ġyunun  30-da  RK(b)P  MK-nın  Siyasi 

Bürosu fıtnələrə yol verməmək  məqsədilə qafqazlı yoldaĢlara sırf ehtiyatlı  siyasət 

yeritməyi tapĢıran qərar çıxard ı. 

1920-ci il iyulun 7-də RK(b)P MK-nın Siyasi Bürosu G.V.Çiçerinin təqdim 

etdiyi "Qafqaz cəbhoəsi HĠġ ü zvlərinə və  Gürcüstan, Ermənistan  və  Türkiyədəki 

diplomatik  nümayəndələrimizə  təlimat"ın  layihəsini  təsdiq  etdi.  Təlimatda  hərbi 

vəziyyəti  nəzərə  alaraq,  XI  Qızıl  ordu  hissələrini  mübahisəli  ərazilərə 

yeritməkdən  çəkin məy in  zəruriliyi  göstərilirdi.  Eyni  zamanda  tapĢırılırdı  ki, 

Qızıl  ordu  hissələri  indiyədək  tutduqları  yerlərdə  qalmaqla,  "bu  və  ya  baĢqa 

qonĢu  respublikanın  qoĢunların ın  müdaxiləsin in  aradan  qaldırılması  ilə 

məhdudlaĢmalıdırlar

48

.  Təlimatda  deyilirdi  ki,  "RSFSR-in  Gürcüstan  ilə 



bağladığı müqavilə dönmədən icra edilməli və həyata keçirilməlidir".  

Sovet Rusiyası hökuməti  Gü rcüstan və Ermənistan missiyalar ı  ilə ərazi 

məsələlərindən  söhbət  gedən  danıĢıqları  azərbaycanlılardan  gizli  aparırd ı. 

Təhqiramiz  fakt  o  id i  ki,  hətta  Gürcüstan  və  Ermən istanla  danıĢıqlarda 

Azərbaycan  nümayəndə  heyətinin  tərkibində  müvafıq  o laraq  gürcülər  və 

ermənilər  iĢtirak  ed irdilər.  Gü rcüstan  tərəfdən  isə  yalnız  gürcülə r,  Ermənistan 

tərəfdən ancaq ermən ilər vardı, A zərbaycanlılar iĢtirak etmird ilər. 

RSFSR  ilə  Ermənistanın  daĢnak  hökuməti  arasında  Azərbaycana 

birbaĢa  dəxli  olan  4-ü  mübahisəli  ərazi  məsələlərinə  aid  6  bənddən  ibarət 

müqavilə  1920-ci  il avqustun 10-dan Azərbaycan SSR nü mayəndələrinin  xəbəri 

və  iĢtirakı  olmadan  bağlandı.  Yeri  gəlmiĢkən  müqavilən in  Ġkinci  bəndində 

deyilirdi: " Ermən istan Respublikası qoĢunlarının yerləĢdirilməsi üçün bu saziĢlə 

müəyyən  edilmiĢ  zolaqlar  istisna  olmaq la  mübahisəli  vilayətlər  Qarabağ, 

Zəngəzur qəzası və Naxçıvan diyarı RSFSR qoĢunları tərəfindən tutulur"

49



ġərq  xalqları Fəaliyyət və Təbliğat ġurasının  Rəyasət Heyəti 1920-ci  il 



sentyabrın 17-də RK(b)P MK-ya göndərdiyi rəyində bildirdi  ki, barıĢıq haqqında 

Ermənistanla  imzalan mıĢ  müqavilə  daĢnak  hökumətinə  "öz  mövqeyini 

möhkəmləndirmək və müdafiə plan larına keçmək" imkanı vermiĢdir

50



Ġngilislərdən  hərbi  yardım  alan  daĢnak  hökuməti  Azərbaycana  qarĢı 

hərbi  əməliyyatları  geniĢləndirir,  müqaviləyə  əsasən  ona  verilmiĢ  Culfa  dəmir 

yolunu  artıq hərbi  qüvvələr  vasitəsilə  ələ  keçirməyə,  beləliklə  də  Ġrandan  ərzaq 


42 

 

gətirilməsini  və  ingilis-Ģah  qoĢunları  ilə  əlaqə  yaradılmasın ı  təmin  etməyə  cəhd 



göstərirdi. 

