AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu



Yüklə 5,7 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/37
tarix03.02.2017
ölçüsü5,7 Mb.
#7305
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   37
  binalar  tikilməsi  haqqında, 

Ģose  yolu  və  telefon  Ģəbəkəsi  barədə  məsələ  qaldırdı.  Müvafiq  binaların  əsla 

olmamasına görə, Kürdüstanın qəza orqanların ı DQM V-n in tərkib ində saxlan mıĢ 

ġuĢa Ģəhərinə keçirmək qərara alındı. 

Xalq  Ko missarları  Sovetinə  Ağdam,  Qaryagin  qəzaları  və  Dağlıq  

Qarabağ  üzrə  bir  sıra  tədbirlər  həyata  keçirmək  tapĢırıld ı.  Pu lsuz  olaraq  ağac 

materialları  vermək,  ssudaları  artırmaq  və  DQM V-nin  paytaxtı  Xan kəndində 

(1923-cü  ilin  sentyabrında  Stepanakert  adlandırıldı)  ele ktrik  stansiyasının 

tikintisi üçün vəsait ayırmaq, orada  xəstəxana açmaq, aqro məntəqə təĢkil etmək, 

Qaryagini,  qəza  təĢkilatları  və  idarələrin i,  Ağdamdakı  2-ci  dərəcə  məktəbləri 

tikinti  materialları  ilə  təmin  etmək,  Qaryagin  və  Kürdüstan  qəzalarını  dövlət 

təchizatına keçirmək barədə göstəriĢ verild i 

211


1923-cü  il noyabrın  6-7-də  Dağlıq Qa rabağ Mu xtar  Vilayətin in  Birinc i 

Sovetlər  qurultayı  oldu.  Qurultayda  iĢtirak  edən  132  nü mayəndədən  116-sı 

erməni,  16-sı azərbaycanlı, 12-si qadın idi.  Qurultay nümayəndələrin in 80 faizini 

ko mmunistlər təĢkil edirdi.  Qurultayı  Zaqafqaziya MĠK adından H.  H.  Sultanov, 

Azərbaycan SSR XKS adından Ç.Ġ.Ġldırım və Ġ.Ġ.Dovlatov salamlad ılar. 

A.N.Karakozov  Qarabağ  inqilab  ko mitəsinin  fəaliyyəti  haqqında 

məruzə  etdi.  Qurultay  25  nəfərdən  ibarət  ilk  DQM V  MĠK-i  seçdi.  MĠK-in  

üzvləri arasında iki - bir azərbaycanlı və bir ermən i qadın var idi. DQM V MĠK-

in  A.N.Karako zov  (sədr),  M.Çalyan,  B.N.Bünyadov,  S.V.Manukyan, 

A.B.Ketikyan  (katib),  M.Arzanyan  və  baĢqalarından  ibarət  Rəyasət  Heyətini 

təsdiq etdi

212



180 

 

Qurultay  Qarabağa  20  min  arĢın  bez  və  20  min  pud  ağ  neft  verməy i 



qərara alan A zərbaycan MĠK-ə minnətdarlığ ını b ildird i

213


Qurultaydan 

sonra 

"Dağlıq 


Qarabağ 

Muxtar 


Vilayətinin  

Əsasnaməsi"nin  tərtibinə  dair  iĢ  davam  etdirildi.  1923 -cü  il  dekabrın  11-də 

AK(b)P  M K-n ın  Rəyasət  Heyəti  bu  əsasnamə  ilə   tanıĢ  olub,  onun  yenidən 

iĢlən məsi  üçün  komissiya  yaratdı,  9  nəfərdən  ibarət  Qarabağ  vilayət  partiya 

ko mitəsini təsdiq etdi

214


1924-cü  il  aprelin  17-də  AK(b )P  M K-n ın  Rəyasət  Heyəti  əvvəlki 

ko missiyanın  iĢini  qeyri-qənaətbəxĢ  saydı  və  Q.M.Musabəyovun  sədrliyi  ilə  

D.X.Bünyadzadə,  A.N.Karako zov,  Ġ.Ġ.Dovlatov,  H.P.Cəb iyevdən  ibarət  yeni 

ko missiya  yaratmağı  qərara  a ldı.  Habelə  "bütün  Qarabağda  millətləra rası 

möhkəm  meh riban qonĢuluq münasibətlərinin  yaradılması  ilə bağlı  bütün baĢqa 

məsələləri ay dın laĢdırmağı" ona həvalə etdi

215


Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayətinin  Konstitusiyasını  qəti  Ģəkildə 

redaktə  etmək  üçün  1924-cü  il  iyulun  1-də  AK(b)P  MK-nın  Rəyasət  Heyəti 

xüsusi  komissiya  yaratdı.  Ġyulun  3-də  AK(b)P  MK-nın  Rəyasət  Heyəti 

Konstitusiyanın layihəsini bəyəndi və Azərbaycan MĠK-in Rəyasət Heyətinə onu 

təcili surətdə həyata keçirməyi tapĢırdı. Konstitusiya erməni, Azərbaycan və rus 

dillərində dərc olundu

216


1924-cü  il  noyabrın  26-da  dərc  olun muĢ  "Dağlıq  Qarabağ  Mu xtar 

Vilayəti  haqqında  Əsasnamə"də deyilird i  ki,  DQM V  A zərbaycan  SSR-in  tərkib  

hissəsidir,  bürün  kargüzarlıq,  məh kəmə  iĢləri  və  DQM V-n in  məktəblərində 

tədris  ana  dilində  aparılır.  Əsasnamədə  DQM V-yə  daxil  olan  ərazi  göstərilmiĢ, 

respublika  və  yerli  hakimiyyət  orqanlarının  təĢkilin in  formaları,  hüquq  və 

vəzifələri müəyyənləĢdirilmiĢdi

217


"Əsasnamə"yə  görə,  ġuĢa  qəzasından  ġuĢa  Ģəhəri  və  Xankəndi,  115 

kənd,  CavanĢir  qəzasından  52  kənd,  Qaryagin  qəzasından  30  kənd,  Qubadlı 

qəzasından isə Qaladərəsi kəndi DQM V-yə verildi. 

Bu  " xəyanətkar  səxavətlilik"  Azərbaycan  millətinin  mənafey inə, 

Vətənin gələcəyinə ciddi, ağ ır ziyan vuran bağıĢlanmaz cinayət idi.  

Beləliklə,  qondarma  "Dağlıq  Qarabağ  problemi  Ģovinist  rus  imperiyası 

hakimiyyətinin A zərbaycan  xalqına, onun taleyinə qarĢı vaxtaĢırı istifadə etmək 

üçün bir alət, çətin vəziyyətdə isə onu məhv etmək  məqsədini güdən partlayıcı  – 

―mina‖   id i. 

 

 

 



 

 

181 

 

V FƏS ĠL 



 

MƏDƏNĠ QURUC ULUĞUN BAġLANMAS I 

 

§ 1. XALQ TƏHS ĠLĠ 

 

Yeni təhsil sisteminin formalaĢması. Sovet hakimiyyəti Azərbaycanda 

mədəni  dəyiĢikliklərə  "kommunist  ideologiyasını"  rəhbər  tutaraq,  əslində 

Mərkəzdən 

inqilab i 

metodlarla 

baĢladı. 

