AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Antisovet üsyanl arı. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Qərb dövlətləri u zaq məqsədlər güdən ekspansiyaçılıq fikirlə rindən əl çəkməmiĢdilər. On lar Böyük Britaniyadan asılı olan "Ġran-Azərbaycan Federasiyası" yaratmaq ideyası ilə yaĢayırdılar. Ġngiltərənin Bakıdakı nümayəndəsi Stoks Zaqafqaziya və Orta Asiya müsəlmanlarından "sünni" Türkiyəyə düĢmən ola biləcək müsəlman dövləti yaratmağı təklif edirdi. Ġmperialistlər sınaqdan çıxard ıqları fitnə-fəsad və ayrı-ayrı xalq ları bir- birinə qarĢı qaldırmaq sistemin i Qafqaza tətbiq etməyə çalıĢırdılar. Bu məqsədlə Qərb dövlətləri özlərinin agentlərini-erməni daĢnakların ı silahlandırır və lazım 36
olan hər Ģeylə təchiz edirdilər. 1920-ci ilin yazında onlar Sovet Rusiyasına qarĢı yeni yürüĢ təĢkil etməklə ilk növbədə Bakı neftin i ələ keçirmək ü mid ində idilər. O va xt Antanta imperialistləri təyyarə meydanları yarat maq la Ġran əra zisindən Bakıya hava basqınları etmək barədə düĢünürdülər. Bakın ı və onun mədən rayonların ı ingilis təyyarələrin in basqınlarından qorumaq üçün XI Qızıl ordunun ko mandanlığı Ģəhərin müdafiəsini üç növə (hava, artilleriya və pulemyot müdafiəsi) ay ırmıĢ və qırıcı dəstə yaratmıĢdı 27 .
Azərbaycan barədə böhtan yayırdılar ki, guya "Azərbaycan hökuməti ingilisləri incitməklə, onlara iĢgəncə verməklə məĢğul olıır". Bu iftiranı ifĢa etmək üçün Azərbaycanın hakimiyyət orqanları Ġngiltərə nü mayəndəsinin Gürcüstan nümayəndəsi AliĢaba ilə görüĢünü təĢkil etmiĢdi və o, "xaricilərə xüsusi diqqət göstərdiyi üçün görüĢdən sonra Azərbaycan hökumətinə minnətdarlığını bildirmiĢdi". Höku mət in baĢçısı N.N.Nə rimanov Ġngiltərənin fitnələrinə qarĢı qəti etirazın ı bild irmiĢ və 1920-ci il avqustun 8-də RSFSR-in xarici iĢlər ko missarı G.V.Çiçerinə bəyanat göndərərək, "imperia list dövlətlərin f itnələrinə son qoymaq üçün" onu geniĢ yaymağı xahiĢ etmiĢdi. Qərb dövlətləri antisovet çıxıĢlar təĢkil etmək üçün Sovet Azərbaycanına agentlər, böyük miqdarda silah göndərdilər. Britaniya ali ko missarı Lük 1920-ci il iyunun 9-da Tiflisdən Kerzona xəbər verirdi ki, "bolĢevikləri Bakıdan çıxarmaq məqsədilə tatarların (azərbaycanlıların - məsul
qəbul edilmiĢsə ki, Bakıdakı bolĢevik hakimiyyəti Britaniya və Ġran üçün çox böyük təhlükə doğurur və buna görə də devrilmə lid ir, onda biz tatarları (azərbaycanlıları - məsul red.) pulla təmin etməliy ik". Yeri gəlmiĢkən həmin vaxt Bakıda 53 nəfər Britaniya hərbi qulluqçusundan ibarət dəstə tutulmuĢdu. Bu istiqamətdə Tiflisdə təĢkil olun muĢ "Azərbaycanda qurtuluĢ komitəsi" iĢləyird i. Həmin ko mitə ilə əlaqə saxlayan "Ġttihad" partiyası öz fəaliyyətini gücləndirmiĢdi. Ġttihadçılardan Bakı qəzasında, Lən kəranda, Zaqatalada üsyanlar qaldırmaq üçün nəzərdə tutulan çoxlu silah aĢkar edilmiĢdi. Antisovet qüvvələr əhali a rasında XI Qızıl o rdu əleyhinə iĢ görür, "müsəlman ko mmunistlərinin xəyanətkarlığı", "ü mu mmilli fəlakət" və s. haqqında fikirlər yayırdılar. Torpaqların müsadirəsi haqqında dekret verilməsindən xəbər tutan mülkədarlar Qarabağda və Azərbaycanın baĢqa qəzalarında cidd-cəhdlə Ģayiələr yay mağa baĢlamıĢdılar ki, Qızıl ordu "müsəlmanları bütünlüklə qırmaq üçün gəlir" 28 . RSFSR Xalq Xarici ĠĢlər Ko missarlığ ı və daĢnak Ermənistanı nümayəndələri arasında danıĢıqlar zaman ı Azərbaycanın bəzi əra zilərin in mübahisəli elan edilməsi də əhalinin əhvali-ruhiyyəsinin sovet hakimiyyəti
37
əleyhinə dəyiĢməsində müəyyən rol oynamıĢdı. Qızıl ordu hissələrin in bəzilərinin nümayəndələrinin yerlərdə özlərin i ço x vaxt iĢğalçı kimi aparmaları da əhalidə sovet hakimiyyətinə qarĢı məyusluq doğururdu. Xalq kütləvi rekvizisiyadan, ərzaq və malların zorla müsadirəsindən, Qızıl ordu komandanlığı xüsusi Ģöbəsi nümayəndələrinin özbaĢınalığından hiddətləndiyini bild irird i. Yeni hakimiyyətin din əleyhinə davakar hərəkətlərindən istifadə edən dindarlar, fanatiklər qızğ ın antisovet fəaliyyətə baĢlayaraq əhalini silah lı çıxıĢlara səsləyirdilər 29 . M.Ə.Rəsulzadə yazırd ı: "Ġstiqlaldan bir ay sonra artıq bütün Azərbaycan məmləkətinin müdhiĢ bir istilaya məru z qaldığ ını acı bir surətdə dərk etmiĢdi... Xalq təhəmmül eləməd i. Üsyan etdi" 30 . Üsyanların təĢəbbüsçüləri Gəncədəki milli qüvvələr oldu. Onlar
mayın 25-də sovet hakimiyyətinə və Qızıl o rdu qarnizonuna qarĢı fəal silah lı çıxıĢ lara baĢladılar. Azərbaycan ordusunun yenidən təĢ kilinin, milli zabitlərin xid mətdən çıxarılmasın ın doğurduğu güclü narazılıq silah lı toqquĢmaların kəskinləĢ məsinə kö mək edirdi. Gəncə qarnizonu komandirin in və zabitlərin in Qızıl ordu nümayəndələri ilə əvəz olun ması ona gətirib çıxardı ki, 1800 nəfərlik Gəncə qarnizonu mayın 28-dən 29-na keçən gccə üsyan qaldırdı və Ģəhərin müsəlman lar yaĢayan hissəsini tutdu. Üsyanın yatırıldığ ı b ir nccə gün ərzində minlərlə üsyançı həlak oldu. On ların arasında görkəmli ictimai-siyasi xadimlər var idi. Generallar, yüksək rütbəli zab itlər, o cümlədən general-mayor Məmməd Mirzə Qacar, general-mayor Cavad bəy ġıxlinski, polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyov qətlə yetirildilər, bir ço xları isə Nargin adasına sürgün edilib orada güllələndi. Həbs edilmiĢ məĢhur generallar Ə. ġıxlinski və S. Meh mandarov N.N.Nərimanovun təkidi sayəsində azad edildilər və onun V.Ġ.Len inə məktubu ilə hərbi xid mətdə istifadə olun maq üçün Moskvaya göndərildilər. General Nuru paĢanın rəhbərliy i ilə Qa rabağda baĢlayan üsyan ġuĢa, Ağdam və Bərdəni əhatə etmiĢdi. Üsyanda Azərbaycan piyada polku və yerli bəylərin silah lı dəstələri iĢtirak edird ilər. XI Qızıl ordunun 2-ci süvari korpusunun və 32-ci atıcı diviziyanın hissələri Qarabağ üsyanın üçüncü günündə - 1920-c i il iyunun 15-də ta ma milə yatırdıla r 31 . Qarabağ üsyanının yatırıldığ ı vaxt Zaqatala dairəsində üsyan qalxd ı və ġəki bölgəsinin bir hissəsini də bürüdü. 1920-ci ilin iyununda Gürcüstan parlamentinin ü zvləri Zaqatala bölgəsində sovet hakimiyyətinə qarĢı təĢviqatı gücləndirmiĢdilər. Onlar əhali arasında Ģayiə dolu intibahnamələr yayırdılar ki, guya "əgər Zaqatala dairəsini Gürcüstana verməsələr, Gürcüstan zor gücünə tabe olmağa məcbur edəcək" 32 .
bir bəhanə ilə baĢlandı ki, guya "Gürcüstan Azərbaycana müharibə elan 38
etmiĢdir". Könüllü partizan dəstələrinin təĢkili də bu yozu mla aparılırdı. ÇıxıĢ ücün bəhanə əhalinin silahı təhvil verməsi barədə əmr oldu. Molla Hafiz Əfəndinin baĢçılıq etdiyi üsyançılar ( 1000 nəfərdən çox adam) və onlara qoĢulmuĢ Azərbaycan qoĢunlarının qarovul batalyonunun bütün zabitləri iyunun 9- da Zaqatala qalas ını, teleqrafı tutdular və inqilab komitəsinin üzvlərini, sovet iĢçilərinin hamısını həbs etməyə baĢladılar. Qızıl ordu komandirləri etiraf edird ilər ki, Zaqataladakı üsyan da "Qarabağdakı üsyan zamanı olduğu kimi, əksinqilabçılara münasibətdə eyni amansızlıqla yatırıld ı və əhalin in tərk-silah edilməsinə baĢlandı... Bütünlükdə üsyançılardan 6 mindən çox xarici və rus tüfəngi, karabini, berdankası, 8 pulemyot və böyük miqdarda tapança, müxtəlif pistolet və digər döyüĢ sursatı alındı" 33 . BaĢqa bir sənəddə - hərbi məlu matda isə deyilirdi: "Zaqatalanın ən yoxsul sinfi tərəfındən ruh yüksəkliyi və " YaĢasın sovet hakimiyyəti!" sədaları ilə qarĢılanan Qızıl ordu hissələri iyunun 18-də Ģəhərə daxil oldula r və qalan ı tutdular" 34 . Azərbaycan ordusu hissələrinin (8 min adam, 24 pulemyot, 8 dağ topu, 2 səhra topu və külli miqdarda ləvazimat) dayandığı Xankəndində sovet qoĢunları gələnədək, dörd səhra topu istisna olmaqla, general C. ġıxlinskinin və digər zabitlərin köməyi ilə Kürdüstana -Sultan bəy Sultanovun sərəncamına göndərilmiĢdi. Sultan bəy Sultanovun əhatəsindəki adamlar kürdlər arasında güclü dini-Ģovinist təbliğat aparır, onları sovet hakimiyyətinə qarĢı çıxıĢ etməyə hazırlayırd ılar 35 . Yaran mıĢ vəziyyət barədə S. Sultanov Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinə dəfələrlə məlu mat vcrmiĢ, lakin müsbət cavab almayıb Türkiyəyə mühacirət etmiĢdi. 1920-c i il iyunun 23-25-də 32-c i atıc ı diviziyanın kəĢfiyyat rəisi Kürdüstanda oldu, Piçanis rayonunda kürdlərin baĢçısı Sultan bəy Sultanov ilə görüĢdü və XI Qızıl ordunun qərargahı üçün məruzə hazırladı. Böyük maraq doğuran həmin məruzədə deyilirdi ki, Kürdüstan Azərbaycanda bu ərazini əhatə edir: Zəngəzur qəzasının Zubuq (Zabux) kəndinədək Ģimal ucqarının dağlı hissəsində, Ağoğlan çayının, Çiftlik gölünün Ģimal sahilində və Tərtər çayının mənsəbinədək, habelə Tərtər çayının cənub sahilinədək əsasən kürdlər və azərbaycanlılar məskunlaĢmıĢlar. Onlar heyvandarlıq və arıçılıqla məĢğul olurlar, əla atıcı və süvarilərdir. Daha sonra burada məktəblərin, xəstəxanaların, istehsal müəssisələrinin olmad ığı göstərilird i. Həmin sənəddə Sultan bəyə verilən xa rakteristika da maraqlıdır: "Ço xsaylı qara mal na xırları və at ilxılarına malik, 3- 4 qıĢ malikanəsi və Piçanıs rayonunda bir yay malikanəsi olan Sultan bəy Sultanov orta təhsil alıb, kürdlər böyük zəkaya malik adam kimi ona hörmət edirlər. Kasıblara qarĢı xeyirxahlığı, öz xalqına sədaqəti və ermənilərin Kürdüstan ərazilərinə soxulmasının qarĢısını almıĢ silahlı kürdlərə (2000 nəfər - məsul red.)
39
bacarıqla rəhbərlik etməsinə görə onun Ģəxsiyyəti təkcə kürdlər arasında deyil, köçəri müsəlmanlar arasında da məĢhurdur... Andronikin, Hamazaspın və Dronun ən yaxĢı erməni dəstələri böyük itkilər vermiĢ və Ermənistanın planı yarımçıq qalmıĢdır... ‖ 36
. Sovet hakimiyyətinin və Qızıl ordunun prinsipləri izah olunduqdan sonra, kürdlər bütün prinsipləri ürəkdən bəyəndiklərin i və Kürdüstanda da belə prinsiplərin həyata keçirilməsini arzuladıqlarını bildirdilər, hətta Qızıl ordunun sıralarını artırmaq üçün 5000 kürd ay ırmağ ı vəd etdilər 37 . QutqaĢendə yerli ruhanilərin baĢçısı əhalini sovet hakimiyyətinə və Qızıl orduya qarĢı müqəddəs müharibə elan etməyə çağırırdı. Xaçmaz rayonunun ətraf kəndlərində devrilmiĢ Azərbaycan hökuməti nümayəndələrinin rəhbərliyi altında silahlı qüvvələr cəmləĢdirilirdi. General C.ġıxlinski təxminən 800 nəfərlik dəstə, 2 top və 8 pulemyotla Dardoqqaz kəndində (Zaqatala) idi. General Q.Səlimov varlı sinfin nümayəndələrinin kö məyi ilə Naxçıvan, Qaradonlu əhalisi arasında sovet hakimiyyətinə qarĢı fəaliyyətə baĢlamıĢdı. A zərbaycanın Araz boyunca bütün sərhəd rayonu Qaryagin (Cəbrayıl) və Cavad qəzaları, Muğan düzünün bir hissəsi və Lənkəran qəzasının bütün dağlıq hissəsi sovet hakimiyyətinə zidd adamlarla dolu idi, onlar silahlı basqınlar edir, mal- qaranı və külli miqdarda taxılı Ġrana aparırdılar. Ġrandakı quldur dəstələri onlara kö mək edird ilər. Təkcə Lənkəran qəzasında 3 min nəfərədək Ġran və Ərçivan quldurları var idi 38 . Sovet hakimiyyətinin ilk aylarında (1920-ci il, may-noyabr) Azərbaycan üzrə kəĢfiyyat məlu matına aid xəbərlər qəzalarda, xüsusən Ermənistan və Ġranla, qismən də Gürcüstanla sərhəd rayonlarında bir-b iri ilə düĢmənçilik edən dəstələrin olduğunu göstərir. 8 avqust tarixli məlu matda deyilirdi ki, ataman Ramazanovun dəstəsi, habelə Fətta və Əhmədin bir-birilə düĢmənçilik edən qrupları sovet hakimiyyətinə tabe olmaq istəmirlər 39 .
ərazisi, xüsusən QutqaĢen-Nuxa-Qax-Zaqatala və Qarabağ marĢrutu ilə döyüĢə- döyüĢə, silahlı h issələri tərk-silah edərək, əhalinin bir hissəsinin müqavimətini qıraraq irəliləyirdi 40 . XI Qızıl ordu komandanlığının Zaqafqaziyanın üç respublikasındakı vəziyyət haqqında 1921-ci il 25 mart tarixli gizli təlimnaməsində etiraf olunurdu ki, ko mmunistlərin keçirdikləri uğursuz təcrübələr, batalyon komandirlərinin səhvləri, torpaq siyasətindəki əyintilər, "kəndlilərin dini mərasimlərinə qayğı ilə yanaĢılmaması onların etirazla rına, bütün Azərbaycanı bürüyən üsyanlara səbəb olmuĢdur" 41 .
Azərbaycanın partiya rəhbərliyində erməni-gürcü-rus təbəqəsi hakim rol oynayırdı 40
və sovet hakimiyyəti adı altında əsasən antiazərbaycan siyasəti yeridir, Azərbaycanın milli mənafeyin i nəzərə almırdı. Bu, mülkiyyətdən məhrum etmək, müsadirə aparmaq siyasətində, ərazi mübahisələrinin həllində özünü xüsusilə göstərirdi. ġübhəsiz ki, belə siyasət Gəncədə, Qarabağda, Zaqatalada və Azərbaycanın baĢqa rayonlarında antisovet üsyanların səbəblərindən biri idi. DaĢnak Ermən istanının və menĢevik Gürcüstanının sovet Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan bəzi ərazilərə iddia etməsi bu bölgədə düĢmənçilik mühitini daha da gərginləĢdirirdi. Q.K.Orconikidze guya bu "mübahisəli" məsələləri göstərərək, 1920-ci il iyunun 8-də V.Ġ.Leninə və Ġ.V.Stalinə göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Bu məsələləri diqqət yetiriləsi məsələlər saymayın, belə ki, əks inqilab bunlarla möhtəkirlik edir" 42 .V.Ġ.Lenin həmin teleqra mın üzərində belə bir qeyd yazmıĢdı: "Bu barədə Çiçerin ilə danıĢmağı yadıma salın". Teleqramın üzərində Ġ.V.Stalin in də qeydi var: "Artıq danıĢmıĢdır" 43 .
keçərək əhalini qarət etmək və qırmaqla məĢğul olur, bütöv kəndləri yandırırdılar. DaĢnak quldurlarının vəhĢiliklərinin yalnız bir məqsədi var idi - azərbaycanlıları əzəli torpaqlarından qovmaq, Ermənistan Azərbaycana qarĢı müharibə təhlükəsi ilə üzbəüz dayanmıĢdı. DaĢnaklar kütlələri hər vəchlə inandırmağa çalıĢırd ılar ki, Azərbaycanda əsil sovet hakimiyyəti yoxdur və xalqı "Azərbaycana qarĢı son damla qanadək mübarizə aparmağa" çağırırdılar 44 .
N.N.Nərimanovun və RK(b)P MK Qafqaz Bürosunun bəzi ü zvlərinin imzası ilə Q.K.Orconikid zeyə və G.V.Çiçerinə teleqrafla məktub göndərildi. Məktubda deyilirdi ki, daĢnak hökuməti dəmir yolunu ələ keçirmək məqsədilə Qazax rayonunda Azərbaycana qarĢı hücumu davam etdirir, "bizim hissələrin yaxınlaĢması ilə daĢnak hissələri Qarabağdan çıxmıĢ və Ġran sərhədinə geri çəkilmiĢlər." 45 . Daha sonra məktubda göstərilirdi ki, Dağlıq Qarabağda və Zəngəzurda sovet hakimiyyəti elan olunmuĢdur. Q.K.Orconikidze məktubun məzmununu elə həmin gün teleqrafla V.Ġ.Leninə ve G.V.Çiçerinə çatdırmıĢdı. Bununla yanaĢı, Q.K.Orconikidze yazırdı: "Əksinqilabi çıxıĢla əlaqədar Zaqatala dairəsinə qoĢun yeridilməsi labüdlüyə çevrilir" 46 . G.V.Çiçerin bu məlu matı alaraq, 1920-ci il iyunun 22-də RK(b)P MK Siyasi Bürosuna məktubla müraciət edib toxunulan məsələlərə özünün ermənipərəst münasibətini Ģərh etdi. Həmin gün RK(b)P M K-nın Siyasi Bürosu V.Ġ.Leninin iĢtirakı ilə "Qafqazda siyasət haqqında" məsələni müzakirə edərək qərara aldı: "Xalq Xarici ĠĢlər Ko missarlığına təklif edilsin ki, Siyasi Büronun indiyədək olan qərarları və bunlardan irəli gələn nəticələr əsasında ġərqdəki ən məsul iĢçilərimiz üçün tamamilə dəqiq təlimat hazırlasın. Hərbi idarəyə tapĢırılsın ki, Siyasi Büro tərəfindən bəyənildikdən sonra bu təlimatı rəhbər tutulmaq üçün bütün məsul hərbi iĢçilərə versin və xəbərdarlıq 41
etsin ki, onlar özlərinin bütün fəaliyyətini bu göstəriĢlərə ən ciddi uyğunlaĢdırmağa borcludurlar, MK Qafqaz Bürosu üzvlərinin də hamısına belə göstəriĢlər verilsin" 47 . G.V.Çiçerin 1920-ci il iyunun 29-da V.Ġ.Leninə məktub göndərərək əsasən sovet Azərbaycanına aid və daĢnak Ermənistanının, menĢevik Gü rcüstanının siyasətinə münasibət barədə məsələlərə dair baxıĢlarını ətraflı Ģərh etdi. Həmçinin o, bu məktubunda boynuna alırdı ki, "Azərbaycanın daxili siyasəti haqqında" kifayət qədər məlumatı yoxdur. Ġyunun 30-da RK(b)P MK-nın Siyasi Bürosu fıtnələrə yol verməmək məqsədilə qafqazlı yoldaĢlara sırf ehtiyatlı siyasət yeritməyi tapĢıran qərar çıxard ı. 1920-ci il iyulun 7-də RK(b)P MK-nın Siyasi Bürosu G.V.Çiçerinin təqdim etdiyi "Qafqaz cəbhoəsi HĠġ ü zvlərinə və Gürcüstan, Ermənistan və Türkiyədəki diplomatik nümayəndələrimizə təlimat"ın layihəsini təsdiq etdi. Təlimatda hərbi vəziyyəti nəzərə alaraq, XI Qızıl ordu hissələrini mübahisəli ərazilərə yeritməkdən çəkin məy in zəruriliyi göstərilirdi. Eyni zamanda tapĢırılırdı ki, Qızıl ordu hissələri indiyədək tutduqları yerlərdə qalmaqla, "bu və ya baĢqa qonĢu respublikanın qoĢunların ın müdaxiləsin in aradan qaldırılması ilə məhdudlaĢmalıdırlar 48 . Təlimatda deyilirdi ki, "RSFSR-in Gürcüstan ilə bağladığı müqavilə dönmədən icra edilməli və həyata keçirilməlidir". Sovet Rusiyası hökuməti Gü rcüstan və Ermənistan missiyalar ı ilə ərazi məsələlərindən söhbət gedən danıĢıqları azərbaycanlılardan gizli aparırd ı. Təhqiramiz fakt o id i ki, hətta Gürcüstan və Ermən istanla danıĢıqlarda Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində müvafıq o laraq gürcülər və ermənilər iĢtirak ed irdilər. Gü rcüstan tərəfdən isə yalnız gürcülə r, Ermənistan tərəfdən ancaq ermən ilər vardı, A zərbaycanlılar iĢtirak etmird ilər. RSFSR ilə Ermənistanın daĢnak hökuməti arasında Azərbaycana birbaĢa dəxli olan 4-ü mübahisəli ərazi məsələlərinə aid 6 bənddən ibarət müqavilə 1920-ci il avqustun 10-dan Azərbaycan SSR nü mayəndələrinin xəbəri və iĢtirakı olmadan bağlandı. Yeri gəlmiĢkən müqavilən in Ġkinci bəndində deyilirdi: " Ermən istan Respublikası qoĢunlarının yerləĢdirilməsi üçün bu saziĢlə müəyyən edilmiĢ zolaqlar istisna olmaq la mübahisəli vilayətlər Qarabağ, Zəngəzur qəzası və Naxçıvan diyarı RSFSR qoĢunları tərəfindən tutulur" 49 .
sentyabrın 17-də RK(b)P MK-ya göndərdiyi rəyində bildirdi ki, barıĢıq haqqında Ermənistanla imzalan mıĢ müqavilə daĢnak hökumətinə "öz mövqeyini möhkəmləndirmək və müdafiə plan larına keçmək" imkanı vermiĢdir 50 . Ġngilislərdən hərbi yardım alan daĢnak hökuməti Azərbaycana qarĢı hərbi əməliyyatları geniĢləndirir, müqaviləyə əsasən ona verilmiĢ Culfa dəmir yolunu artıq hərbi qüvvələr vasitəsilə ələ keçirməyə, beləliklə də Ġrandan ərzaq
42
gətirilməsini və ingilis-Ģah qoĢunları ilə əlaqə yaradılmasın ı təmin etməyə cəhd göstərirdi. ġuranın Rəyasət heyətinin rəyində deyilird i: "DaĢnak höku mətinin Azərbaycanda kommunist pərdəsi altında iĢləyən agentləri xüsusən Qarabağda, Zəngəzurda və Qa za xda daĢnaklar ın hücumuna zə min yarat maq üçün fəal hazırlıq görür, yerlərdə sovet hakimiyyətini öz əllərinə keçirir və yerli müsəlman əhalisini çaĢdırmağa çalıĢırlar" 51 .
ġ.E.Eliavaya göndərilmiĢdi. Həmin vaxt N.N.Nərimanov bu məsələ barədə V.Ġ.Leninə xüsusi teleqram yollad ı. Ərazi məsələləri ilə bağlı mü rəkkəb vəziyyət yarandığını bild irən M.Nərimanov sovet Azərbaycanı nümayəndəsinin Moskvaya yola düĢdüyünü xəbər verir və Azərbaycana dəxli o lan məsələlərin həllini müvəqqəti dayandırmağı xahiĢ edirdi 52 . Tezliklə N.N.Nərimanov V.Ġ.Leninə daha bir teleqram göndərərək, Azərbaycandakı vəziyyəti xarakterizə etmiĢdi
53 . Bu baxımdan Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfatı ġurasının sədri N.Ġ.So lovyovun V.Ġ.Len inə göndərdiyi "ÇevriliĢdən sonrakı iki ayda (may -iyun) Azərbaycanda bizim siyasətimiz" adlı məlu mat məktubu maraqlıdır. Burada sovet Azərbaycanının beynəlxalq və daxili vəziyyətinin xarakteristikası verilmiĢdi 54 . Müəllifin 1900-cü ildən partiya üzvü, Mərkəzin nümayəndəsi olduğunu nəzərə alsaq, sovet hakimiyyətinin ilk iki ayında Azərbaycanda yaranmıĢ vəziyyəti qiy mətləndirməsi və bu barədəki rəyi diqqəti cəlb edir. O yazır ki, "çevriliĢə qədər Azərbaycanda Sovet Rusiyası ilə yaxmlaĢ mağa olan mey il nisbətən güclü idi... Bu meyil müsəlman ziyalılarının xeyli h issəsi arasında da müĢahidə edilirdi... bolĢevizmdən böyük bəlalar gözləmird ilər". Yeni hökumətin inqilab ko mitəsinin azərbaycanlılardan ibarət o lması faktını müsbət qiymətləndirən müəllif eyni zamanda bild irir ki, "heç kimə sirr deyil ki, inqilab ko mitəsinin baĢı üstündə AzKP MK durur ki, burada rəhbər rol gürcü-erməni qrupuna məxsusdur, bu isə pis idi". Bu rəhbər qrup MK-nın vasitəsilə Azərbaycan xalqın ı baĢsız qoymağı, kütləv i həbslər və güllələmək yolu ilə onun ən yaxĢı nü mayəndələrini məhv etməyi qərara almıĢdı. N.Ġ.So lovyov yazırdı: "Ziyalılar və burjuaziyanın nümayəndələri həbs olunur və güllələn ird i, bunlar demək olar yalnız müsəlmanlar idilər 55 . Həbs edilmiĢ müsəlmanların dəstə ilə küçələrlə aparılması "ermənilərdə açıq-aĢkar bəd xalı sevinc doğururdu ki,.. sovet hakimiyyətinin təntənəsinin müsəlmanların düĢmənlərin in təntənəsi, ümu mmilli fəlakət olacağı
barədə xəbərdarlıq edən müsəlman millətçilərinin (müsavatçıların) irəlicədən dedikləri doğru çıxmağa baĢlayır" 56 .
edirdilər. Gəncə ermənilərinin kö mək göstərməsi Qızıl o rdu əsgərlərində 43
ermənilərə rəğbət doğururdu. "Erməni millətçiləri və sadəcə olaraq yaramazlar bundan istifadə edərək, qızıl ordu əsgərlərini qarətçiliyə və müsəlmanlara qarĢı digər hər cür zorakılığa uğurla təhrik etməyə baĢlamĢdılar. XI ordunun ərzaq dəstələri də elə bu yöndə fəaliyyət göstərir, ordunun yerləĢdiyi rayonlarda iĢğalçıların metodu ilə ərzaq tədarük edird ilər" 57 .
Azərbaycan kəndlilərinə münasibətdə müstəmləkəçilik siyasətinin, ordunun mərkəzi və yerli ərzaq orqanlarının kənddən bütün ərzaq ehtiyatlarının daĢıyıb aparması, bunun sovet hakimiyyətinə çox böyük narazılıq doğurması və bir sıra yerlərdə artıq kəndli üsyanlarına səbəb olması barədə xəbər verilirdi 58 .
rayonlarında Azərbaycanlılardan silahların alınması - bu, müsəlmanla rın ermən ilər tərəfindən qırılmağa məhku m edilməsi demək id i - və ermən ilərin Qızıl ordu tərkib inə və dəmir yollarının mühafizəsinə qəbul olunması idi. N.Ġ.Solovyov xəbər verirdi ki, Ermənistan Respublikası yaranarkən onun hüdudlarında 250 müsəlman kəndi var idi, onlar hamısı məhv edilmiĢdir, indi orada bir nəfər də müsəlman yoxdur.
Qeyri-a zərbaycanlıların nümayəndələrinin daxil edilməsi hesabına iki ay ərzində (may-iyun) tərkibi üç dəfə dəyiĢmiĢ "mənzil ko missiyası"nın adı altında Bakıda evləri qanunsuz müsadirə edir, sahiblərini çıxarıb baĢqalarına verirdilər. Varlıların evlərinə əsasən erməni və rus fəhlələrini köçürürdülər. Varlıların evlərinin, əmlakının müsadirəsi zamanı əxlaqı, etikanı, Ģəhərin müsəlman əhalisinin adətlərini saya salmırdılar. Yerli əhalinin milli hisslərinə toxunan bu zorakılıq və özbaĢınalığın dəhĢətli günlərinin qərəzsiz Ģahidi olan N.Ġ.Solovyov yazırdı: " Göz yaĢları içində olan müsəlman qadınları Ġnqilab Komitəsinin sədri Nərimanovu hər gün dəstə ilə əhatəyə alırdılar, lakin onun MK-nın götürdüyü xətti dəyiĢdirmək cəhdi onunla nəticələndi ki, millətçi və həddən artıq sağ inqilabçı kimi ona etinasızlıq göstərməyə baĢladıla r" 59 . Beriyanın məhkəmə prosesi zamanı arxivdən N.N.Nərimanovun iki sərəncamı tapılmıĢdır. Bunlar o vaxt Azərbaycan Fövqəladə Komissiyası sədrinin müavini iĢləyən L.P.Beriyanın yerli əhaliyə qarĢı xuliqanlıqlarına görə dərhal cəzalandırılması barədə idi. Bakı Partiya Ko mitəsi iki dəfə 1922-ci ilin aprel və noyabrında Beriyanın qanuna zidd hərəkətlərini mü zakirə etmiĢdi. Bakı Komitəsinin qərarlarından birində deyilirdi: "EĢidildi: Beriyanın hərəkətləri haqqında. Qərara alındı: Bakı komitəsinin, onun katibliyinin və Rəyasət Heyətinin razılığı olmadan siyasi həbslər keçirmək, xüsusilə fəhlələri həbs etmək yolverilməz sayılsın. Bu məsələ AKP M K-da qald ırılsın".
44
Ġ.V.Stalin N. Ġ. Solovyovun məruzəsi ilə tanıĢ olduqdan sonra 1920-ci il sentyabrın 17-də V.Ġ.Leninə qaytararkən ona yazmıĢdı ki, xarakteristika "(zənnimcə) ü mu mən düzdür" 60 .
Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|