ġuranın  Rəyasət  heyətinin  rəyində  deyilird i:  "DaĢnak  höku mətinin  

Azərbaycanda  kommunist  pərdəsi  altında  iĢləyən  agentləri  xüsusən  Qarabağda, 

Zəngəzurda  və  Qa za xda  daĢnaklar ın  hücumuna  zə min  yarat maq  üçün  fəal 

hazırlıq görür, yerlərdə sovet hakimiyyətini öz əllərinə keçirir və yerli  müsəlman 

əhalisini çaĢdırmağa çalıĢırlar"

51



Çiçerinin hazırladığ ı təlimatın nüsxələri N.N.Nərimanova, S M.Mrova, 



ġ.E.Eliavaya  göndərilmiĢdi.  Həmin  vaxt  N.N.Nərimanov  bu  məsələ  barədə 

V.Ġ.Leninə xüsusi teleqram yollad ı. Ərazi məsələləri ilə bağlı mü rəkkəb vəziyyət 

yarandığını  bild irən  M.Nərimanov  sovet  Azərbaycanı  nümayəndəsinin 

Moskvaya yola  düĢdüyünü  xəbər  verir  və  Azərbaycana  dəxli  o lan  məsələlərin  

həllini  müvəqqəti  dayandırmağı  xahiĢ  edirdi

52

.  Tezliklə  N.N.Nərimanov 



V.Ġ.Leninə daha bir teleqram göndərərək, Azərbaycandakı vəziyyəti  xarakterizə 

etmiĢdi


53

Bu  baxımdan  Azərbaycan  SSR  Xalq  Təsərrüfatı  ġurasının  sədri 



N.Ġ.So lovyovun V.Ġ.Len inə göndərdiyi "ÇevriliĢdən sonrakı iki ayda (may -iyun) 

Azərbaycanda  bizim  siyasətimiz"  adlı  məlu mat  məktubu  maraqlıdır.  Burada 

sovet  Azərbaycanının  beynəlxalq  və  daxili  vəziyyətinin  xarakteristikası 

verilmiĢdi

54

.  Müəllifin  1900-cü  ildən  partiya  üzvü,  Mərkəzin  nümayəndəsi 



olduğunu  nəzərə  alsaq,  sovet  hakimiyyətinin  ilk  iki  ayında  Azərbaycanda 

yaranmıĢ  vəziyyəti  qiy mətləndirməsi  və  bu  barədəki  rəyi  diqqəti  cəlb  edir.  O 

yazır  ki,  "çevriliĢə  qədər  Azərbaycanda  Sovet  Rusiyası  ilə  yaxmlaĢ mağa  olan 

mey il nisbətən güclü idi... Bu meyil müsəlman ziyalılarının xeyli h issəsi arasında 

da  müĢahidə  edilirdi...  bolĢevizmdən  böyük  bəlalar  gözləmird ilər".  Yeni 

hökumətin  inqilab  ko mitəsinin  azərbaycanlılardan  ibarət  o lması  faktını  müsbət 

qiymətləndirən  müəllif eyni zamanda bild irir ki, "heç kimə sirr deyil ki,  inqilab  

ko mitəsinin  baĢı  üstündə  AzKP  MK  durur  ki,  burada  rəhbər  rol  gürcü-erməni 

qrupuna  məxsusdur,  bu  isə  pis  idi".  Bu  rəhbər  qrup  MK-nın  vasitəsilə 

Azərbaycan xalqın ı baĢsız qoymağı, kütləv i həbslər və güllələmək yolu  ilə onun 

ən  yaxĢı  nü mayəndələrini  məhv  etməyi  qərara  almıĢdı.  N.Ġ.So lovyov  yazırdı: 

"Ziyalılar  və  burjuaziyanın  nümayəndələri  həbs  olunur  və  güllələn ird i,  bunlar 

demək  olar  yalnız  müsəlmanlar  idilər

55

.  Həbs  edilmiĢ  müsəlmanların  dəstə  ilə 



küçələrlə aparılması "ermənilərdə açıq-aĢkar bəd xalı sevinc doğururdu ki,.. sovet 

hakimiyyətinin  təntənəsinin  müsəlmanların  düĢmənlərin in  təntənəsi,  ümu mmilli 

fəlakət 

olacağı 


barədə 

xəbərdarlıq 

edən 

müsəlman 



millətçilərinin  

(müsavatçıların) irəlicədən dedikləri doğru çıxmağa baĢlayır"

56



Qızıl  ordunun  Gəncədə  üsyanı  yatırmasında  ermən ilər  də  iĢtirak 



edirdilər.  Gəncə  ermənilərinin  kö mək  göstərməsi  Qızıl  o rdu  əsgərlərində 

43 

 

ermənilərə  rəğbət  doğururdu.  "Erməni  millətçiləri  və  sadəcə  olaraq  yaramazlar 



bundan  istifadə  edərək,  qızıl  ordu  əsgərlərini  qarətçiliyə  və  müsəlmanlara  qarĢı 

digər  hər  cür  zorakılığa  uğurla  təhrik  etməyə  baĢlamĢdılar.  XI  ordunun  ərzaq 

dəstələri  də  elə  bu  yöndə  fəaliyyət  göstərir,  ordunun  yerləĢdiyi  rayonlarda 

iĢğalçıların metodu ilə ərzaq tədarük edird ilər"