Cəmiyyət 

həyatının 

demokratikləĢdirilməsi,  xalq ın  mədəni  səviyyəsinin  yüksəldilməsi  sahəsində 

onun  fəaliyyəti  aydın  ifadə  olunan  partiyalı  xarakter  daĢıyırdı.  Heç  b ir  mühü m 

mədəni  məsələ  "partiya  rəhbərliyi"  olmadan  həll  edilmird i.  Partiyanın  əsas 

vəzifəsi  mədəniyyəti  öz  "ideologiyası"  ruhunda  xalq ın  sərvətinə  çevirmək, 

zəh mətkeĢ  kütlələri  bu  yöndə  mədəni-tarixi  quruculuğa  cəlb  etmək  idi.  Ancaq 

əslində  "böyük  məqsəd"  bir  partiyanın  diktaturasını  yaratmaqdan,  kütlələr 

içərisində  proletariat  diktaturası  "mübarizləri"  formalaĢdırmaqd an  ibarət  id i. 

V.Ġ.Lenin  etiraf  edirdi:  "Bəli,  bir  partiyanın  diktaturası.  Biz  bunun  üzərində 

dayanmıĢıq və bu dayaqdan düĢə bilmərik".  

Beləliklə,  hər  Ģeyə  yalnız  pro letariat  sinfinin  və  onun  partiyasının 

mənafey i ilə yanaĢmaq meyarı kütlələrə avtoritar Ģüur aĢılayırdı. 

Respublika  höku məti  və  partiya  təĢkilatı  Azərbaycanda  yeni,  sosialist 

mədəniyyətinin bünövrəsini qurarkən, əsasən yuxarıdakı prinsipi rəhbər tuturdu. 

Azərbaycanın  sosial-iqtisadi  və  ictimai-siyasi  həyatında  olduğu  kimi,  yeni  tip  

mədəniyyət  quruculuğu  da  partiya  direktiv ləri,  onun  qərar  və  göstəriĢləri  ilə 

istiqamətləndirilirdi. 

Sovet  hakimiyyətinin  ilk  illərində  bütün  mədəni-maarif  iĢlərinə 

rəhbərlik  etmək  səlahiyyəti  respublika  Xalq  Maarif  Ko missarlığ ının  əlində 

cəmləĢdirilmiĢdi.  Yen i  qurulan  cəmiyyətin  mənəvi  həyatının  əsas  sahələri  - 

təhsil,  elm,  ədəbiyyat  və  incəsənət  faktiki  olaraq  partiya,  dövlət  rəhbərliy inin  

nəzarəti  altına  alınırdı,  " mədəni  inqilabın"  bütün  gediĢində  "kommunist, 

ideologiyası" həyata keçirməli və sovet hakimiyyətinin əsas məqsədi olmalı idi.  

Sosialist  mədəniyyəti  quruculuğu  keçmiĢ  milli  ucqarların  ö zünəxsus 

Ģəraitində  böyük  çətinliklərlə  ü zləĢirdi.  Yeni  xalq  təhsili  sistemi  yaratmaq, 

mədəni-maarif  müəssisələrinin geniĢ Ģəbəkəsini inkiĢaf etdirmək, elmi biliklərin  

əsaslarını  qoymaq,  əməkçiləri  bədii  sərvətlərə  alıĢdırmaq,  qadınları  patriarxal 

köləlikdən azad etmək, zərərli adət və mərasimləri aradan qaldırmaq, Ģəxsiyyətin 

mədəni,  mənəvi  inkiĢafına  yeni  yol  açmaq  lazım  idi.  Ġlk  növbədə  xalq  təhsilini 

köhnə, müstəmləkəçi idarə üsulundan azad etmək, imtiyazlı, klerikal məktəblərin  

dayaqlarının  ləğvi  əsasında  yeni  məktəb  yaratmaq,  təhsil  sistemini  müasir 



182 

 

prinsiplər  zəmin ində  kö klü  dəyiĢ mək  vəzifəsi  qarĢıda  dururdu.  Tədris 



müəssisələrində  təlim  prosesini  yeniləĢdirmək,  köhnə  dövrün  ziyalıların ı  təhsil 

Ģəbəkəsində  sovet  hakimiyyəti  ilə  əməkdaĢlığa  geniĢ  cəlb  etmək  üçün  cəhdlər 

göstərmək,  milli  müəllim kadrları hazırlamaq, yeni tədris vəsait və proqramları, 

mütərəqqi  dərs  metodikası  tətbiq  etmək  tələb  olunurdu.  Buna  görə  1920 -ci  ildə 

Azərbaycan  sovet hökuməti  xalq  təhsilin in  yeni  inkiĢafın ı  istiqamətləndirən  bir 

sıra dekret və sərəncamlar verd i. Maarif nazirliy inin  köhnə aparatı  ləğv olundu, 

yeni  tərkibdə  xalq  maarif  ko missarlığı  orqanları  fəaliyyətə  baĢladı,  həmçinin  

qəza  inqilab  ko mitələri  nəzdində  maarif  Ģöbələri  təsis  edildi

1

.  Ġlk  xalq  maarif 



ko missarı  DadaĢ  Bünyadzadənin  imzası  ilə  1920-ci  il  mayın  10-da  ana  dilində 

dərs  keçilən,  pulsuz  icbari  politexnik  məktəblərin  təĢkili  haqqında  dekret  nəĢr 

olundu

2

. Həmin ilin avqustunda yeni cəmiyyət qurucuları - peĢəkar iĢçi qüvvəsi 



hazırlamaq  üçün  N.Nərimanovun  imzası  ilə  Azərbaycan  Ġnqilab  Ko mitəsinin  

dekreti əsasında Texniki PeĢə Təhsili  Ko mitəsi təsis edildi

3

. A zərbaycanda yeni 



xalq təhsili sistemi nü munəsində vahid əmək  məktəbləri

4

, tədris  müəssisələrinin  



növlərinin  demo kratikləĢdirilməsi,  respublikada  yaĢayan  bütün  millətlərə, 

xalq lara  öz  məktəb  və  niədəniyyət  müəssisələrini  yaratmaq  hüququ  elan  edildi. 

"Azərbaycan  SSR-in  vahid  əmək  məktəbi  haqqında  əsasnamə"  (1920-ci  il  26 

may)


5

 əsasında mə ktəb iki pilləyə bölünmüĢdü  -I p illə beĢillik, II pillə dördillik 

təhsil  kursu idi. "Əsasnamə"də vahid əmək  məktəblərin in özünüidarə prinsipləri 

müəyyən  edilmiĢdi

6

.  Həmçinin  "uĢaqların  əmək  məktəbində  birgə  təhsili 



haqqında"  xüsusi  qərar  verilmiĢdi.  Ancaq  yerli  Ģəraitin  xüsusiyyətləri  nəzərə 

alın mıĢ, azərbaycanlı Ģagirdlərin o xuduğu tədris müəssisələri və qruplarda oğlan 

və qızların ayrıca dərs keçməsi müvəqqəti saxlanılmıĢdı.  

1920-c i  ilin  mayında  Azərbaycan  Ġnqilab  Ko mitəsinin  vicdan  a zadlığı 

haqqında  dekretinə  görə,  Xalq  Maarif  Ko missarlığ ının  tabeliy ində  olan  bütün 

dövlət  məktəb lərində  dini  təlimlərin  öyrənilməsi  və  hər  hansı  dini  mərasim 

keçirilməsi  qadağan  olundu.  Din  nazirliy i  ləğv  edild i

8

.  Xa lq  Maarif 



Ko missarlığının  xüsusi  əmri  ilə  tədris  müəssisələri  və  məktəb  Ģuraların ın  sədri 

vəzifəsini  tutan  və  ya  icra  edən  din i  dərəcəli  Ģəxslər  vəzifələrindən  azad 

edildilər

9

. Dövlət və məktəb kilsə və məsciddən tamamilə ayrıldı.  



1920-c i  il  sentyabrın  19-da  Ba kıda  Azərbaycan  mədəniyyət  və  maa rif 

iĢçilərin in  birinci  qurultayı  açıldı.  Azərbaycan  hökumətinin  baĢçısı  Nəriman  

Nərimanov  qurultayda  elan  etmiĢdi:  "Köhnə  quruluĢun  ləğvi  ilə  məktəb  də 

yeniləĢməlid ir. Tədris və tərbiyə üsullan yeni olmalıdır"

10



1920-c i  ilin  dekabrında  Azərbaycan  Ġnqilab  Ko mitəsinin  d ekret i  ilə  



Ģagirdlərin ana dilin in I və II p illə  məktəblərdə tədris dili o lduğu təsdiq edildi

11



Orta  təhsil  verən  II  p illə  məktəblərdə  ali  təhsilli  azərbaycanlı  müəllimlərin 

çatıĢmaması  ilə  əlaqədar  milli  məktəb  quruculuğu  ciddi  çətinliklər  keçirirdi. 



183 

 

1920-c i ildə bütün müəllimlə rin yalnız üç faizi a li təhsil, qalanları isə orta, aĢağı 



və  evdə  təhsil  almıĢlar  id i

12

.  Respublikada  sovet  hakimiyyətinin  qurulması 



ərəfəsində  cəmi  2000  pedaqoq  var  idi,  ancaq  mövcud  məktəblərin  normal 

fəaliyyət göstərməsi üçün təqribən 40 min nəfərədək müəllim tələb o lunurdu

13



Buna  görə  də  1920-ci  ildən  Azərbaycanın  mü xtəlif  məntəqələrində 



müəllimlər  hazırlamaq  üçün üç  aylıq  kursların  təĢkil  edilməsinə  baĢlandı.  Artıq 

ilk  mərhələdə bu kurslara  min nəfərdən artıq adam cəlb edilmiĢ di

14

. 1920-1922-



ci  illər  ərzində  Bakı,  Nu xa,  ġuĢa,  Gəncə,  Qazax  və  Naxçıvanda  müəllim 

seminariyaları  açıldı  .  Kütləvi  Ģəkildə  məktəb  müəllimlərin in  hazırlan masında 

pedaqoji  texniku mlar  mühü m  rol  oynayırdılar,  1925-1926-cı  illərdə 

Azərbaycanda iki  min nəfərədək Ģagirdin təhsil aldığ ı 16 belə texn iku m fəaliyyət 

göstərirdi.  Bu  texniku mların  Ģagirdlərinin  əsas  hissəsini  kəndli  uĢaqları  təĢkil 

edirdi.  Höku mət  kənd  müəllimlərinin  maddi  vəziyyətini  yaxĢılaĢdırmaq, 

məktəbləri  yanacaq  və  digər  vəsaitlər-təchiz  etmək  sahəsində  tədbirlər  görürdü. 

Xalq  təhsili  sistemi  ilərin in  maddi  vəziyyətini  yaxĢılaĢdırmaq  və  uĢaqların  

yeməklə  təmin  edilməsin i  qaydaya salmaq  üçün  1922-ci  ilin  sentyabrında  Xalq 

Ko missarları  Soveti  qəzalarda  ərzaq  vergisinin  10  faizini  Xalq  Maarif 

Ko missarlığının yerli büdcələrinin sərəncamına verməy i qəra ra ald ı

17



Azərbaycanda,  xüsusilə  qəzalarda  kifayət  sayda  məktəb  binaları 

kəndlərdə  isə  məktəb  binası  üçün  yararlı  olan  tikili  yox  idi.  Respublikan ın  ağır 

maliyyə  çətinliklərinə  baxmayaraq  xalq  təhsili  iĢçilərinin  inadlı  və  fədakar 

fəaliyyəti  sayəsində, hökumətin  kö məyi  ilə  partiya  və  ictimai  maarif  təĢkilatları 

Ģəhər  və  qəzalarda  yeni  məktəblərin  tikintisin i  geniĢləndirir,  məktəbə  yararlı 

binaları  təmir  etdirirdi.  Artıq  1923-cü  ildə  Zaqatala  qəzasının  on  kəndində  yeni 

məktəb  binaları  tikilmiĢdi

18

.  AğdaĢ  qəzasında  həmin  ildə  dörd 



19

,  1924-cü  ildə  

Gəncə qəzasında iki,  Qazax qəzasında isə beĢ yeni məktəb açılmıĢdı 

20

. 1924/ 25-



ci  tədris  ilində  Azərbaycanda  34  yeni  məktəb  fəaliyyətə  baĢlamıĢ  və  13 -nün 

tikintisi  isə  baĢa  çatdırılmıĢdı

21

.  Lakin  hələ  1926-cı  ilin  əvvəllərində  məktəblər 



respublika əhalisi tələbatın ın yalnız 35 faizini ödəyirdi

22



Yerli əhalidən olan qızların  məktəblərə cəlb edilməsi qadın  müəllim və 

kadrların az olması ilə çətinləĢirdi.  Xalq təhs ili orqanları qadınların vəziyyətinin  

spesifık  xüsusiyyətləri  ilə  bağlı  olan  çətinlikləri  aradan  qaldıraraq  I  pillə 

məktəblərdə  azərbaycanlı  q ızların   sayının  1920/21-ci  tədris  ilindəki  6148 

nəfərdən 1926/27-ci tədris ilində 14189 nəfərədək artırılmasına nail o ldular

23



Azərbaycanda  sovet  məktəbi,  hər  Ģeydən  əvvəl,  yeni  cəmiyyət 

quruculuğunun,  "proletariat  diktaturasının"  müdafiəçiləri  olan  kadrların  

"kommun ist  ideologiyası"  ruhunda  hazırlan ması  vəzifələrinə  xid mət  etməli  idi.  

Bu  prinsip  yeni  dərsliklər,  tədris  planı  və  Proqramlarının  tərtib  edilməsin in  

əsasını  təĢkil  edirdi.  Bu  məqsədlə  1920-ci  ildə  Xalq   Maarif  Ko missarlığında 


184 

 

dərsliklərin  hazırlan ması  üzrə  xüsusi  ko missiya  yaradıldı  ki,  o  da  sonradan 



dərsliklərin  tərtibi  və  nəĢri  üzrə  Ģöbəyə  çevrildi

24

.  Ana  dilində  yeni  dərsliklərin  



yaradılmasına təcrübəli pedaqoji kadrlar - Mahmud bəy Mahmudbəyov, Abdulla 

ġaiq,  Fərhad  Ağayev və  baĢqaları  cəlb  edilmiĢdilər

25

.  1923-cü  ilin  dekabrından  



Xalq  Maarif  Ko missarlığında  bütün  vahid  əmək  məktəblərin in  metodik  iĢinə 

Ümu mi  rəhbərlik  edən  Elmi-Metodik  ġura  fəaliyyət  göstərirdi.  Faktiki  olaraq  

Azərbaycanda dövlət və partiya nəzarəti altında vahid təhsil sistemi yaradıldı. Bu  

sistemdə  tədris  plan  və  proqramların ın  əsasını  əmək  cəmiyyət  və  təbiət 

möv zuları təĢkil edird i. 

Azərbaycan  SSR  Xalq  Ko missarları  Soveti  nəzd ində  xüsusi  ko missiya 

respublika  məktəbləri üçün ən zəruri tədris vəsaiti və avadanlıqların ın istehsalına 

rəhbərlik  ed ird i

26

.  1921-c i  ilin  iyunundan  baĢlayaraq  Xalq  Ko missarları  Soveti 



yanında  fəaliyyət  göstərən  kustar  emalatxanalar  əyani  tədris  vəsaitləri 

hazırlay ırdı

27



Azərbaycandakı  milli  azlıqlar  içərisində  maarifin  təĢkili  məqsədi  ilə 



Xalq Maarif  Ko missarlığı nəzdində tərkibində fars, erməni gürcü, yəhudi,  kürd, 

ləzgi  və  tatar  bölmələri  olan  xüsusi  Ģöbə  iĢləyirdi.  1925/26-cı  tədris  ilində 

respublikada 1057  1 dərəcə A zərbaycan, 190  – erməni, 132  - rus, 5 - gürcü,  7  - 

alman, 2 - yəhudi 2 - yunan, 1 - aysor, 4 - tatar məktəbi və 40 qarıĢıq mə ktəb var 

idi.  On lar  üçün  ana  dilində  əlifba  nəĢrinə  cəhdlər  edilmiĢ,  pedaq oji  kurslar 

açılmıĢdı. 

Azərbaycan  müəllimləri  1925-ci  il  yanvarın  12-də  Moskvada  açılan  

Ümu mĠttifaq  müəllimlər  qurultayının  iĢində  iĢtirak  etdilər.  Azərbaycan 

nümayəndə  heyətini  Məryəm  xan ım  Bayraməlibəyova  (Məlik -Yeqanova),  Əli 

Hüseynov,  Qıztamam  ġahmalıyeva,  Cəmilə  Su ltanova,  Zülfüqar  AğakiĢibəyov, 

Mirzə  Məmmədov  və  baĢqaları  təmsil  ed ird ilər.  Qurultayda  çıxıĢ  edən  Ə. 

Hüseynov  Azərbaycan  müəllimlərinin   yeni  məktəb  quruculuğu  sahəsində 

müvəffəqiyyətlərindən danıĢdı

28



Bunun  ardınca  1925-ci  il  mayın  25-də  Bakıda  Azərbaycan 

müəllimlərin in  birinci  qurultayı  keçirildi.  Quru ltayda  respublikada  yeni  məktəb 

quruculuğu sahəsində qazanılmıĢ ilk nailiyyətlərə yekun vuruldu

28a


. Yeni  məktəb 

quruculuğunda  Azərbaycan  pedaqoqları  F.Ağayev,  A.Əmirov,  O.Cəlilbəyova, 

Ə.Hüseynov,  F.Rzabəyli,  Ġ.Ġsayev,  C.Cuvarlinski  fəal  iĢtirak  edirdilər.  Yerlərdə 

xalq  təhsilinin   geniĢləndirilməsi  sahəsində  S.Axundov  (Ağdam),  Q.Musayev 

(Quba), A. Eyvazov (Füzu li) və baĢqaları böyük iĢ aparırd ılar.  

Pedaqoji  kadrların  hazırlan ması  və  onların  maddi  vəziyyətinın  

yaxĢılaĢdırılması  sahəsində  görülən  böyük  iĢ  sayəsində  respublikada 

müəllimlərin  sayı  1920/21-ci  tədris  ilindəki  2611  nəfərdən  1925/26-ci  tədris 

ilində 5232 nəfərə çatmıĢdı

29



185 

 

Məktəblərin və orada oxuyan uĢaqların sayı getdikcə artırd ı. 19 20/21-ci 



tədris  ilində  olan  937  I  pillə  məktəblərin  sayı  1926/27-ci  dərs  ilində    1420-yə, 

onlardakı  Ģagirdlərin  sayı  isə  74922-dən  150625    nəfərədək    artdı

30

.  


Respublikanın  bütün    məktəblərində  1926/27-ci  tədris  ilində  1918/19-cu  tədris 

ilindəki 48076 nəfərə qarĢı 66528 Ģagird təhsil alırd ı

31



Beləliklə,  20-ci  illərdə  yeni  Azərbaycan  məktəblərinin  bünövrəsi 



qoyuldu, zəhmətkeĢlərin təhsilə kütləv i cəlb edilməsi üçün Ģərait yaradıldı.  

Savadsızlığın ləğvi uğrunda  mübarizə. A zərbaycanda  xalq  maarifınin  

ən  mühü m,  b irinci  dərəcəli  vəzifəsi  əhalinin  savadsızlığın ı  ləğv  etmək  hesab 

olunurdu.  1917-ci  ildə  Azə rbaycanda  bütün  əhalinin  cəmi  9,3  fa izi 

32

,  kənd 



sakinləri və qadın larınsa daha az hissəsi savadlı id i

33



Savadsızlığın  ləğv edilməsi  1920-ci ilin sentyabrında Azərbaycan Xalq  

Maarif Ko missarlığ ı nəzdində xüsusi olaraq təĢkil ed ilmiĢ Mərkəzi Ko missiyanın 

rəhbərliy i  altında  bütün Ģəhər,  qəza  mərkəzləri  və  kəndlərində  vahid  plan  ü zrə 

həyata keçirilird i. 

1921-c i  il  iyulun  14-də  XKS  xüsusi  qərarında  savadsızlığ ın  ləğv 

edilməsin i  ilin  əvvəlində  təĢkil  olun muĢ  Mərkəzi  baĢ  siyasi-maarif  idarəsinin  

mühü m və təxirəsalınınaz vəzifəsi elan etdi

34



Respublikada  əhalinin  bütün  təbəqələrini  əhatə  edən  savadsızlığ ı 

ləğvetmə  məktəb  və  kursları  açılmasına  baĢlandı.  Savadsızlığın  ləğv  edilməsi 

uğrunda  mübarizədə  müəllimlərlə  yanaĢı,  bütün  savadlı  adamlar  da  fəal  iĢtirak 

edirdilər.  Xalq  Maarif  Ko missarlığın ın  bütün  iĢçiləri  və  ko lleg iya  üzvləri,  yerli 

inqilab  ko mitələri  və  baĢqa  təĢkilatlarda  digər  vəzifə  və  tapĢırıq ları  yerinə 

yetirməkdən  ta ma milə  a zad  olunaraq,  qəzala rda  xa lq  maarifmin  təĢkilinə  cəlb  

edilmiĢdilər

35

. AK(b)P-n in IV qurultayı (1922-c i  ilin fevra lı) A zərbaycan əhalisi 



içərisində savadsızlıqla  mübarizəyə  ilin  ən ü mdə vəzifəsi kimi yanaĢmağ ı vacib  

bildi


36

1922/23-cü  tədris  ilində  Bakı  və  onun  ətraf  mədən  rayonlarında  7517 



nəfərin  o xuduğu  257  savad  məktəbi  fəaliyyət  göstərirdi

37

,  Azərbaycanın  bütün 



qəzalarında  isə ancaq 3852 nəfəri əhatə edən 189  məktəb təĢkil etmək  mü mkün  

olmuĢdu


38

Növbə fəhlələrin i savad məktəbinə cəlb  etmək  məqsədilə  Bakı və onun 



mədən  rayonlarında  1922-ci  ildə  20  xüsusi  səyyar  qrup  təĢkil  edilmiĢdi

39

.  Buna 



oxĢar  səyyar  savad  məktəbləri  qəzalarda  da  yaradılmıĢdı.  Onlar  kəndlilərin    ən  

geridə  qalmıĢ  təbəqələrini savadlanma iĢinə cəlb edirdi. Bütün Azərbaycan üzrə 

savadsızlığı,  ləğvetmə  kurs  və  məktəblərində  1922/23-cü  tədris  ilində  14336 

nəfər  məĢğul olurdu

40

. Onlardan 6954 nəfər azərbaycanlı, o cü mlədən 492 nəfər 



qadın idi

41

. Növbəti tədris ilində savadsızlığ ın ləğvi sahəsində könüllü təĢkilat və 



cəmiyyətlər  meydana  gəldi.  Savadsızlığın  ləğvi  iĢini  vahid  orqanda 

186 

 

mərkəzləĢdirmək üçün 1923-cü  ilin dekabrında XKS-nin sədri  Q. Musabəyovun 



baĢçılığı  ilə  "Savadsızlıqla  mübarizə  ko mitəsi"  yaradıldı.  Azərbaycan  XKS  və 

MĠK-in  1924-cü  il  18  mart  tarixli  "Azərbaycan  SSR  əhalisi  içərisində 

savadsızlığın  ləğvi  haqqında" qərarında  yazmaq  və  ya  oxu maq  bacarmayan  15 -

25  yaĢda  olan  bütün  əhaliyə  savad  öyrənmək  b ir  vəzifə  olaraq  tapĢırıld ı

42

.  Bu  


məqsəd  üçün  fabrik,  zavod  və  idarələrdə  boĢ  otaqlardan,  klub,  xalq  evi  və 

məktəblərdən  istifadə  etmək  hüququ  verildi.  Savad  məktəblərində  o xuyan 

fəhlələrin  8 saatlıq  iĢ günü əmək haqqı saxlanılmaq la bütün təhsil müddətində 2 

saat azaldıld ı

43

. 1924-cü il  iyulun 17-də A zərbaycanda "Rədd olsun savadsızlıq" 



cəmiyyəti  təsis  edildi.  Cəmiyyətin  idarə  heyətinin  sədri  Xalq  Daxili  ĠĢləri 

ko missarı  H.  Su ltanov  oldu

44

.  Cəmiyyətin  Bakı  və  qəzalarda    Ģöbələri    açıld ı.  



Onların    fəaliyyətində    rayon  partiya  ko mitələrinin  xüsusi  səlahiyyətli 

nümayəndələri bilavasitə iĢtirak edird ilər

45



Fəhlə və  kəndlilərin  fəal  iĢtirakı  ilə "Savadsızlığın  ləğv edilməsi" Ģüarı 



altında  iclaslar,  xüsusi  kampaniyalar,  "həftələr"  və  "günlər"  keçirilird i.  Bu  

kampaniyalar  zaman ı  yeni  savad  məntəqələri  yaradılır,  savadsızlığ ın  ləğv 

edilməsi  fonduna  könüllü  vəsaitlər  köçürülürdü.  1925-ci  ildə  "Rədd  olsun 

savadsızlıq"  cəmiyyətinin  Bakı  və  qəzalarda  on  min  üzvü  olan  16  Ģöbəsi 

46 

iĢləyird i. 



Partiya,  gənclər  və  peĢəkarlar  təĢkilatları  xüsusilə  öz  ü zvləri  içərisində 

savadsızlıqla  mübarizədə  fəal  iĢtirak  ed irdilər.  Təkcə  1924/25-ci  tədris  ilində 

1113 partiya ü zvü və namizədin in,  3234  ko msomo lçunun

47

 və 11418 hə mka rlar 



üzvünün

48 


savadsızlığ ı ləğv olunmuĢdu. 

Kənd əməkçiləri  içərisində savadsızlığı  ləğvetmə  kurs və məktəblərinin  

təĢkilinə torpaq və meĢə iĢçiləri həmkarlar Ġttifaqı yardım ed ird ilər. Təkcə 1925-

ci  ildə  bu  Ġttifaq  klub  və  qırmızı  guĢələrdə  mu zdurlar  üçün  24  savadsızlığı 

ləğvetmə  məntəqəsi və 22 savad  məktəbi təĢkil etmiĢdi

49

. Xalqın təhsilə  marağı 



ildən-ilə  artırdı.  A zərbaycan  kəndlilərində  bu  həvəs  xüsusilə  güclü  idi.  Bir  ço x 

hallarda  savad  məntəqələri  20-25  əvəzinə  40-45  nəfərə  xid mət  edirdi.  Bəzi 

qəzalarda  -  Quba,  Qazax  və  baĢqalarında  savadsızlığ ı  ləğvetmə  məntəqələrində 

yer  üstündə  kəndlilər  arasında  münaqiĢələr  baĢ  verirdi

50

.  Cəbrayıl,  Tovuz  və 



Quba qəzalarında BaĢ siyasi maarif  idarəsinin  məntəqələri  ilə yanaĢı, kəndlilərin  

tələbi ilə savadsızlığ ın ləğv edilməsi ü zrə gecə kursları açılmıĢdı

51



Savadsızlığı  ləğvetmə  məntəqələrinə  cəlb  olunanlar  durmadan  artırd ı. 



1924/25-c i  tədris  ilində  1233  savadsızlığı  ləğvetmə  mənt əqəsində  31755  nəfər  

təhsil alırdı

52



Maddi  bazanın  zəifliyinə,  kadr  çatıĢ mazlığına,  lazımi  binaların  



yoxluğuna  və  böyük  miqdarda  savadsızlar  o lmasına  baxmayaraq  respublikada 

savadsızlığın ləğvi sahəsində ilk uğurlu addımlar atıldı. Belə ki, 1921/22 -ci tədris  



187 

 

ilindən  1926/27-ci  tədris  ilinədək  102370  nəfər  savadsızlığı  ləğvetmə  



məntəqələrində  ancaq  əlifba  savadı  qazanmıĢdı.  Onlardan  63607  nəfəri 

azərbaycanlı,  o  cümlədən  3466  nəfəri  azərbaycanlı  qadın  idi

53

.  Azərbaycanda 



mədəni  quruculuğun  mühü m  vəzifələrindən  biri-əhalini  təhsillə  geniĢ  əhatə 

etmək və onu yüksək səviyyəyə qaldırmaq sahəsində hələ də böyük zəhmət tələb  

olunurdu. 

Əlifba problemləri. A zərbaycanda mədəni quruculuq gediĢində qarĢıya 

əlifba  məsələsi  çıxdı.  Sovet  hakimiyyəti  qurulanadək  Azərbaycanda  ərəb 

əlifbasından istifadə olunurdu. Azərbaycanın görkəmli maarifçiləri əlifba islahatı 

məsələsi  ilə  məĢğul olmuĢdular.  XIX yü zilliy in on görkəmli A zərbaycan yazıçı 

və  filosofu,  xalq ın  maariflən məsinin  qızğın  mübarizi  -  Mirzə  Fətəli  A xundov 

ərəb  əlifbasını  dəyiĢdirmək  yolu  ilə  Azərbaycan  əlifbası  yaratmağ ın  

təĢəbbüsçülərindən biri id i

54



Sovet hakimiyyəti qurulmasın ın ilk günlərindən Azərbaycan dilində çap 

və  nəĢr  iĢinin  in kiĢafı  məsələsi  bütün  kəskinliyi  ilə  qarĢıda  dururdu.  Mədəni 

quruculuğun  bu  mühüm  probleminin  həlli  yeni,  daha  asan  əlifbanın  qəbul 

edilməsin i qəti tələb edirdi. Onun Azərbaycan fəhlə və kəndli kütlələrin in təhsili 

üçün vacibliyini respublika ictimaiyyətinin mütərəqqi hissəsi də etiraf ed irdi

55



Beləliklə,  1920-ci  ilin  noyabrında  Azərbaycan  SSR  Xalq  Maarif 

Ko missarlığı  yanında  əlifba  islahatı  üzrə  ko missiya  yaradıldı

56

  Xalq   Maarif 



Ko missarlığı  kollegiyasının  1921-ci  il  yanvarın  5-də  qəbul  etdiyi  qərarda 

deyilirdi:  "Bir  tərəfdən,  köhnə  müsəlman  Ģriftin in  ço x  böyük  çatıĢmazlıqların ı, 

(digər  tərəfdən  isə)  geniĢ  kütlələrin  öyrənilməsi  üçün  müsəlman  (Azərbaycan  - 

məsul  red.)  dilini  asanlaĢdırmaq  zəruriyyətini  də  nəzərə  alaraq...  a)  köhnə 

müsəlman Ģriftin i yenisi  ilə əvəz etmək; b) daha mü kəmməl  latın Ģrifti ü zərində 

dayanmaq... "

57

. Dövlət, partiya və ictimai  xadimlər və baĢqaları  mətbuatda çıxıĢ 



edərək  yeni  əlifbaya  keçilməsinin  vacibliyin i  əsaslandırırdılar.  S.  Ağamalıoğlu  

1921-c i  il dekabrın 26-da "Azərbaycan  xəbərləri" qəzetində "Proletar  maarifi və  

türk  əlifbası"  məqaləsində    yazırdı:    "Maarifin  baĢlıca  aləti    əlifbadır,    ancaq  

geniĢ əməkçi əhali  kütləsinə asan olan əlifba ki, sonuncu az vaxt  itirməklə daha 

çox  ideya  və  biliklər  mənimsəyə  bilsin".  1922-ci  il  martın  6-da  AK(b)P-nin  

plenumu  A zərbaycan  əlifbasını  latın  yazı  qrafikasına  keçirmək  üçün  S. 

Ağamalıoğlunun  baĢçılığı  ilə  xüsusi  ko missiya    yaratdı

58

.    Bu    ko missiyanın  



bazasında      1922-ci  ilin  may ında  əlifbanın  latınlaĢdırılması  iĢini  aparan  Yeni 

Türk  Əlifbası  (YTƏ)  Daimi  Ko mitəsi  yaradıldı

59

.  Onun  tərkibinə  Səmədağa 



Ağamalıoğlu  (sədr),  Xudadat  Məlik-Aslanov,  Əhməd  Pepinov,  Əli  Tağızadə, 

Sultan  Məcid  Əfəndiyev,  Fərhad  Ağayev,  Vəli  Xuluflu,  Tey mur  Hüseynov  və 

digər görkəmli A zərbaycan ziyalıları daxil idilər. 


188 

 

Ko mitə  bütün  qəzalarda  Ģöbələrini  açdı,  höku mətin  kö məy i  ilə  (Ali 



Ġqtisadi  ġura  ko mitənin  ehtiyacları  üçün  üç  milyard  manat  məbləğində  valyuta 

fondu  ayırdı)  yeni  Ģrift,  yeni  əlifbada  ədəbiyyat,  qəzet  və  jurnallar  nəĢr  etmək 

üçün  lazımi  texniki  avadanlıq  alınd ı,  mütəxəssislər  hazırlandı,  əhali  içərisində 

geniĢ izahat kampan iyasına baĢlandı. 

YTƏ Ko mitəsinin sədri  S.Ağamalıoğlu A zərbaycan MĠK-in sədri  kimi 

Türküstan, Tatar, Xivə və Krım respublikaların ın Xalq Maarif  Ko missarlıqlarına 

yeni  əlifbanın  layihəsini  göndərərək  "onlardan  həm  yeni  əlifba  lay ihəsinə,  həm 

də  ərəb  əlifbasının  latınla  əvəz  edilməsi  ideyasına  fikir  və  baxıĢlarını"  

bildirmələrini xah iĢ etmiĢdi

60



Yeni  əlifba  birdən-birə  deyil,  tədricən,  ictimaiyyətin  prinsipial  fikri 

aĢkar  ediləndən,  tam  bir  sıra  mühüm  tədbirlər,  geniĢ  mü zakirələr  keçiriləndən 

sonra tətbiq edildi. 

Ərəb  əlifbasının  latın la  əvəz  edilməsi  müsəlman  dünyası  ölkələrində, 

qonĢu dövlətlərdə böyük əks-səda yaratdı. M. Qorki yeni əlifba uğrunda hərəkatı 

"Cəsarətlə ön cərgədə dayanınıĢ azərbaycanlıların böyük tarixi xid məti... "

61

 kimi 


qiymətləndirmiĢdi. 

Hələ  1922-ci  ilin  avqustunda  V.Ġ.Lenin  Azərbaycan  MĠK-in  sədri  S. 

Ağamalıoğlunu qəbul edərkən, o,  Leninə respublikada latın əlifbasına keçilməsi 

iĢinə  baĢlanması  barədə  məlu mat  vernıiĢdi.  Sonralar,  1926-cı  ilin   dekabrında 

S.Ağamalıoğlu X Ümu mbakı partiya konfransında çıxıĢında xüsusilə qeyd edirdi 

ki,  onun  yeni  əlifba  barəsində  məruzəsin i  dinləyən  V.Ġ.Len in  demiĢdi:  "Bu, 

ġərqdə inqilabdır"

62

. Ağamalıoğlu 1927-ci ildə keçirilən Ümu mĠttifaq  Yeni Türk 



Əlifbası  Mərkəzi  Ko mitəsinin  birinci  plenu munda  demiĢdi:  "Hələ  1922 -ci  ildə 

Ģəxsən  mənim  təqdim  etdiyim  bu  inqilab i  tədbir  yoldaĢ  Lenin  tərəfindən 

bəyənilmiĢdir".  Təsadüfi deyil  ki, hətta RK(b )P M K  1922-ci  il sentyabrın 25-də 

latın  əlifbasının  tətbiq  olunması  məsələsini  mü zakirə  edərək,  Azərbaycan  MĠK-

in  təĢəbbüsünü  qəbul  etməyi  qərara  aldı  və  Ümu mĠttifaq  MĠK-ə  ona  hər  cür 

yardım və kö mək göstərməyi təklif etdi. Əlbəttə, bu zaman  mərkəzin Sovet ġərq 

xalq larını  müsəlman  dünyasından  ayırmaq  məqsədi  güdən  siyasi  marağ ını  da 

nəzərdən qaçırmaq o lmaz. 

Latın  əlifbasının  tətbiq  olunmasına  din  xadimlərindən,  bəzi  imtiyazlı 

ictimai  xadimlərdən,  qatı  millətçi  əhvali-ruhiyyəli  ziyalılardan,  mühafızəkar 

partiya və sovet iĢçilərindən də müqavimət göstərənlər var id i.  

GeniĢ  kütlələrin  içərisində  savadsızlığın  tezliklə  ləğv  edilməsi  və  ana 

dilində  çap  və  nəĢr  iĢlərin in  asanlaĢdırılması  üçün  latın  Ģriftin in  tətbiq 

edilməsin in  əhəmiyyətini  nəzərə  alaraq,  A zərbaycan  SSRMĠK  1923 -cü  ilin  

əvvəlində  fəhlə  fakü ltələri  və  II  pillə  məktəblərdə  yeni  əlifbanın  tətbiqini 

qanuniləĢdirdi

63

,  mayın  19-da  isə  Xalq  Maarif  Ko missarlığ ı  Bakı  xalq  təhsili 



189 

 

Ģöbəsinə  növbəti  tədrisindən  bütün  məktəblərdə  tədrisi  yeni  əlifbaya  keçirməy i 



tövsiyə etdi. 

1923-cü il oktyabrın 20-də A zərbaycan SSR M ĠK-in qəbul etdiyi " Yen i 

Azərbaycan əlifbasının dövlət əlifbası kimi tanın mas ı haqqında" dekretə uyğun 

olaraq,  bütün  idarə  və  təĢkilatlara  kargü zarlığ ı  həm  əski,  həm  də  yeni  əlifbada 

aparmaq  barədə  göstəriĢ  verildi

64

  1925-ci  ilin  ma rtında  IV  Ümu ma zərbaycan 



Sovetlər  qurultay  yeni  əlifbanı  həyata  keçirmək  üçün  bir  sıra  direktivlər  qə bul 

etdi  Qurultay  bütün    pillə  məktəblərdə  yeni  Azərbaycan  əlifbasına  keçməyə 

icazə verdi, səkkiz  il  müddətində, yəni 1932/33-cü tədris ilinədək bütün I və II 

pillə  məktəblərdə  yeni  əlifbaya  keçilməsinin  baĢa  çatdırılmasını,  yeni  əlifbaya 

keçməyən  qruplarda  isə  tədrisin  həmin  vaxtda  köhnə  əlifba  ilə  aparılmasını 

qərara ald ı

65



Əlifbanın  zəh mətkeĢlər  içərisində  yayılması  məqsədilə  Bakıda  -  Qara 



və  Ağ Ģəhərdə  mədənlərdə  neftçi  fəhlələr,  habelə  əsgərlər  və  qulluqçular  üçün 

"savadsızlığı  ləğvetmə  məntəqələri"  açılmıĢdı.  A zərbaycan  kəndliləri  yeni 

əlifbaya  böyük  maraq  göstərirdilər.  Yü zlərlə  Azərbaycan  kəndlisi  savad 

məntəqələrində, gecə ku rsları və dərnəklərdə yeni əlifbanı həvəslə öyrənirdilər. 

Təkcə  1924-cü  ildə qəzalarda yeni əlifbanı öyrədən 1320 savadsızlığ ı ləğvetmə 

dərnəyi açılmıĢdı

66



1925-c i ildə  YTƏ Ko mitəsi Bakıda, Sa lyan, ġa ma xı və baĢqa qəzalarda 



yeni əlifba kursları açdı.  Bu kurslarda  1539 nəfər o xuyurdu

67

. Təkcə 1925/26-cı 



tədris  ilində  bu  kursları  12657  nəfər  bitirmiĢdi

68

.  Mətbəə  iĢçiləri  hazırlayan  



xüsusi  məktəblərlə  yanaĢı,  Ə.Bayramov  adına  klubda  və  Naxçıvan  Ģəhərində 

qadın klubunda

69

 Azərbaycanlıla r üçün makinaçı kursla rı təĢkil olun muĢdu. 



Yeni  əlifba  Ģrifti  ilə  əlifbalar,  A zərbaycan  dilində  yazı  və  o xu 

qaydalarına dair  material və d igər vəsaitlər böyük tirajla nəĢr edilirdi

70

. 1925-ci 



ilin  oktyabrınadək  32774  nəfər  yeni  əlifbanı  öyrənib  ö z  savadsızlığını  ləğv 

etmiĢdi


71

Yeni  əlifbanın  tərəfdarları  ilə  onun  əleyhdarları  arasında  mübahisədə 



yeni  əlifba  ilə  nəĢr  olunan  "Yeni  yol"  qəzeti  mühüm  rol  oynadı.  " Yeni  yol"  

qəzeti  min lərlə  fəh lə  və  kəndli  içərisində  yayılır,  geniĢ  o xucu  kütlələrinə  yeni 

əlifbaya keçməyin əhəmiyyətini təbliğ edirdi.  

YTƏ  Ko mitəsinin  fəaliyyəti  və  savadsızlığın  ləğv  edilməsı  sahəsində 

əldə edilən uğurlar Sovet Ġttifaqının ərəb əlifbasından istifadə edən digər xalq ları 

içərisində maraq oyatdı. Müttəfiq respublika və mu xtar v ilayətlərdən Azərbaycan 

YTƏ  Ko mitəsinin  ünvanına  gələn  çoxlu  məktublarda  əlifba  haqqında  daim 

məlu mat  xam§  edirdilər:  YTƏ  Ko mitələri  Dağıstan,  Qaraqalpaq  Mu xtar 

Respublikalarında  və  digər  yerlərdə  də  təĢkil  o lundu

72

.  Əlifba  məsələsini 



mü zakirə  etmək  üçün  türkdilli  xalqların  qurultayını  çağırmaq    zəruriyyəti  

190 

 

meydana  çıxd ı.    A zərbaycan    YTƏ  Ko mitəsi  "Azərbaycanı  Tədqiq  və  Tətəbbö 



Cəmiyyəti"  ilə  b irlikdə  türko loji  qurultay  çağırmaq  qərarına  gəldi.  Höku mət 

onun  keçirilməsinə  100  min  manatadək  pul  ayırdı

73

.  Quru ltay  ġərqdə  birinci 



olaraq  ərəb  əlifbasını  latın  qrafıkası  ilə  əvəz  etməyə  təĢəbbüs  göstərmiĢ 

Azərbaycan  paytaxtı  Bakıda  1926-cı  ilin  fevralında  açıldı.  Türkdilli  xalqların  

mədəni  həyatında  mühüm  ro l  oynamıĢ  Birinci  Ümu mĠttifaq  türkolo ji  qurultayı 

böyük  hadisə  oldu.  Fevralın  26-dan  martın  5-dək  davam  edən  qurultayda  131 

nümayəndə  (93  nəfəri  türk  dilli  idi)

74

  iĢtirak  edird i.  Sovetlər  Birliyində  yaĢayan 



türk  dilli  xalqların  əksəriyyəti  təmsil  olun muĢdu.  Azərbaycan  nümayəndələri 

Səmədağa  Ağamalıoğlu,  Mustafa  Quliyev,  Əh məd   Pepinov,  Bəkir  Çobanzadə, 

Ruhulla  A xundov,  Pənah  Qasımov,  Hənəfı  Zeynallı,  Əli  bəy  Hüseynzadə, 

Fərhad  Ağayev,  Cəlil  Məmmədquluzadə,  Cabbar  Məmməd zadə,  müəllim  Ayrıa 

Sultanova və b. idilər. 

Moskva  və  Sankt-Peterburqdan  görkəmli  ĢərqĢünaslar  S.R.Oldenburq, 

A.N.Samoy loviç,  M.P.Pavloviç,  P.N.Poppe  və  b.,  Berlin  və  Kildən  Radebolt 

Valter,  Menntsel  Teodor  Teodoroviç,  Türkiyədən  Mehmet  Fuad  Köprülüzadə  

qurultayın iĢtirakçıları idi. 

Qurultay  ərəb  əlifbasının  islahatı  və  latın  əlifbasının  qəbul  edilməsi, 

milli terminologiyanın yaradılması və türk d illi xalqlar üçün ədəbi dil, ana dilinin  

tədris metodikası, diyarĢünaslıq, türk dillərin in orfoqrafiyası haqq ında məsələləri 

mü zakirə etdi.  ÇıxıĢ edənlərin əksəriyyəti türkdilli  xalqlarda savadsızlığ ı tezliklə 

ləğv  etməyin  və  onları  yeni  mədəniyyətə  tez  alıĢdırmağın  mü mkün  yollarından 

biri kimi latın əlifbasına keçilməsinin  mühü m əhəmiyyətini vurğuladılar. Ancaq 

nümayəndələr  içərisində yeni əlifbanın tətbiq edilməsin in əleyhinə çıxıĢ edənlər 

də  var  idi.  Əleyhdarlar  içərisində  Baytursunovun  baĢçılığı  ilə  Qazaxıstan 

nümayəndələri  xüsusilə  seçilird ilər.  Ancaq  qurultay  Azərbaycanda,  digər 

respublika  və  vilayətlərdə  yeni  əlifbanın  tətbiqi  ilə  görülən  iĢlər  haqqında 

bəyanat verdi

75



1926-c ı  il  mart ın  7-də  Azə rbaycan  YTƏ  Ko mitəsi  yeni  ə lifbanı  qəbul 



etmiĢ  respublika  və  vilayətlərin  nümayəndələri  ilə  birlikdə  müĢavirə  keçird i. 

MüĢavirədə  Ġttifaq  miqyasında  bu  iĢi  tənzimləmək  üçün  vahid  mərkəzin  

yaradılması  məsləhət  olundu.  S.Ağamalıoğlu  (sədr),  F.Xocayev,  B.QulbəĢərov, 

M.A.Aytakov  və  baĢqalarının  daxil  o lunduğu  xüsusi  ko missiya  1927-ci  ilin  

iyununda  Bakıda  Yen i  Türk  Əlifbası  Ümu mĠttifaq  Mərkəzi  Ko mitəsinin  (YTƏ 

ÜMK)  təsis  plenumu  keçirilməsin i  təĢkil  etdi.  Həmin  plenu m  "Yen i  türk 

əlifbasını  həyata  keçirmək  üzrə  Ümu mĠttifaq  Ko mitəsi  haqqında  Əsasnamə" 

qəbul  edərək,  onun  hüquq  və  səlahiyyətlərini,  məqsəd  və  vəzifələrini 

müəyyənləĢdirdi.  Ümu mĠttifaq  Ko mitəsinə  Azərbaycandan  S.Ağamalıoğlu, 

T.Hüseynov,  M.Quliyev,  R.A xundov  və  H.Cəbiyevin  namizəd likləri  irəli 



191 

 

sürülmüĢdü



76

.  Plenumda  ko mitənin  hüquq  və  səlahiyyətlərini,  məqsəd  və 

vəzifələrin i  müəyyən  edən  "Yeni  əlifbanın  tətbiq  edilməsi  üzrə  Ümu mĠttifaq  

ko mitəsi haqqında Əsasnamə" qəbul edildi

77



S.Ağamalıoğlu  YTƏ  ÜMK-nın  sədri,  müavin ləri  isə  B.QulbəĢərov  və 



D.Korkmasov seçildilər.  Plenu mda  Sovet  Ġttifaqının  əvvəllər  yazısı  olmayan  və 

ya ərəb əlifbasından istifadə edən bütün xalq ları üçün  məcburi o lan vahid, yeni, 

təkmilləĢdirilmiĢ əlifba qəbul edild i. 

Bu illərdə Azərbaycanda yeni əlifbanın tətbiq edilməsi sahəsində həyata 

keçirilən iĢlər savadsızlığın  ləğvi probleminin həllin i sürətləndirdi.  1920-1927-ci 

illər ərzində savadsızlığını  ləğv etmiĢ 65607 nəfər azərbaycanlıdan 53957 nəfəri  

yeni, 11650 nəfəri isə əski əlifbanı öyrən məklə savadlanmıĢdı.  

 

 




Yüklə 5,7 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin