AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Savadsızlığın ləğvi uğrunda mübarizə.
- Əlifba problemləri.
|
binalar tikilməsi haqqında,
Ģose yolu və telefon Ģəbəkəsi barədə məsələ qaldırdı. Müvafiq binaların əsla olmamasına görə, Kürdüstanın qəza orqanların ı DQM V-n in tərkib ində saxlan mıĢ ġuĢa Ģəhərinə keçirmək qərara alındı. Xalq Ko missarları Sovetinə Ağdam, Qaryagin qəzaları və Dağlıq Qarabağ üzrə bir sıra tədbirlər həyata keçirmək tapĢırıld ı. Pu lsuz olaraq ağac materialları vermək, ssudaları artırmaq və DQM V-nin paytaxtı Xan kəndində (1923-cü ilin sentyabrında Stepanakert adlandırıldı) ele ktrik stansiyasının tikintisi üçün vəsait ayırmaq, orada xəstəxana açmaq, aqro məntəqə təĢkil etmək, Qaryagini, qəza təĢkilatları və idarələrin i, Ağdamdakı 2-ci dərəcə məktəbləri tikinti materialları ilə təmin etmək, Qaryagin və Kürdüstan qəzalarını dövlət təchizatına keçirmək barədə göstəriĢ verild i 211
. 1923-cü il noyabrın 6-7-də Dağlıq Qa rabağ Mu xtar Vilayətin in Birinc i Sovetlər qurultayı oldu. Qurultayda iĢtirak edən 132 nü mayəndədən 116-sı erməni, 16-sı azərbaycanlı, 12-si qadın idi. Qurultay nümayəndələrin in 80 faizini ko mmunistlər təĢkil edirdi. Qurultayı Zaqafqaziya MĠK adından H. H. Sultanov, Azərbaycan SSR XKS adından Ç.Ġ.Ġldırım və Ġ.Ġ.Dovlatov salamlad ılar. A.N.Karakozov Qarabağ inqilab ko mitəsinin fəaliyyəti haqqında məruzə etdi. Qurultay 25 nəfərdən ibarət ilk DQM V MĠK-i seçdi. MĠK-in üzvləri arasında iki - bir azərbaycanlı və bir ermən i qadın var idi. DQM V MĠK- in A.N.Karako zov (sədr), M.Çalyan, B.N.Bünyadov, S.V.Manukyan, A.B.Ketikyan (katib), M.Arzanyan və baĢqalarından ibarət Rəyasət Heyətini təsdiq etdi 212 .
180
Qurultay Qarabağa 20 min arĢın bez və 20 min pud ağ neft verməy i qərara alan A zərbaycan MĠK-ə minnətdarlığ ını b ildird i 213
. Qurultaydan sonra "Dağlıq
Qarabağ Muxtar
Vilayətinin Əsasnaməsi"nin tərtibinə dair iĢ davam etdirildi. 1923 -cü il dekabrın 11-də AK(b)P M K-n ın Rəyasət Heyəti bu əsasnamə ilə tanıĢ olub, onun yenidən iĢlən məsi üçün komissiya yaratdı, 9 nəfərdən ibarət Qarabağ vilayət partiya ko mitəsini təsdiq etdi 214
. 1924-cü il aprelin 17-də AK(b )P M K-n ın Rəyasət Heyəti əvvəlki ko missiyanın iĢini qeyri-qənaətbəxĢ saydı və Q.M.Musabəyovun sədrliyi ilə D.X.Bünyadzadə, A.N.Karako zov, Ġ.Ġ.Dovlatov, H.P.Cəb iyevdən ibarət yeni ko missiya yaratmağı qərara a ldı. Habelə "bütün Qarabağda millətləra rası möhkəm meh riban qonĢuluq münasibətlərinin yaradılması ilə bağlı bütün baĢqa məsələləri ay dın laĢdırmağı" ona həvalə etdi 215
. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Konstitusiyasını qəti Ģəkildə redaktə etmək üçün 1924-cü il iyulun 1-də AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti xüsusi komissiya yaratdı. Ġyulun 3-də AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti Konstitusiyanın layihəsini bəyəndi və Azərbaycan MĠK-in Rəyasət Heyətinə onu təcili surətdə həyata keçirməyi tapĢırdı. Konstitusiya erməni, Azərbaycan və rus dillərində dərc olundu 216
. 1924-cü il noyabrın 26-da dərc olun muĢ "Dağlıq Qarabağ Mu xtar Vilayəti haqqında Əsasnamə"də deyilird i ki, DQM V A zərbaycan SSR-in tərkib hissəsidir, bürün kargüzarlıq, məh kəmə iĢləri və DQM V-n in məktəblərində tədris ana dilində aparılır. Əsasnamədə DQM V-yə daxil olan ərazi göstərilmiĢ, respublika və yerli hakimiyyət orqanlarının təĢkilin in formaları, hüquq və vəzifələri müəyyənləĢdirilmiĢdi 217
. "Əsasnamə"yə görə, ġuĢa qəzasından ġuĢa Ģəhəri və Xankəndi, 115 kənd, CavanĢir qəzasından 52 kənd, Qaryagin qəzasından 30 kənd, Qubadlı qəzasından isə Qaladərəsi kəndi DQM V-yə verildi. Bu " xəyanətkar səxavətlilik" Azərbaycan millətinin mənafey inə, Vətənin gələcəyinə ciddi, ağ ır ziyan vuran bağıĢlanmaz cinayət idi. Beləliklə, qondarma "Dağlıq Qarabağ problemi Ģovinist rus imperiyası hakimiyyətinin A zərbaycan xalqına, onun taleyinə qarĢı vaxtaĢırı istifadə etmək üçün bir alət, çətin vəziyyətdə isə onu məhv etmək məqsədini güdən partlayıcı – ―mina‖ id i.
181
MƏDƏNĠ QURUC ULUĞUN BAġLANMAS I
mədəni dəyiĢikliklərə "kommunist ideologiyasını" rəhbər tutaraq, əslində Mərkəzdən inqilab i metodlarla baĢladı. Cəmiyyət həyatının demokratikləĢdirilməsi, xalq ın mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi sahəsində onun fəaliyyəti aydın ifadə olunan partiyalı xarakter daĢıyırdı. Heç b ir mühü m mədəni məsələ "partiya rəhbərliyi" olmadan həll edilmird i. Partiyanın əsas vəzifəsi mədəniyyəti öz "ideologiyası" ruhunda xalq ın sərvətinə çevirmək, zəh mətkeĢ kütlələri bu yöndə mədəni-tarixi quruculuğa cəlb etmək idi. Ancaq əslində "böyük məqsəd" bir partiyanın diktaturasını yaratmaqdan, kütlələr içərisində proletariat diktaturası "mübarizləri" formalaĢdırmaqd an ibarət id i. V.Ġ.Lenin etiraf edirdi: "Bəli, bir partiyanın diktaturası. Biz bunun üzərində dayanmıĢıq və bu dayaqdan düĢə bilmərik". Beləliklə, hər Ģeyə yalnız pro letariat sinfinin və onun partiyasının mənafey i ilə yanaĢmaq meyarı kütlələrə avtoritar Ģüur aĢılayırdı. Respublika höku məti və partiya təĢkilatı Azərbaycanda yeni, sosialist mədəniyyətinin bünövrəsini qurarkən, əsasən yuxarıdakı prinsipi rəhbər tuturdu. Azərbaycanın sosial-iqtisadi və ictimai-siyasi həyatında olduğu kimi, yeni tip mədəniyyət quruculuğu da partiya direktiv ləri, onun qərar və göstəriĢləri ilə istiqamətləndirilirdi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində bütün mədəni-maarif iĢlərinə rəhbərlik etmək səlahiyyəti respublika Xalq Maarif Ko missarlığ ının əlində cəmləĢdirilmiĢdi. Yen i qurulan cəmiyyətin mənəvi həyatının əsas sahələri - təhsil, elm, ədəbiyyat və incəsənət faktiki olaraq partiya, dövlət rəhbərliy inin nəzarəti altına alınırdı, " mədəni inqilabın" bütün gediĢində "kommunist, ideologiyası" həyata keçirməli və sovet hakimiyyətinin əsas məqsədi olmalı idi. Sosialist mədəniyyəti quruculuğu keçmiĢ milli ucqarların ö zünəxsus Ģəraitində böyük çətinliklərlə ü zləĢirdi. Yeni xalq təhsili sistemi yaratmaq, mədəni-maarif müəssisələrinin geniĢ Ģəbəkəsini inkiĢaf etdirmək, elmi biliklərin əsaslarını qoymaq, əməkçiləri bədii sərvətlərə alıĢdırmaq, qadınları patriarxal köləlikdən azad etmək, zərərli adət və mərasimləri aradan qaldırmaq, Ģəxsiyyətin mədəni, mənəvi inkiĢafına yeni yol açmaq lazım idi. Ġlk növbədə xalq təhsilini köhnə, müstəmləkəçi idarə üsulundan azad etmək, imtiyazlı, klerikal məktəblərin dayaqlarının ləğvi əsasında yeni məktəb yaratmaq, təhsil sistemini müasir 182
prinsiplər zəmin ində kö klü dəyiĢ mək vəzifəsi qarĢıda dururdu. Tədris müəssisələrində təlim prosesini yeniləĢdirmək, köhnə dövrün ziyalıların ı təhsil Ģəbəkəsində sovet hakimiyyəti ilə əməkdaĢlığa geniĢ cəlb etmək üçün cəhdlər göstərmək, milli müəllim kadrları hazırlamaq, yeni tədris vəsait və proqramları, mütərəqqi dərs metodikası tətbiq etmək tələb olunurdu. Buna görə 1920 -ci ildə Azərbaycan sovet hökuməti xalq təhsilin in yeni inkiĢafın ı istiqamətləndirən bir sıra dekret və sərəncamlar verd i. Maarif nazirliy inin köhnə aparatı ləğv olundu, yeni tərkibdə xalq maarif ko missarlığı orqanları fəaliyyətə baĢladı, həmçinin qəza inqilab ko mitələri nəzdində maarif Ģöbələri təsis edildi 1 . Ġlk xalq maarif ko missarı DadaĢ Bünyadzadənin imzası ilə 1920-ci il mayın 10-da ana dilində dərs keçilən, pulsuz icbari politexnik məktəblərin təĢkili haqqında dekret nəĢr olundu 2
hazırlamaq üçün N.Nərimanovun imzası ilə Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin dekreti əsasında Texniki PeĢə Təhsili Ko mitəsi təsis edildi 3 . A zərbaycanda yeni xalq təhsili sistemi nü munəsində vahid əmək məktəbləri 4 , tədris müəssisələrinin növlərinin demo kratikləĢdirilməsi, respublikada yaĢayan bütün millətlərə, xalq lara öz məktəb və niədəniyyət müəssisələrini yaratmaq hüququ elan edildi. "Azərbaycan SSR-in vahid əmək məktəbi haqqında əsasnamə" (1920-ci il 26 may)
5 əsasında mə ktəb iki pilləyə bölünmüĢdü -I p illə beĢillik, II pillə dördillik təhsil kursu idi. "Əsasnamə"də vahid əmək məktəblərin in özünüidarə prinsipləri müəyyən edilmiĢdi 6 . Həmçinin "uĢaqların əmək məktəbində birgə təhsili haqqında" xüsusi qərar verilmiĢdi. Ancaq yerli Ģəraitin xüsusiyyətləri nəzərə alın mıĢ, azərbaycanlı Ģagirdlərin o xuduğu tədris müəssisələri və qruplarda oğlan və qızların ayrıca dərs keçməsi müvəqqəti saxlanılmıĢdı. 1920-c i ilin mayında Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin vicdan a zadlığı haqqında dekretinə görə, Xalq Maarif Ko missarlığ ının tabeliy ində olan bütün dövlət məktəb lərində dini təlimlərin öyrənilməsi və hər hansı dini mərasim keçirilməsi qadağan olundu. Din nazirliy i ləğv edild i 8 . Xa lq Maarif Ko missarlığının xüsusi əmri ilə tədris müəssisələri və məktəb Ģuraların ın sədri vəzifəsini tutan və ya icra edən din i dərəcəli Ģəxslər vəzifələrindən azad edildilər 9 . Dövlət və məktəb kilsə və məsciddən tamamilə ayrıldı. 1920-c i il sentyabrın 19-da Ba kıda Azərbaycan mədəniyyət və maa rif iĢçilərin in birinci qurultayı açıldı. Azərbaycan hökumətinin baĢçısı Nəriman Nərimanov qurultayda elan etmiĢdi: "Köhnə quruluĢun ləğvi ilə məktəb də yeniləĢməlid ir. Tədris və tərbiyə üsullan yeni olmalıdır" 10 .
Ģagirdlərin ana dilin in I və II p illə məktəblərdə tədris dili o lduğu təsdiq edildi 11 . Orta təhsil verən II p illə məktəblərdə ali təhsilli azərbaycanlı müəllimlərin çatıĢmaması ilə əlaqədar milli məktəb quruculuğu ciddi çətinliklər keçirirdi. 183
1920-c i ildə bütün müəllimlə rin yalnız üç faizi a li təhsil, qalanları isə orta, aĢağı və evdə təhsil almıĢlar id i 12 . Respublikada sovet hakimiyyətinin qurulması ərəfəsində cəmi 2000 pedaqoq var idi, ancaq mövcud məktəblərin normal fəaliyyət göstərməsi üçün təqribən 40 min nəfərədək müəllim tələb o lunurdu 13 .
müəllimlər hazırlamaq üçün üç aylıq kursların təĢkil edilməsinə baĢlandı. Artıq ilk mərhələdə bu kurslara min nəfərdən artıq adam cəlb edilmiĢ di 14 . 1920-1922- ci illər ərzində Bakı, Nu xa, ġuĢa, Gəncə, Qazax və Naxçıvanda müəllim seminariyaları açıldı . Kütləvi Ģəkildə məktəb müəllimlərin in hazırlan masında pedaqoji texniku mlar mühü m rol oynayırdılar, 1925-1926-cı illərdə Azərbaycanda iki min nəfərədək Ģagirdin təhsil aldığ ı 16 belə texn iku m fəaliyyət göstərirdi. Bu texniku mların Ģagirdlərinin əsas hissəsini kəndli uĢaqları təĢkil edirdi. Höku mət kənd müəllimlərinin maddi vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaq, məktəbləri yanacaq və digər vəsaitlər-təchiz etmək sahəsində tədbirlər görürdü. Xalq təhsili sistemi ilərin in maddi vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaq və uĢaqların yeməklə təmin edilməsin i qaydaya salmaq üçün 1922-ci ilin sentyabrında Xalq Ko missarları Soveti qəzalarda ərzaq vergisinin 10 faizini Xalq Maarif Ko missarlığının yerli büdcələrinin sərəncamına verməy i qəra ra ald ı 17 . Azərbaycanda, xüsusilə qəzalarda kifayət sayda məktəb binaları kəndlərdə isə məktəb binası üçün yararlı olan tikili yox idi. Respublikan ın ağır maliyyə çətinliklərinə baxmayaraq xalq təhsili iĢçilərinin inadlı və fədakar fəaliyyəti sayəsində, hökumətin kö məyi ilə partiya və ictimai maarif təĢkilatları Ģəhər və qəzalarda yeni məktəblərin tikintisin i geniĢləndirir, məktəbə yararlı binaları təmir etdirirdi. Artıq 1923-cü ildə Zaqatala qəzasının on kəndində yeni məktəb binaları tikilmiĢdi 18 . AğdaĢ qəzasında həmin ildə dörd 19 , 1924-cü ildə Gəncə qəzasında iki, Qazax qəzasında isə beĢ yeni məktəb açılmıĢdı 20 . 1924/ 25- ci tədris ilində Azərbaycanda 34 yeni məktəb fəaliyyətə baĢlamıĢ və 13 -nün tikintisi isə baĢa çatdırılmıĢdı 21 . Lakin hələ 1926-cı ilin əvvəllərində məktəblər respublika əhalisi tələbatın ın yalnız 35 faizini ödəyirdi 22 . Yerli əhalidən olan qızların məktəblərə cəlb edilməsi qadın müəllim və kadrların az olması ilə çətinləĢirdi. Xalq təhs ili orqanları qadınların vəziyyətinin spesifık xüsusiyyətləri ilə bağlı olan çətinlikləri aradan qaldıraraq I pillə məktəblərdə azərbaycanlı q ızların sayının 1920/21-ci tədris ilindəki 6148 nəfərdən 1926/27-ci tədris ilində 14189 nəfərədək artırılmasına nail o ldular 23 . Azərbaycanda sovet məktəbi, hər Ģeydən əvvəl, yeni cəmiyyət quruculuğunun, "proletariat diktaturasının" müdafiəçiləri olan kadrların "kommun ist ideologiyası" ruhunda hazırlan ması vəzifələrinə xid mət etməli idi. Bu prinsip yeni dərsliklər, tədris planı və Proqramlarının tərtib edilməsin in əsasını təĢkil edirdi. Bu məqsədlə 1920-ci ildə Xalq Maarif Ko missarlığında
184
dərsliklərin hazırlan ması üzrə xüsusi ko missiya yaradıldı ki, o da sonradan dərsliklərin tərtibi və nəĢri üzrə Ģöbəyə çevrildi 24 . Ana dilində yeni dərsliklərin yaradılmasına təcrübəli pedaqoji kadrlar - Mahmud bəy Mahmudbəyov, Abdulla ġaiq, Fərhad Ağayev və baĢqaları cəlb edilmiĢdilər 25 . 1923-cü ilin dekabrından Xalq Maarif Ko missarlığında bütün vahid əmək məktəblərin in metodik iĢinə Ümu mi rəhbərlik edən Elmi-Metodik ġura fəaliyyət göstərirdi. Faktiki olaraq Azərbaycanda dövlət və partiya nəzarəti altında vahid təhsil sistemi yaradıldı. Bu sistemdə tədris plan və proqramların ın əsasını əmək cəmiyyət və təbiət möv zuları təĢkil edird i. Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları Soveti nəzd ində xüsusi ko missiya respublika məktəbləri üçün ən zəruri tədris vəsaiti və avadanlıqların ın istehsalına rəhbərlik ed ird i 26 . 1921-c i ilin iyunundan baĢlayaraq Xalq Ko missarları Soveti yanında fəaliyyət göstərən kustar emalatxanalar əyani tədris vəsaitləri hazırlay ırdı 27 .
Xalq Maarif Ko missarlığı nəzdində tərkibində fars, erməni gürcü, yəhudi, kürd, ləzgi və tatar bölmələri olan xüsusi Ģöbə iĢləyirdi. 1925/26-cı tədris ilində respublikada 1057 1 dərəcə A zərbaycan, 190 – erməni, 132 - rus, 5 - gürcü, 7 - alman, 2 - yəhudi 2 - yunan, 1 - aysor, 4 - tatar məktəbi və 40 qarıĢıq mə ktəb var idi. On lar üçün ana dilində əlifba nəĢrinə cəhdlər edilmiĢ, pedaq oji kurslar açılmıĢdı. Azərbaycan müəllimləri 1925-ci il yanvarın 12-də Moskvada açılan Ümu mĠttifaq müəllimlər qurultayının iĢində iĢtirak etdilər. Azərbaycan nümayəndə heyətini Məryəm xan ım Bayraməlibəyova (Məlik -Yeqanova), Əli Hüseynov, Qıztamam ġahmalıyeva, Cəmilə Su ltanova, Zülfüqar AğakiĢibəyov, Mirzə Məmmədov və baĢqaları təmsil ed ird ilər. Qurultayda çıxıĢ edən Ə. Hüseynov Azərbaycan müəllimlərinin yeni məktəb quruculuğu sahəsində müvəffəqiyyətlərindən danıĢdı 28 . Bunun ardınca 1925-ci il mayın 25-də Bakıda Azərbaycan müəllimlərin in birinci qurultayı keçirildi. Quru ltayda respublikada yeni məktəb quruculuğu sahəsində qazanılmıĢ ilk nailiyyətlərə yekun vuruldu 28a
. Yeni məktəb quruculuğunda Azərbaycan pedaqoqları F.Ağayev, A.Əmirov, O.Cəlilbəyova, Ə.Hüseynov, F.Rzabəyli, Ġ.Ġsayev, C.Cuvarlinski fəal iĢtirak edirdilər. Yerlərdə xalq təhsilinin geniĢləndirilməsi sahəsində S.Axundov (Ağdam), Q.Musayev (Quba), A. Eyvazov (Füzu li) və baĢqaları böyük iĢ aparırd ılar. Pedaqoji kadrların hazırlan ması və onların maddi vəziyyətinın yaxĢılaĢdırılması sahəsində görülən böyük iĢ sayəsində respublikada müəllimlərin sayı 1920/21-ci tədris ilindəki 2611 nəfərdən 1925/26-ci tədris ilində 5232 nəfərə çatmıĢdı 29 . 185
Məktəblərin və orada oxuyan uĢaqların sayı getdikcə artırd ı. 19 20/21-ci tədris ilində olan 937 I pillə məktəblərin sayı 1926/27-ci dərs ilində 1420-yə, onlardakı Ģagirdlərin sayı isə 74922-dən 150625 nəfərədək artdı 30 .
Respublikanın bütün məktəblərində 1926/27-ci tədris ilində 1918/19-cu tədris ilindəki 48076 nəfərə qarĢı 66528 Ģagird təhsil alırd ı 31 .
qoyuldu, zəhmətkeĢlərin təhsilə kütləv i cəlb edilməsi üçün Ģərait yaradıldı. Savadsızlığın ləğvi uğrunda mübarizə. A zərbaycanda xalq maarifınin ən mühü m, b irinci dərəcəli vəzifəsi əhalinin savadsızlığın ı ləğv etmək hesab olunurdu. 1917-ci ildə Azə rbaycanda bütün əhalinin cəmi 9,3 fa izi 32 , kənd sakinləri və qadın larınsa daha az hissəsi savadlı id i 33 . Savadsızlığın ləğv edilməsi 1920-ci ilin sentyabrında Azərbaycan Xalq Maarif Ko missarlığ ı nəzdində xüsusi olaraq təĢkil ed ilmiĢ Mərkəzi Ko missiyanın rəhbərliy i altında bütün Ģəhər, qəza mərkəzləri və kəndlərində vahid plan ü zrə həyata keçirilird i. 1921-c i il iyulun 14-də XKS xüsusi qərarında savadsızlığ ın ləğv edilməsin i ilin əvvəlində təĢkil olun muĢ Mərkəzi baĢ siyasi-maarif idarəsinin mühü m və təxirəsalınınaz vəzifəsi elan etdi 34 . Respublikada əhalinin bütün təbəqələrini əhatə edən savadsızlığ ı ləğvetmə məktəb və kursları açılmasına baĢlandı. Savadsızlığın ləğv edilməsi uğrunda mübarizədə müəllimlərlə yanaĢı, bütün savadlı adamlar da fəal iĢtirak edirdilər. Xalq Maarif Ko missarlığın ın bütün iĢçiləri və ko lleg iya üzvləri, yerli inqilab ko mitələri və baĢqa təĢkilatlarda digər vəzifə və tapĢırıq ları yerinə yetirməkdən ta ma milə a zad olunaraq, qəzala rda xa lq maarifmin təĢkilinə cəlb edilmiĢdilər 35 . AK(b)P-n in IV qurultayı (1922-c i ilin fevra lı) A zərbaycan əhalisi içərisində savadsızlıqla mübarizəyə ilin ən ü mdə vəzifəsi kimi yanaĢmağ ı vacib bildi
36 . 1922/23-cü tədris ilində Bakı və onun ətraf mədən rayonlarında 7517 nəfərin o xuduğu 257 savad məktəbi fəaliyyət göstərirdi 37 , Azərbaycanın bütün qəzalarında isə ancaq 3852 nəfəri əhatə edən 189 məktəb təĢkil etmək mü mkün olmuĢdu
38 . Növbə fəhlələrin i savad məktəbinə cəlb etmək məqsədilə Bakı və onun mədən rayonlarında 1922-ci ildə 20 xüsusi səyyar qrup təĢkil edilmiĢdi 39 . Buna oxĢar səyyar savad məktəbləri qəzalarda da yaradılmıĢdı. Onlar kəndlilərin ən geridə qalmıĢ təbəqələrini savadlanma iĢinə cəlb edirdi. Bütün Azərbaycan üzrə savadsızlığı, ləğvetmə kurs və məktəblərində 1922/23-cü tədris ilində 14336 nəfər məĢğul olurdu 40 . Onlardan 6954 nəfər azərbaycanlı, o cü mlədən 492 nəfər qadın idi 41 . Növbəti tədris ilində savadsızlığ ın ləğvi sahəsində könüllü təĢkilat və cəmiyyətlər meydana gəldi. Savadsızlığın ləğvi iĢini vahid orqanda 186
mərkəzləĢdirmək üçün 1923-cü ilin dekabrında XKS-nin sədri Q. Musabəyovun baĢçılığı ilə "Savadsızlıqla mübarizə ko mitəsi" yaradıldı. Azərbaycan XKS və MĠK-in 1924-cü il 18 mart tarixli "Azərbaycan SSR əhalisi içərisində savadsızlığın ləğvi haqqında" qərarında yazmaq və ya oxu maq bacarmayan 15 - 25 yaĢda olan bütün əhaliyə savad öyrənmək b ir vəzifə olaraq tapĢırıld ı 42 . Bu
məqsəd üçün fabrik, zavod və idarələrdə boĢ otaqlardan, klub, xalq evi və məktəblərdən istifadə etmək hüququ verildi. Savad məktəblərində o xuyan fəhlələrin 8 saatlıq iĢ günü əmək haqqı saxlanılmaq la bütün təhsil müddətində 2 saat azaldıld ı 43 . 1924-cü il iyulun 17-də A zərbaycanda "Rədd olsun savadsızlıq" cəmiyyəti təsis edildi. Cəmiyyətin idarə heyətinin sədri Xalq Daxili ĠĢləri ko missarı H. Su ltanov oldu 44 . Cəmiyyətin Bakı və qəzalarda Ģöbələri açıld ı. Onların fəaliyyətində rayon partiya ko mitələrinin xüsusi səlahiyyətli nümayəndələri bilavasitə iĢtirak edird ilər 45 .
altında iclaslar, xüsusi kampaniyalar, "həftələr" və "günlər" keçirilird i. Bu kampaniyalar zaman ı yeni savad məntəqələri yaradılır, savadsızlığ ın ləğv edilməsi fonduna könüllü vəsaitlər köçürülürdü. 1925-ci ildə "Rədd olsun savadsızlıq" cəmiyyətinin Bakı və qəzalarda on min üzvü olan 16 Ģöbəsi 46 iĢləyird i. Partiya, gənclər və peĢəkarlar təĢkilatları xüsusilə öz ü zvləri içərisində savadsızlıqla mübarizədə fəal iĢtirak ed irdilər. Təkcə 1924/25-ci tədris ilində 1113 partiya ü zvü və namizədin in, 3234 ko msomo lçunun 47 və 11418 hə mka rlar üzvünün 48
savadsızlığ ı ləğv olunmuĢdu. Kənd əməkçiləri içərisində savadsızlığı ləğvetmə kurs və məktəblərinin təĢkilinə torpaq və meĢə iĢçiləri həmkarlar Ġttifaqı yardım ed ird ilər. Təkcə 1925- ci ildə bu Ġttifaq klub və qırmızı guĢələrdə mu zdurlar üçün 24 savadsızlığı ləğvetmə məntəqəsi və 22 savad məktəbi təĢkil etmiĢdi 49 . Xalqın təhsilə marağı ildən-ilə artırdı. A zərbaycan kəndlilərində bu həvəs xüsusilə güclü idi. Bir ço x hallarda savad məntəqələri 20-25 əvəzinə 40-45 nəfərə xid mət edirdi. Bəzi qəzalarda - Quba, Qazax və baĢqalarında savadsızlığ ı ləğvetmə məntəqələrində yer üstündə kəndlilər arasında münaqiĢələr baĢ verirdi 50 . Cəbrayıl, Tovuz və Quba qəzalarında BaĢ siyasi maarif idarəsinin məntəqələri ilə yanaĢı, kəndlilərin tələbi ilə savadsızlığ ın ləğv edilməsi ü zrə gecə kursları açılmıĢdı 51 .
1924/25-c i tədris ilində 1233 savadsızlığı ləğvetmə mənt əqəsində 31755 nəfər təhsil alırdı 52 .
yoxluğuna və böyük miqdarda savadsızlar o lmasına baxmayaraq respublikada savadsızlığın ləğvi sahəsində ilk uğurlu addımlar atıldı. Belə ki, 1921/22 -ci tədris 187
ilindən 1926/27-ci tədris ilinədək 102370 nəfər savadsızlığı ləğvetmə məntəqələrində ancaq əlifba savadı qazanmıĢdı. Onlardan 63607 nəfəri azərbaycanlı, o cümlədən 3466 nəfəri azərbaycanlı qadın idi 53 . Azərbaycanda mədəni quruculuğun mühü m vəzifələrindən biri-əhalini təhsillə geniĢ əhatə etmək və onu yüksək səviyyəyə qaldırmaq sahəsində hələ də böyük zəhmət tələb olunurdu.
əlifba məsələsi çıxdı. Sovet hakimiyyəti qurulanadək Azərbaycanda ərəb əlifbasından istifadə olunurdu. Azərbaycanın görkəmli maarifçiləri əlifba islahatı məsələsi ilə məĢğul olmuĢdular. XIX yü zilliy in on görkəmli A zərbaycan yazıçı və filosofu, xalq ın maariflən məsinin qızğın mübarizi - Mirzə Fətəli A xundov ərəb əlifbasını dəyiĢdirmək yolu ilə Azərbaycan əlifbası yaratmağ ın təĢəbbüsçülərindən biri id i 54 . Sovet hakimiyyəti qurulmasın ın ilk günlərindən Azərbaycan dilində çap və nəĢr iĢinin in kiĢafı məsələsi bütün kəskinliyi ilə qarĢıda dururdu. Mədəni quruculuğun bu mühüm probleminin həlli yeni, daha asan əlifbanın qəbul edilməsin i qəti tələb edirdi. Onun Azərbaycan fəhlə və kəndli kütlələrin in təhsili üçün vacibliyini respublika ictimaiyyətinin mütərəqqi hissəsi də etiraf ed irdi 55 . Beləliklə, 1920-ci ilin noyabrında Azərbaycan SSR Xalq Maarif Ko missarlığı yanında əlifba islahatı üzrə ko missiya yaradıldı 56 Xalq Maarif Ko missarlığı kollegiyasının 1921-ci il yanvarın 5-də qəbul etdiyi qərarda deyilirdi: "Bir tərəfdən, köhnə müsəlman Ģriftin in ço x böyük çatıĢmazlıqların ı, (digər tərəfdən isə) geniĢ kütlələrin öyrənilməsi üçün müsəlman (Azərbaycan -
müsəlman Ģriftin i yenisi ilə əvəz etmək; b) daha mü kəmməl latın Ģrifti ü zərində dayanmaq... " 57 . Dövlət, partiya və ictimai xadimlər və baĢqaları mətbuatda çıxıĢ edərək yeni əlifbaya keçilməsinin vacibliyin i əsaslandırırdılar. S. Ağamalıoğlu 1921-c i il dekabrın 26-da "Azərbaycan xəbərləri" qəzetində "Proletar maarifi və türk əlifbası" məqaləsində yazırdı: "Maarifin baĢlıca aləti əlifbadır, ancaq geniĢ əməkçi əhali kütləsinə asan olan əlifba ki, sonuncu az vaxt itirməklə daha çox ideya və biliklər mənimsəyə bilsin". 1922-ci il martın 6-da AK(b)P-nin plenumu A zərbaycan əlifbasını latın yazı qrafikasına keçirmək üçün S. Ağamalıoğlunun baĢçılığı ilə xüsusi ko missiya yaratdı 58 . Bu ko missiyanın bazasında 1922-ci ilin may ında əlifbanın latınlaĢdırılması iĢini aparan Yeni Türk Əlifbası (YTƏ) Daimi Ko mitəsi yaradıldı 59 . Onun tərkibinə Səmədağa Ağamalıoğlu (sədr), Xudadat Məlik-Aslanov, Əhməd Pepinov, Əli Tağızadə, Sultan Məcid Əfəndiyev, Fərhad Ağayev, Vəli Xuluflu, Tey mur Hüseynov və digər görkəmli A zərbaycan ziyalıları daxil idilər.
188
Ko mitə bütün qəzalarda Ģöbələrini açdı, höku mətin kö məy i ilə (Ali Ġqtisadi ġura ko mitənin ehtiyacları üçün üç milyard manat məbləğində valyuta fondu ayırdı) yeni Ģrift, yeni əlifbada ədəbiyyat, qəzet və jurnallar nəĢr etmək üçün lazımi texniki avadanlıq alınd ı, mütəxəssislər hazırlandı, əhali içərisində geniĢ izahat kampan iyasına baĢlandı. YTƏ Ko mitəsinin sədri S.Ağamalıoğlu A zərbaycan MĠK-in sədri kimi Türküstan, Tatar, Xivə və Krım respublikaların ın Xalq Maarif Ko missarlıqlarına yeni əlifbanın layihəsini göndərərək "onlardan həm yeni əlifba lay ihəsinə, həm də ərəb əlifbasının latınla əvəz edilməsi ideyasına fikir və baxıĢlarını" bildirmələrini xah iĢ etmiĢdi 60 . Yeni əlifba birdən-birə deyil, tədricən, ictimaiyyətin prinsipial fikri aĢkar ediləndən, tam bir sıra mühüm tədbirlər, geniĢ mü zakirələr keçiriləndən sonra tətbiq edildi. Ərəb əlifbasının latın la əvəz edilməsi müsəlman dünyası ölkələrində, qonĢu dövlətlərdə böyük əks-səda yaratdı. M. Qorki yeni əlifba uğrunda hərəkatı "Cəsarətlə ön cərgədə dayanınıĢ azərbaycanlıların böyük tarixi xid məti... " 61 kimi
qiymətləndirmiĢdi. Hələ 1922-ci ilin avqustunda V.Ġ.Lenin Azərbaycan MĠK-in sədri S. Ağamalıoğlunu qəbul edərkən, o, Leninə respublikada latın əlifbasına keçilməsi iĢinə baĢlanması barədə məlu mat vernıiĢdi. Sonralar, 1926-cı ilin dekabrında S.Ağamalıoğlu X Ümu mbakı partiya konfransında çıxıĢında xüsusilə qeyd edirdi ki, onun yeni əlifba barəsində məruzəsin i dinləyən V.Ġ.Len in demiĢdi: "Bu, ġərqdə inqilabdır" 62 . Ağamalıoğlu 1927-ci ildə keçirilən Ümu mĠttifaq Yeni Türk Əlifbası Mərkəzi Ko mitəsinin birinci plenu munda demiĢdi: "Hələ 1922 -ci ildə Ģəxsən mənim təqdim etdiyim bu inqilab i tədbir yoldaĢ Lenin tərəfindən bəyənilmiĢdir". Təsadüfi deyil ki, hətta RK(b )P M K 1922-ci il sentyabrın 25-də latın əlifbasının tətbiq olunması məsələsini mü zakirə edərək, Azərbaycan MĠK- in təĢəbbüsünü qəbul etməyi qərara aldı və Ümu mĠttifaq MĠK-ə ona hər cür yardım və kö mək göstərməyi təklif etdi. Əlbəttə, bu zaman mərkəzin Sovet ġərq xalq larını müsəlman dünyasından ayırmaq məqsədi güdən siyasi marağ ını da nəzərdən qaçırmaq o lmaz. Latın əlifbasının tətbiq olunmasına din xadimlərindən, bəzi imtiyazlı ictimai xadimlərdən, qatı millətçi əhvali-ruhiyyəli ziyalılardan, mühafızəkar partiya və sovet iĢçilərindən də müqavimət göstərənlər var id i. GeniĢ kütlələrin içərisində savadsızlığın tezliklə ləğv edilməsi və ana dilində çap və nəĢr iĢlərin in asanlaĢdırılması üçün latın Ģriftin in tətbiq edilməsin in əhəmiyyətini nəzərə alaraq, A zərbaycan SSRMĠK 1923 -cü ilin əvvəlində fəhlə fakü ltələri və II pillə məktəblərdə yeni əlifbanın tətbiqini qanuniləĢdirdi 63 , mayın 19-da isə Xalq Maarif Ko missarlığ ı Bakı xalq təhsili 189
Ģöbəsinə növbəti tədrisindən bütün məktəblərdə tədrisi yeni əlifbaya keçirməy i tövsiyə etdi. 1923-cü il oktyabrın 20-də A zərbaycan SSR M ĠK-in qəbul etdiyi " Yen i Azərbaycan əlifbasının dövlət əlifbası kimi tanın mas ı haqqında" dekretə uyğun olaraq, bütün idarə və təĢkilatlara kargü zarlığ ı həm əski, həm də yeni əlifbada aparmaq barədə göstəriĢ verildi 64 1925-ci ilin ma rtında IV Ümu ma zərbaycan Sovetlər qurultay yeni əlifbanı həyata keçirmək üçün bir sıra direktivlər qə bul etdi Qurultay bütün pillə məktəblərdə yeni Azərbaycan əlifbasına keçməyə icazə verdi, səkkiz il müddətində, yəni 1932/33-cü tədris ilinədək bütün I və II pillə məktəblərdə yeni əlifbaya keçilməsinin baĢa çatdırılmasını, yeni əlifbaya keçməyən qruplarda isə tədrisin həmin vaxtda köhnə əlifba ilə aparılmasını qərara ald ı 65 .
və Ağ Ģəhərdə mədənlərdə neftçi fəhlələr, habelə əsgərlər və qulluqçular üçün "savadsızlığı ləğvetmə məntəqələri" açılmıĢdı. A zərbaycan kəndliləri yeni əlifbaya böyük maraq göstərirdilər. Yü zlərlə Azərbaycan kəndlisi savad məntəqələrində, gecə ku rsları və dərnəklərdə yeni əlifbanı həvəslə öyrənirdilər. Təkcə 1924-cü ildə qəzalarda yeni əlifbanı öyrədən 1320 savadsızlığ ı ləğvetmə dərnəyi açılmıĢdı 66 .
yeni əlifba kursları açdı. Bu kurslarda 1539 nəfər o xuyurdu 67 . Təkcə 1925/26-cı tədris ilində bu kursları 12657 nəfər bitirmiĢdi 68 . Mətbəə iĢçiləri hazırlayan xüsusi məktəblərlə yanaĢı, Ə.Bayramov adına klubda və Naxçıvan Ģəhərində qadın klubunda 69 Azərbaycanlıla r üçün makinaçı kursla rı təĢkil olun muĢdu. Yeni əlifba Ģrifti ilə əlifbalar, A zərbaycan dilində yazı və o xu qaydalarına dair material və d igər vəsaitlər böyük tirajla nəĢr edilirdi 70 . 1925-ci ilin oktyabrınadək 32774 nəfər yeni əlifbanı öyrənib ö z savadsızlığını ləğv etmiĢdi
71 . Yeni əlifbanın tərəfdarları ilə onun əleyhdarları arasında mübahisədə yeni əlifba ilə nəĢr olunan "Yeni yol" qəzeti mühüm rol oynadı. " Yeni yol" qəzeti min lərlə fəh lə və kəndli içərisində yayılır, geniĢ o xucu kütlələrinə yeni əlifbaya keçməyin əhəmiyyətini təbliğ edirdi. YTƏ Ko mitəsinin fəaliyyəti və savadsızlığın ləğv edilməsı sahəsində əldə edilən uğurlar Sovet Ġttifaqının ərəb əlifbasından istifadə edən digər xalq ları içərisində maraq oyatdı. Müttəfiq respublika və mu xtar v ilayətlərdən Azərbaycan YTƏ Ko mitəsinin ünvanına gələn çoxlu məktublarda əlifba haqqında daim məlu mat xam§ edirdilər: YTƏ Ko mitələri Dağıstan, Qaraqalpaq Mu xtar Respublikalarında və digər yerlərdə də təĢkil o lundu 72 . Əlifba məsələsini mü zakirə etmək üçün türkdilli xalqların qurultayını çağırmaq zəruriyyəti 190
meydana çıxd ı. A zərbaycan YTƏ Ko mitəsi "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti" ilə b irlikdə türko loji qurultay çağırmaq qərarına gəldi. Höku mət onun keçirilməsinə 100 min manatadək pul ayırdı 73 . Quru ltay ġərqdə birinci olaraq ərəb əlifbasını latın qrafıkası ilə əvəz etməyə təĢəbbüs göstərmiĢ Azərbaycan paytaxtı Bakıda 1926-cı ilin fevralında açıldı. Türkdilli xalqların mədəni həyatında mühüm ro l oynamıĢ Birinci Ümu mĠttifaq türkolo ji qurultayı böyük hadisə oldu. Fevralın 26-dan martın 5-dək davam edən qurultayda 131 nümayəndə (93 nəfəri türk dilli idi) 74 iĢtirak edird i. Sovetlər Birliyində yaĢayan türk dilli xalqların əksəriyyəti təmsil olun muĢdu. Azərbaycan nümayəndələri Səmədağa Ağamalıoğlu, Mustafa Quliyev, Əh məd Pepinov, Bəkir Çobanzadə, Ruhulla A xundov, Pənah Qasımov, Hənəfı Zeynallı, Əli bəy Hüseynzadə, Fərhad Ağayev, Cəlil Məmmədquluzadə, Cabbar Məmməd zadə, müəllim Ayrıa Sultanova və b. idilər. Moskva və Sankt-Peterburqdan görkəmli ĢərqĢünaslar S.R.Oldenburq, A.N.Samoy loviç, M.P.Pavloviç, P.N.Poppe və b., Berlin və Kildən Radebolt Valter, Menntsel Teodor Teodoroviç, Türkiyədən Mehmet Fuad Köprülüzadə qurultayın iĢtirakçıları idi. Qurultay ərəb əlifbasının islahatı və latın əlifbasının qəbul edilməsi, milli terminologiyanın yaradılması və türk d illi xalqlar üçün ədəbi dil, ana dilinin tədris metodikası, diyarĢünaslıq, türk dillərin in orfoqrafiyası haqq ında məsələləri mü zakirə etdi. ÇıxıĢ edənlərin əksəriyyəti türkdilli xalqlarda savadsızlığ ı tezliklə ləğv etməyin və onları yeni mədəniyyətə tez alıĢdırmağın mü mkün yollarından biri kimi latın əlifbasına keçilməsinin mühü m əhəmiyyətini vurğuladılar. Ancaq nümayəndələr içərisində yeni əlifbanın tətbiq edilməsin in əleyhinə çıxıĢ edənlər də var idi. Əleyhdarlar içərisində Baytursunovun baĢçılığı ilə Qazaxıstan nümayəndələri xüsusilə seçilird ilər. Ancaq qurultay Azərbaycanda, digər respublika və vilayətlərdə yeni əlifbanın tətbiqi ilə görülən iĢlər haqqında bəyanat verdi 75 .
etmiĢ respublika və vilayətlərin nümayəndələri ilə birlikdə müĢavirə keçird i. MüĢavirədə Ġttifaq miqyasında bu iĢi tənzimləmək üçün vahid mərkəzin yaradılması məsləhət olundu. S.Ağamalıoğlu (sədr), F.Xocayev, B.QulbəĢərov, M.A.Aytakov və baĢqalarının daxil o lunduğu xüsusi ko missiya 1927-ci ilin iyununda Bakıda Yen i Türk Əlifbası Ümu mĠttifaq Mərkəzi Ko mitəsinin (YTƏ ÜMK) təsis plenumu keçirilməsin i təĢkil etdi. Həmin plenu m "Yen i türk əlifbasını həyata keçirmək üzrə Ümu mĠttifaq Ko mitəsi haqqında Əsasnamə" qəbul edərək, onun hüquq və səlahiyyətlərini, məqsəd və vəzifələrini müəyyənləĢdirdi. Ümu mĠttifaq Ko mitəsinə Azərbaycandan S.Ağamalıoğlu, T.Hüseynov, M.Quliyev, R.A xundov və H.Cəbiyevin namizəd likləri irəli 191
sürülmüĢdü 76 . Plenumda ko mitənin hüquq və səlahiyyətlərini, məqsəd və vəzifələrin i müəyyən edən "Yeni əlifbanın tətbiq edilməsi üzrə Ümu mĠttifaq ko mitəsi haqqında Əsasnamə" qəbul edildi 77 .
D.Korkmasov seçildilər. Plenu mda Sovet Ġttifaqının əvvəllər yazısı olmayan və ya ərəb əlifbasından istifadə edən bütün xalq ları üçün məcburi o lan vahid, yeni, təkmilləĢdirilmiĢ əlifba qəbul edild i. Bu illərdə Azərbaycanda yeni əlifbanın tətbiq edilməsi sahəsində həyata keçirilən iĢlər savadsızlığın ləğvi probleminin həllin i sürətləndirdi. 1920-1927-ci illər ərzində savadsızlığını ləğv etmiĢ 65607 nəfər azərbaycanlıdan 53957 nəfəri yeni, 11650 nəfəri isə əski əlifbanı öyrən məklə savadlanmıĢdı.
Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|