57



ġərq  xalqları Fəaliyyət və Təbliğat ġurası  Rəyasət Heyətinin  rəyi ilə də 



Azərbaycan  kəndlilərinə  münasibətdə  müstəmləkəçilik  siyasətinin,  ordunun 

mərkəzi  və  yerli  ərzaq  orqanlarının  kənddən  bütün  ərzaq  ehtiyatlarının  daĢıyıb 

aparması,  bunun  sovet  hakimiyyətinə  çox  böyük  narazılıq  doğurması  və  bir  sıra 

yerlərdə artıq kəndli üsyanlarına səbəb olması barədə xəbər verilirdi

58



N.Ġ.Solovyov  yazırdı  ki,  ən  kədərli  təsir  bağıĢlayan  Ermənistanla sərhəd 



rayonlarında Azərbaycanlılardan silahların alınması - bu, müsəlmanla rın ermən ilər 

tərəfindən  qırılmağa  məhku m  edilməsi  demək  id i  -  və  ermən ilərin  Qızıl  ordu 

tərkib inə və dəmir yollarının  mühafizəsinə qəbul olunması idi. N.Ġ.Solovyov xəbər 

verirdi  ki,  Ermənistan  Respublikası  yaranarkən  onun  hüdudlarında  250  müsəlman 

kəndi  var  idi,  onlar  hamısı  məhv  edilmiĢdir,  indi  orada  bir  nəfər  də  müsəlman 

yoxdur. 


Qeyri-a zərbaycanlıların  nümayəndələrinin  daxil  edilməsi  hesabına  iki  ay 

ərzində  (may-iyun)  tərkibi  üç  dəfə  dəyiĢmiĢ  "mənzil  ko missiyası"nın  adı  altında 

Bakıda  evləri  qanunsuz  müsadirə  edir,  sahiblərini  çıxarıb  baĢqalarına  verirdilər. 

Varlıların  evlərinə  əsasən  erməni  və  rus  fəhlələrini  köçürürdülər.  Varlıların 

evlərinin, əmlakının müsadirəsi zamanı əxlaqı, etikanı, Ģəhərin müsəlman əhalisinin 

adətlərini  saya  salmırdılar.  Yerli  əhalinin  milli  hisslərinə  toxunan  bu  zorakılıq  və 

özbaĢınalığın dəhĢətli  günlərinin qərəzsiz  Ģahidi  olan  N.Ġ.Solovyov  yazırdı:  " Göz 

yaĢları içində olan müsəlman qadınları Ġnqilab Komitəsinin sədri Nərimanovu hər 

gün  dəstə  ilə  əhatəyə  alırdılar,  lakin  onun  MK-nın  götürdüyü  xətti  dəyiĢdirmək 

cəhdi  onunla  nəticələndi  ki,  millətçi  və  həddən  artıq  sağ  inqilabçı  kimi  ona 

etinasızlıq göstərməyə baĢladıla r"

59



Beriyanın  məhkəmə  prosesi  zamanı  arxivdən  N.N.Nərimanovun  iki 

sərəncamı  tapılmıĢdır.  Bunlar  o vaxt  Azərbaycan  Fövqəladə  Komissiyası sədrinin 

müavini  iĢləyən  L.P.Beriyanın  yerli  əhaliyə  qarĢı  xuliqanlıqlarına  görə  dərhal 

cəzalandırılması  barədə  idi.  Bakı  Partiya  Ko mitəsi  iki  dəfə  1922-ci  ilin  aprel  və 

noyabrında  Beriyanın  qanuna  zidd  hərəkətlərini  mü zakirə  etmiĢdi.  Bakı 

Komitəsinin  qərarlarından  birində  deyilirdi:  "EĢidildi:  Beriyanın  hərəkətləri 

haqqında. Qərara alındı: Bakı  komitəsinin, onun katibliyinin və Rəyasət Heyətinin 

razılığı olmadan siyasi həbslər keçirmək, xüsusilə fəhlələri həbs etmək yolverilməz 

sayılsın. Bu məsələ AKP M K-da qald ırılsın". 


44 

 

Ġ.V.Stalin  N.  Ġ.  Solovyovun  məruzəsi  ilə  tanıĢ olduqdan sonra  1920-ci  il 



sentyabrın  17-də  V.Ġ.Leninə  qaytararkən  ona  yazmıĢdı  ki,  xarakteristika 

"(zənnimcə) ü mu mən düzdür"

60



Yüklə 5,7 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin