AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
§ 3. AZƏRBAYCAN SSR TƏRKĠBĠNDƏ NAXÇIVAN MUXTAR
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Naxçıvan MSS R-in yaradılması.
- DQMV-nin təĢkili.
|
§ 3. AZƏRBAYCAN SSR TƏRKĠBĠNDƏ NAXÇIVAN MUXTAR
SOVET SOSĠALĠS T RESPUBLĠKAS ININ YARADILMAS I VƏ DAĞLIQ QARABAĞ MUXTAR VĠLAYƏTĠNĠN TƏġ KĠLĠ
Azərbaycan SSR-yə keçmiĢdən ağır milli problem - Zaqafqaziyada müstəqil milli liberal-burjua dövlətlərinin mövcudluğu dövründə xüsusilə kəskin ləĢmiĢ ərazi mübahisələri irs qalmıĢdı. Azərbaycan Respublikası üçün bu mübahisələri həll etməyin mü xtəlif mərhələləri olmuĢdu: 1918-1920-ci illərdə ADR vaxtında; 1920-ci ilin aprel-noyabr - Azərbaycan SSR-in elan olunduğu gündən Ermən istanda sovet hakimiyyəti qurulanadək; 1920 -ci ilin noyabrından 1921-c i ilin fevralınadək, yəni Gü rcüstanda sovet hakimiyyəti qurulana qədər və nəhayət, ZSFSR-in təĢkilinə və onun SSR Ġttifaqına daxil olmasına qədər "müstəqil" Zaqafqaziya Sovet respublikalarının fəaliyyət göstərdiyi dövr. Bu 158
mərhələlərdən hər birinin öz xüsusiyyəti, meydana çıxan milli problemləri həll etməyin cürbəcür incəlikləri var idi. Bu problemlərin in kiĢafı və həllində regionda ilk növbədə özünün hakim millətçilik niyyətlərini ardıcıl güdən Rusiya mühüm rol oynayırdı. Bütünlükdə regionda ərazi mübahisələrinin meydana çıxması və bunların həlli yollarının axtarıĢı o lduqca mü xtəlif siyasi gerçəklik Ģəraitində baĢ verird i. Bu qarmaqarıĢıq lıq larda cürbəcür ictimai, sinfi qüvvələrin və cərəyanların mənafeləri çulğaĢırdı. Həmin illərdə Azərbaycan ilə Ermən istan arasında mübahisəli ərazilər kimi əsasən Naxçıvan, Zəngəzur və Dağlıq Qarabağın adları çəkilirdi. Bu "ərazi mübahisələri" əslində təkcə Rusiya və Qafqazın deyil, habelə Qərb dövlətlərinin də güclü iri siyasi qüvvələri arasında diplo matik hərrac mövzusu olmuĢdu və bu qüvvələrdən hər biri öz mənafeyini güdürdü. Naxçıvan, Zən gəzur, Dağ lıq Qarabağ imperialist tamahları meydanına çevrilmiĢdi. Konkret tarixi məqamda regionun bu və ya baĢqa respublikasında, xüsusən Azərbaycanda və Ermənistanda mövcud olan rejimdən asılı o laraq, qüvvələrin nisbəti, maraqları və təcavüzkar, bunlara müvafiq surətdə həm də mübahisə aparan tərəflərdən bu və ya digərinin dəstəklən məsi, tərəfkeĢliy i dəyiĢird i. DaĢnaklar ö zlərinin təcavüzkar antiAzərbaycan fəaliyyəti ilə Azərbaycan ətrafında dözülməz dərəcədə ağır mühit yaratmıĢdılar. Onlar əhali arasında fitnəkar Ģayiələr yay mıĢdılar ki, guya Azərbaycanın müsəlman ları, panislamistləri Ermənistanın ərazisini iĢğal etmək və Türkiyə ilə birləĢmək istəyirlər. Ermənistanda Sovet hakimiyyətinin elan edilməsi haqqında Ermənistan inqilab ko mitəsinin teleqramı Bakıya çatan kimi, 1920-ci il noyabrın 30-da
AK(b)P MK Siyasi və TəĢkilat bürolarının birləĢmiĢ iclası (N.N.Nərimanov, Q.N.Kaminski, Y.D.Stasova, Q.K.Orconikid ze, M.B.Qasımov, Ə.H.Qarayev, Sarkis (S.A.Danielyan), M.D.Hüseynov A.P.Serebrovski iĢtirak edirdilər) qərara ald ı: "a)... Sovet və inqilab Ko mitəsi adından Ermənistan hökumətinə bəyannamə ilə müraciət edilsin; b) Təbrik göndərilsin. Bildirilsin ki, Sovet Azərbaycanı ilə Sovet Ermən istanı arasında heç bir sərhəd yoxdur". Qərərarda Zəngəzur, Qarabağın dağlıq hissəsi haqqında məsələyə də toxunulmuĢ, habelə qeyd edilmiĢdi ki, Sovet Azərbaycanı Sovet Ermənistanı ilə "qırılmaz hərbi və təsərrüfat Ġttifaqı" bağlamağa hazırdır. Bəyannaməni elan etmək N.N.Nərimanova tapĢınlmıĢdı 113 .
Bakı Sovetinin iclasında onun elan etdiyi bəyannamədə də Naxçıvan haqqında məsələ qald ırılmamıĢdı. Lakin ertəsi gün qəzetlərdə dərc olunmuĢ bəyannaməyə aĢağıdakı fikir əlavə edilmiĢdi: "Zəngəzur və Naxçıvan qəzalarının əra zisi Sovet Ermənistanın ayrılmaz h issəsidir"(!). ġübhə yoxdur ki, N.N.Nərimanovun 159
rəyinin əleyhinə olaraq, bu sözlər, ola bilsin diplo matik mü lahizələrə görə, Q.K.Orconikid ze, S.M .Kirov və onların həmfikirləri tərəfindən ona daxil edilmiĢdi. Lakin N.N.Nərimanovun və onun yaxın silahdaĢların ın cəsarətli təkidi və prinsipiallığ ı sayəsində, ermən ilərin Q.K.Orconikid zenin və onun dəstəsinin xeyir-duası ilə Na xçıvanı Ermənistana birləĢdirmə k cəhdi baĢ tutmadı. 1920 -ci il dekabrın 2-də Aleksandropolda (Gü mrüdə) Ermənistanın daĢnak hökuməti ilə Türkiyə arasında imzalan mıĢ müqaviləyə əsasən sonradan Naxçıvan, ġərur və ġahtaxtıda səsvermə yolu ilə xüsusi idarəçilik yaradılmalı idi və Ermənistan onun iĢinə qarıĢmamağı öhdəsinə götürürdü 114
. Həmin müqaviləyə əsasən, türk generalı Veysəl bəy özünü müvəqqəti fövqəladə komissar elan etdi, öz dəstələri ilə NoraĢen də daxil o lmaqla Ermənistanla sərhəd məntəqələrini tutdu. 1920-c i il dekabrın 28-də Ermənistan SSR Hərb i Ġnqilab Ko mitəsi bəyannamə ilə çıxıĢ edərək, Naxçıvan əhalisinə öz müqəddəratını azad surətdə təyin etmək hüququ verildiyin i b ild irdi. DaĢnak avantüristlərinin yuvasına çevrilmiĢ, onların silah lı dəstələrinin və qaçqınların - "Türkiyə ermənilərin in" cəmləĢdiyi Zəngəzur ərazisi ətrafında o zaman yaranmıĢ son dorəcə mürəkkəb siyasi Ģəraitdə Azərbaycan öz torpaqlarını bütünlüklə əldə saxlaya bilməd i, Zəngəzu r qəzasının qərb h issəsi qondarma "Ermən istanın" əlinə keçd i.
qələbəsindən sonra da, daĢnak silahlı qüvvələrin in təcavüzkar hərəkətləri nəticəsində Naxçıvan diyarında gərginlik hələ də davam ed irdi. RSFSR hökumətin in daĢnak hökuməti ilə danıĢıq lar vasitəsilə münaqiĢəni həll etmək cəhdi baĢ tutmadı. 1920-ci ilin iyulunda Naxçıvan, Culfa və Ordubad əhalisi N.N.Nərimanova və Q.K.Orconikid zeyə məktubla müraciət etdi. Məktubda deyilirdi; " Yerli əhali öz qüvvəsi ilə daĢnaklardan müdafiə olunur, Qızıl ordunun kö məyi ilə bizim d iyarı azad etməyi və Azərbaycanla birləĢdirməyi təmin etməyi təvəqqə edirik" 115
. 1920-c i il iyulun 28-də AK(b)P MK Siyasi Bürosu Naxçıvandakı vəziyyəti mü zakirə edərək, Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinə tapĢırdı ki, Naxçıvan məsələsini prinsipial Ģəkildə aydınlaĢdırsın. Ermənistan ilə Azərbaycan arasında sərhədləri müəyyənləĢdirsin və Naxçıv an diyarında sovet hakimiyyəti qurulmasına kö mək göstərilməsi haqqında XI Qızıl ordunun Hərbi inqilab ġurası ilə danıĢıqlar aparsın" 116 .
iĢğalçılarından təmizləmək əmri verildi. XI Qızıl ordunun 1-ci Qafqaz po lku Go rus, ġahbuz və Cəhridən keçərək, 1920-ci il iyulun 28-də axĢamüstü Naxçıvan Ģəhərinə daxil oldu. Beləliklə, Naxçıvan diyarında da sovet hakimiyyəti quruldu. Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası elan edildi və 160
respublikanın ali hakimiyyət orqanı - Naxçıvan Ġnqilab Ko mitəsi (M.BəktaĢov, A.Kazımov, F.Mahmudbəyov, Q.Babayev və b. daxil id i) yaradıldı. Avqustun 10-da Na xçıvan Ġnqilab Ko mitəsi Azə rbaycan SSR Xa lq Ko missarları Sovetinin sədri N.N.Nərimanova məktub göndərdi. Məktubda deyilird i: "Naxçıvan camaatın ın ço x böyük əksəriyyətinin qərarı ilə Naxçıvan diyarı ö zünü Azərbaycan SSR-in ayrılmaz tərkib hissəsi hesab etmiĢdir" 117
. Naxçıvan inqilab ko mitəsi ilk dəyiĢikliklər həyata keçirdi: sənaye müəssisələri və mədənlər, bəy - xan torpaqları milliləĢdirildi. Yerlərdə inqilab ko mitələri təĢkil ed ilir, rayon və kənd yoxsul ko mitələri yarad ılırdı. 1921-c i il yanvarın 12-də AK(b)P MK-n ın Siyasi və TəĢkilat bürosıı B.A.ġahtaxtınskin i HĠġ-in mandatı ilə Naxçıvana ko missarı göndərməy i qərara aldı. 1921-ci ilin əvvəlində Naxçıvan respublikasında onun Azərbaycan SSR tərkib inə daxil olması barədə rəy sorğusu keçirildi. Rəy sorğusu nəticəsində respublika əhalisinin 90 faizi Naxçıvan diyarının A zərbaycan SSR tərkib ində qalmasına tərəfdar çıxd ım. Naxçıvan diyarı o zaman böyük çətinliklər içində, daĢnak hissələrinin və Ġranın Ģimal əyalətində fəaliyyət göstərən əksinqilabi qüvvələrin əhatəsində qalmıĢdı. Bu qüvvələr Naxçıvanda sovet hakimiyyətini devirməyə dəfələrlə cəhd göstərdilər. Lakin 1921-ci il martın 16-da RSFSR ilə Türkiyə arasında imzalan mıĢ dostluq müqaviləsi sayəsində, imperialistlər tərəfındən dəstəklənən erməni daĢnaklarının fitnələrinə son qoyuldu. Bu müqavilənin üçüncü bəndinə əsasən Naxçıvan vilayəti "Azərbaycanın qəyyumluğu (protektoratı) altında mu xtar ərazi o lurdu, bir Ģərtlə ki, Azərbaycan bu qəyyumluğu üçüncü dövlətə güzəĢtə getməyəcəkdir" 119
. V.Ġ.Len in 1921-ci il aprelin 9-da Türkiyə ilə sülh saziĢindən danıĢarkən demiĢdi ki, bu, "bizi Qafqazdakı daimi müharibələrdən xilas edir" 120
. Lakin bu sözlər özünü doğrult madı! Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan diyarın ın "milli sovet dövlət quruluĢu" onun coğrafı və geosiyasi mövqeyi ilə əlaqədar tarixən yaranmıĢ millətlərarası, həmçinin ərazi münasibətləri ilə müəyyən edilird i. Diyarın əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarət id i. 1917-c i il Qafqa z təqviminin və "1920-ci il üçün Azərbaycan Respublikasın ın ünvan-təqvimi"nin məlu matlarına görə, "Naxçıvan quberniyasının əhalisi 212459 nəfər idi, bunun 129586 nəfəri və ya 61 faizi azərbaycanlılar və 80530 nəfəri, yaxud 38 faizi ermənilər idi. 1925-ci ildə Naxçıvan respublikasın m kənd əhalisin in 82,3 faizini azərbaycanlılar təĢkil edirdi 121 .
baĢlanğıcını qoydu. Naxçıvan Ġnqilab Ko mitəsi 1920-ci il iyulun 29-da əhaliyə müraciətində bildirirdi ki, o, xalqların hüquq bərabərliyinə, dostluq və qardaĢlığına əsaslanan ardıcıl milli siyasət yeridəcək 122
. 161
Naxçıvan diyarın ın Azərbaycan SSR ilə sıx iqtisadi, mədəni və siyasi əlaqələrini bərpa və inkiĢaf etdirmək üçün əlveriĢli Ģərait yaran mıĢdı. Azərbaycan SSR-in partiya, sovet və təsərrüfat orqanları Naxçıvan Respublikasının əhalisinə yeni həyat quruculuğunda hərtərəfli kö mək göstərirdi. RK(b)P MK-nın Qafqaz bürosu və AK(b)P MK Naxçıvan Respublikasında partiya, sovet və təsərrüfat quruculuğu məsələ ləri ilə bilavasitə məĢğul olurdular. Məsələn, 1921-ci il aprelin 13-də AK(b)P MK-nın Siyasi və TəĢkilat büroları vəziyyəti yerində aydınlaĢdırmaq üçün Naxçıvana komissiya göndərməyi qərara aldı 123
. Elə həmin va xt RK(b)P MK-nın Qafqa z bürosu AK(b)P M K-ya məktub göndərərək Na xç ıvanda partiya və sovet iĢinin vəziyyəti barədə təcili məlu mat verməyi təklif edird i 124
. Payızda Qafqaz bürosu diyarın kənd təsərrüfatının bərpası üçün Naxçıvana 20 min manat qızıl pul ayırmağı, 10 vaqon taxıl yollamağı qərara aldı 125
. 1921-c i ilin oktyabrında Azərbaycan MĠK-in Rəyasət Heyəti Na xçıvana təcrübəli iĢçilərdən ibarət qrup göndərmək haqqında sərəncam verdi. 1921-c i il dekabrın 22-də AK(b)P MK-nın Siyasi və TəĢkilat bürosu Naxçıvan ölkə partiya ko mitəsinin quruluĢu məsələlərini mü zakirə edərək qərara aldı ki, ölkə ko mitəsi Ģtatlarına görə AK(b)P-nin qəza ko mitəsinin Ģöbələrinə, qəza partiya komitələrinin strukturu isə AK(b)P-n in nahiyə komitələrinin strukturuna uyğun gəlməlidir. AK(b)P-nin qurultaylarında Naxçıvan partiya təĢkilatın ın Azərbaycanın qəza partiya təĢkilatları ilə eyni hüquqda nümayəndəliyi var idi 126 .
keçirildi. 1922-ci il yanvarın 25-də Naxçıvan SSR-in Birinci Sovetlər qurultayı oldu. Qurultay diyarda sovet və təsərrüfat quruculuğuna, mədəni quruculuğa dair mühü m qərarlar qəbul etdi. Naxçıvan Ġnqilab Ko mitəsi ləğv olundu, Naxçıvan Ġcraiyyə Ko mitəsi və Naxçıvan SSR Xalq Ko missarları Soveti yaradıldı. 1922-c i il may ın 22-də A K(b)P M K-nın Rəyasət Heyəti Na xç ıvan diyarı haqqında Əsasnamənin və Naxçıvan SSR Konstitusiyasının Azərbaycan MĠK tərəfindən təqdim o lunmuĢ layihələrini mü zakirə etdi. Naxçıvan diyarı haqqında Əsasnamədə deyilird i: "Naxçıvan diyarı ASSR-in qəyyumluğu altında mu xtar respublika elan ed ilərək Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası ad landırılsın" 127
. Əsasnamədə göstərilirdi ki, Naxçıvan diyarının dövlət hakimiyyəti A zərbaycan SSR Konstitusiyasına uyğun olaraq təĢkil edilir. Naxçıvan SSR Konstitusiyasının layihəsində deyilirdi: "NSSR, dinindən, irqindən və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq vətəndaĢların bərabər hüquqlara malik olmaların ı təsdiq edərək, bu zəmində hər hansı imtiyazların və ya üstünlüklərin müəyyən olunmasının, ya xud bunlara yol verilməsinin, eləcə də milli azlıqlara qarĢı hər cür zü lmun və va onların hüquq 162
bərabərliy inin məhdudlaĢdırılmasının respublikanın əsas qanununa zidd olduğunu elan edir.‖ 128
AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti bu layihələri mü za kirə edib onların s on variantını tamamlamağı qərara aldı və yenidən mü zakirə edərək Naxçıvan diyarının mu xtariyyəti haqqında məsələni RK(b)P M K-n m mü zakirəsinə verdi. 1922-c i ilin noyabrında V.Ġ.Leninin sədrliyi ilə RK(b)P M K Siyasi Bürosu Naxçıvan Muxtar Respublikası yaradılmasın ın zəruriliyi haqqında qərar qəbul etdi 129
. Zaqafqaziya sovetlərinin b irinci qurultayı (1922-ci il, 12 dekabr) özünün xüsusi qərarında göstərmiĢdi: "Naxçıvan Respublikası A zərbaycanın mu xtar vahid hüququnda ayrılmaz və tərkib hissəsi hesab edilsin" 130 .
Rəyasət Heyəti Zaqafqaziya sovetləri birinci qurultayın ın qərarı əsasında "Naxçıvanı Mu xtar Respublikaya çevirməyi: Naxçıvan Xalq Ko missarları Sovetini və Naxçıvan MĠK-i Naxçıvan diyarın ın Ġcraiyyə Ko mitəsinə çevirməyi" təklif etdi 131 .
mü zakirə edərək Naxçıvan MĠK və XKS-nin ləğv olun ması və Naxçıvan diyarı Ġcraiyyə Ko mitəsinin yaradılmasını qərarlaĢdırdı. Naxçıvan Diyar Ko mitəsi AK(b)P Naxçıvan Diyar Ko mitəsi adlandırıld ı 132
. Ertəsi gün AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti bu məsələ ilə əlaqədar Diyar partiya konfransı çağırmağı və məsələni Naxçıvan diyarı sovetlər qurultayında müzakirə edib bəyannamə hazırlamağı tapĢırdı. Naxçıvan SSR-in Naxçıvan diyarına çevrilməsi və onun mu xtar vahid hüququnda Azərbaycan SSR tərkibinə daxil o lması bölgənin əhalisi tərəfindən bəyənildi. 1923-cü il fevralın 27-də III Ümu mnaxçıvan Sovetlər qurultayı bəyannamə verdi: "Hesab edərik ki, h izim möhkəmlən məyimiz - fəh lə və kəndlilərin hakimiyyətinin möhkəmlən məsi yalnız ü mu mi birgə iĢimizlə, Sovet Azərbaycanı ilə çiyin-çiyinə iĢləməklə mü mkündür, Sovet Azərbaycanının ayrılmaz mu xtar hissəsi kimi onun tərkibinə daxil olmağımızı zəruri sayırıq". Qurultay qərara aldı: "Bütün Naxçıvan diyarı özünün bütün aparatları ilə mu xtar diyar hüququnda Azərbaycan SSR-in tərkibinə daxil olsun" 132a
. 1923-cü il iyunun 16-da A zərbaycan MĠK-in üçüncü sessiyası Na xç ıvan diyarının Azərbaycan SSR-in mu xtar hissəsi kimi onun tərkibinə daxil olması haqqında Naxçıvan Sovetlər qurultayının vəsatətini təsdiq etdi. Azərbaycan MĠK Rəyasət Heyətinə tapĢırıld ı ki, Naxçıvan diyarının mədəni-iqtisadi dirçəliĢinə xüsusi diqqət yetirilsin, abadlıq iĢləri haqqında məsələ ön plana çəkilsin" 133 .
diyarının Naxçıvan Muxtar Respublikasına çevrilməsi məsələsini müzakirə 163
edərək, A zərbaycan MĠK-ə təklif etdi ki, Naxçıvan Mu xtar Respublikasının yaradılması barədə məsələni Zaqafqaziya MĠK qarĢısında qaldırsın 134
. 1923-cü il dekabrın 31-də Azə rbaycan SSR MĠK Na xç ıvan diyarının Azərbaycan SSR tərkib ində Naxçıvan MSSR-ə çevrilməsi haqqında qəti qərar qəbul etdi və Zaqafqaziya MĠK-dən bu qərarın təsdiq olun masını xahiĢ etdi. 1924-cü il yanvarın 8-də Zaqafqa ziya MĠK Q.M.Musabəyovun məruzəsin i və Azərbaycan SSR MĠK-in vəsatətini dinləyərək, Naxçıvan diyarının A zərbaycan SSR tərkib ində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası elan etdi 135 . Azərbaycan SSR MĠK-in lay ihəsinə əsasən Naxçıvan Respublikasının dövlət hakimiyyəti aparatı Azərbaycan SSR, ZSFSR və SSRĠ Konstitusiyalarına uyğun olaraq, yerli sovetlərdən, onların qurultaylarından və icraiyyə ko mitələrindən, XKS və MĠK-dən ibarət təĢkil edilməli id i. Layihə 1924-cü il fevralın 4-də AK(b)P MK Rəyasət Heyətində mü zakirə olundu. Rəyasət Heyəti layihəyə düzəliĢlər etdi və Naxçıvan Respublikası haqqında Əsasnamə hazırlamağ ı qərara ald ı. 1924-cü il fevra lın 9-da Azərbaycan SSR M ĠK-in Rəyasət Heyəti Naxçıvan diyarının Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikasın a çevrilməsi haqqında dekret verdi. Naxçıvan SSR haqqında Əsasnamənin lay ihəsini hazırlamaq üçün ko missiya yaradıld ı 137 .
fevralın 24-də AK(b)P M K Rəyasət Heyətində mü zakirə olundu. 1924-cü
ilin aprelində Azərbaycan SSR
MĠK SSRĠ-nin Konstitusiyasının prinsipləri əsasında hazırlan mıĢ Naxçıvan MSSR haqqında yeni Əsasnaməni təsdiq etdi. Əsasnamənin birinci maddəsində deyilirdi ki, "Naxçıvan Mu xtar Sovet Sosialist Respublikası azad sosialist cəmiyyətində Naxçıvan MSSR hüdudlarında bütün hakimiyyət ölkənin sovetlərdə birləĢmiĢ bütün əməkçi əhalisinə məxsusdur‖ 139
. Əsasnamənin Ġkinci maddəsində göstərilirdi ki, Naxçıvan MSSR Azərbaycan SSR-in tərkib hissəsidir və Muxtar Respublika kimi onun tərkibinə daxil olur. 1925-c i ilin mart ında keçirilən Azərbaycan SSR-in IV Sovetlər qurultayı Azərbaycan SSR Konstitusiyasına əlavə etdi. Əlavədə deyilirdi ki, Naxçıvan Mu xtar Sovet Sosialist Respublikası Azərbaycan SSR-in tərkibinə daxildir. Beləliklə, Azərbaycan SSR-in tərkib ində özünün ali qanunvericilik və icra orqanları o lan Muxtar Sovet Respublikası - Naxçıvan MSSR yaradıld ı. Naxçıvan mu xtariyyətinin yaradılması diyarın özünəməxsus coğrafı mövqeyi ilə də bağlı idi: o, Ģimal və Ģərqdən Ermənistanla, cənub və cənub -qərbdən Ġran və Türkiyə ilə həmsərhəddir.
164
"Naxçıvanın A zərbaycanın himayəsi altında mu xtar ərazi" statusu RSFSR-in iĢtirakı ilə, A zərbaycan, Gürcüstan, Ermən istan və Türkiyə arasında 1921-c i ilin 13 oktyabrında Qarsda bağlanmıĢ 20 maddədən ibarət dostluq müqaviləsində təsbit edildi. Naxçıvan diyarının ço x mürəkkəb və gərgin siyasi ziddiyyətlər Ģəraitində mu xtar dövlət statusunun 1921-ci ildə beynəlxalq müqavilələrdə "əks olunması həmin dövrdə, həm də A zərbaycanın indiki dövründə böyük siyasi əhəmiyyət kəsb edən bir fakt kimi q iy mətləndirilməlid ir". ("Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illiyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti H.Ə.Əliyevin Fərman ı. " Respublika" qəz., № 24, 5 fevral 1999 -cu il).
yaĢayan bütün xalq ların sosial və milli azadlığın ı elan etdi. A zərbaycan ərazisinə, əsasən mü xtəlif vaxtlarda köçürülmüĢ ermənilər ölkədəki milli azlıq lar arasında faiz etibarilə ço xluq təĢkil edirdi. On ların böyük əksəriyyəti özəli A zərbaycan ərazisi Qarabağın dağlıq hissəsində yığcam Ģəkildə, azərbaycanlılarla qonĢuluqda yaĢayırdı. Azərbaycanın bu guĢəsinin iqtisadiyyatı, sosial-siyasi və mədəni həyatı, onun ictimai u klad ı ilə tarixən sıx və dərindən bağlı id i- Hətta "parçala - hökm sür" siyasətinə uyğun olan "Qarabağ məsələsi"ni uyduran xarici müdaxiləçilərin regionda hökmranlığı zaman ı da daĢnakların, Ġrəvandan gələn cürbəcür emissarların hər cür fitnəkarlıqlarına baxmayaraq, Qarabağın dağlıq hissəsində məskunlaĢdırılmıĢ əməkçi erməni icması A zərbaycan əhalisinin bölünməzliyinə, birliyinə qətiyyətlə tərəfdar çıxırd ı. A.Ġ.M ikoyan 1919 -cu il may ın 22-də RK(b)P MK-ya, V.Ġ.Leninə göndərdiyi məruzəsində etiraf etmiĢdi: "Ermən i höku mətin in agentləri olan daĢnaklar Qarabağın Ermən istana birləĢdirilməsinə çalıĢırlar, lakin bu, Qarabağ əhalisi üçün özlərin in dolanacaq mənbəyindən - Bakıdan məhru m olmaq və heç vaxt heç bir əlaqələri olmayan Ġrəvanla bağlan maq demək olard ı. Ermən i kəndliləri də özlərinin beĢinci qurultayında Sovet Azərbaycanını tanımağı və ona qoĢulmağ ı qərara almıĢlar" 140 .
yazırdı ki, "müsəlman feodalların ın və ermən i varlıların ın, həmçinin tüfeyli burjuaların istəyinin əksinə olaraq, ermənilərlə azərbaycanlıların münasibəti ço x yaxĢıd ır" 141
. "Azərbaycan" qəzeti 1919-cu il iyulun 8-də yazırdı: "Dinc kəndlilər siyasətdən uzaq, səmimi söhbətlərində açıq deyirlər ki, Qarabağın əsasən ermənilər yaĢayan dağlıq hissəsinin güzəranı büsbütün onun düzən hissəsindən asılıd ır, bu səbəbdən də onlar Qarabağın bu Ģəkildə bölünməsini təsəvvür edə bilmirlər, onlar iqtisadi və deməli, həm də siyasi əlaqələri olmayan Ġrəvanı heç vaxt görməmiĢlər".
165
1919-cu il iyu lun 29-30-da Azə rbaycan Respublikasının BaĢ Na ziri N.F.Usubbəyov və hərbi nazir S.S.Meh mandarov Gəncə general-qubernatoru X.A.Rəfibəyovun və hərbçi dəstənin müĢayiəti ilə Qarabağda olarkən ən hörmətli və əziz qonaq kimi qarĢılan mıĢdılar. BaĢ Nazir N.F.Usubbəyov 29 iyulda Xankəndində qarnizon qoĢunlarının paradını qəbul etdikdən sonra, 30 iyulda səhər ġuĢaya təĢrif gətirmiĢdilər. Həmin gün Ģəhərin qala divarları qarĢısında alaqapılar qurulmuĢ, evlər, bazarlar və əsas küçələr xalı-xalça, gül- çiçək və bayraqlarla bəzədilmiĢdi. Nü mayəndə heyəti Ģəhər məscidinə gəlmiĢ, baĢ nazir burada söylədiyi nitqində " müsəlmanların d igər millətlərlə birlikdə dinc Ģəraitdə yaĢamalarının zəruriliyini, bunsuz Azərbaycanın əmin-aman lığ ının mü mkün olmadığ ını" vurğulamıĢdı. Sonra nümayəndə heyəti erməni kilsəsinə yollan mıĢ, orada onlan xristian ruhanilər duz-çörəklə qarĢılamıĢdılar. Yep iskop Azərbaycan dilində nitq söyləyərək, iki millətin dinc həyat sürməsinin zəruriliyini tarixi məlu matlarla əsaslandırmıĢdı. Üstündə "YaĢasın Azərbaycan Respublikası" sözləri yazılmıĢ iki yaraĢıqlı alaqapı da erməni bazarında qurulmuĢdu. 1919-cu il avqustun 15-də Qarabağın dağlıq hissəsindəki ermənilərin qurultayı məsələsi sülh Konfransında həll edilənə qədər aĢağıdakı Ģərtlərlə Azərbaycan hökuməti ilə müvəqqəti saziĢ bağlamaq haqqında qərar çıxardı: Qarabağın ġuĢa, CavanĢir və Cəbrayıl qəzaların ın ermən ilər yaĢayan dağlıq hissəsi (Dizaq, Vərəndə, Xaçın və Crabert) bütün Qarabağın ərazi mu xtariyyəti və onun ermən i əhalisinin milli-mədəni mu xtariyyəti əsasında (Qarabağ general- qubematorluğunun xüsusi inzibati vahidi kimi) Azərbaycan Respublikasının tərkib ində qalır. Lakin daĢnaklar Qarabağ saziĢini hər vasitə ilə gö zdən salmağa, heçə endirməyə cəhd göstərirdilər. Türk millətinə vəhĢicəsinə nifrət bəsləyən azğın millətçilik partiyası regionda milli sülhün bərqərar olmasını qəbul edə bilmirdi. Qarabağ ko mmun istləri Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılmaması uğrunda çıxıĢ edirdilər. On lar hələ 1919-cu ilin avqustunda keçirdikləri müĢavirədə bu barədə qərar qəbul etmiĢdilər 143
. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra kommunistlər ə məkç i e rməni əhalisinə mü raciət qəbul etdilər. Müraciətdə deyilirdi: " Yo ldaĢlar! DaĢnakların zülmünə dözdüyünüz bəsdir, sizin ay ılmaq vaxtmız gəlib çatıb, məgər açıq-aĢkar görmürsünüzmü ki, bütün qanlı qırğınları daĢnaklar törədir, daĢnakların terro runa əməkçilərin qırmızı terroru ilə cavab verin. Bu iĢdə Azərbaycan kəndliləri və proletariatı sizinlə b irlikdə ön cərgədə döyüĢəcəklər" 144
. Sovet Azərbaycanının hökuməti Qarabağda, ələlxüsus onun dağlıq hissəsində sosial-siyasi vəziyyətə xüsusi diqqət yetirirdi. 1920-ci il aprelin 30-da Azərbaycan hökuməti Ermən istanın daĢnak hökumətinə nota göndərərək tələb 166
etdi: "1. Qarabağ və Zəngəzur ərazilərindən qoĢunların ızı çıxarın. 2. Öz sərhədlərinizə çəkilin. 3.M illətlərarası ədavətə son qoyun. Əks halda Azərbay can Sovet Sosialist Respublikasının Ġnqilab Ko mitəsi ö zünü Ermən istan Respublikası hökuməti ilə müharibə vəziyyətində hesab edəcək" 145
. Qarabağda və Zəngəzurda yerləĢən Azərbaycan qoĢun hissələrinə hücumu dayandırmaq, əlveriĢli mövqe tutaraq müdafiə vəziyy ətinə keçmək əmri verild i. Əmrdə bildirilirdi ki, Ermən istan ultimatu mda göstərilən Ģərtləri yerinə yetirməsə, Qızıl ordu Azərbaycan hissələrinə kö məyə göndəriləcəkd ir. 1920-c i il may ın 9-da Ba kıda yaĢayan qarabağlı və zəngəzurlu azərbaycanlıların və ermənilərin həmrəy lik mitinqi keçirildi. 1920-ci il iyunun ilk günlərində Qarabağda olan Q.K.Orconikidze Bakıya qayıtdıqdan sonra V.Ġ.Leninə, Ġ.V.Stalinə, G.V.Çiçerinə göndərdiyi teleqramda onıı da bild ird i ki, "həm ermən i, həm də müsəlman əhalisi rus Qızıl qoĢ unlarını sevinclə qarĢılayır" 146
. Ġyunun 19-da isə o, Vlad iqafqazdan teleqrafla G.V.Çiçerinə xəbər verird i: "Azərbaycan Qarabağa, Zəngəzura, Naxçıvan və ġərur-Dərələyəz qəzasına iddia edir. Qarabağda və Zəngəzurda sovet hakimiyyəti elan olunub və adı çəkilən ərazilər ö zünü Azərbaycan Sovet Respublikasının bir hissəsi hesab edir... A zərbaycan heç bir halda Qarabağ və Zəngəzursuz keçinə b ilməz" 147
. Q.K.Orconikid ze Ermənistanla müqavilə imzalanana qədər
Azərbaycanın nümayəndəsini Moskvaya dəvət cdərək Azərbaycana və Ennənistana aid bütün məsələləri həmin nü mayəndə ilə birlikdə həll etməyi təklif ed ird i 148
. M.D.Hüseynov N. N.Nərimanovun həmin teleqramı aldığ ını 1920-ci il iyunun 21-də Q.K.Orconikid ze və G.V.Çiçerinə bildirərə k, Qarabağ və Zəngəzurun Azərbaycana birləĢdirilməsi haqqında teleqramda deyilən fikrin qüvvədə qalıb-qalmad ığını xəbər alırdı 14 . Məlu m o lduğu kimi, sonradan Q.K.Orconikid ze fıkrini dəyiĢdi. Mərkəz isə məsələni Azərbaycanın nümayəndəsi iĢtirak etmədən həll etdi. N.N.Nərimanov öz etirazlarını teleqrafla dəfələrlə V.Ġ.Len inə, G.V.Çiçerinə bildirdi. O, V.Ġ.Len inə göndərdiyi teleqramlardan birində soruĢurdu: "Mən bilmək istərdim ki, mərkəz biz müsəlman lara necə baxır və o, belə məsələləri b izim iĢtirakımız olmadan necə həll ed ibdir... (Rusiya) eyni zamanda Ermənistanın və Gürcüstanın müstəqilliy ini tanıyır və Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulana qədər mübahisəsiz vilayətləri indi nədənsə mübahisəli sayır. YoldaĢ Çiçerin Mərkəzin siyasətinə tabe olmaqdan danıĢır, amma eyni zamanda Mərkəz nəzərə alırmı ki, elə həmin Mərkəz bizi Ģirma o lmağa məcbur ed ir" 150 .
əməlləri davam edird i. A rtıq XI Qızıl ordu hissələrin in yerləĢdiyi Qarabağ, Zəngəzur ərazilərində ermənilər xüsusilə azğ ınlaĢ mıĢdılar. 167
Ermənistanın daĢnak təcavüzkarlığ ının azğınlığın ı regiondakı ərazi mübahisələrini" ö zlərin in qərəzli mənafeləri üçün hiyləgərliklə istifadə edən həm Qərb imperialistlərinin, həm də Moskva siyasətçilərinin ikili siyasəti ilə izah etmək olar. Məlu m o lduğu kinıi, hələ Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulana qədər orada RSFSR-in səlahiyyətli nü mayəndəsi (B.V.Leqran) var id i. Yeri gəlmiĢkən qeyd edək ki, mayda Qızıl ordu hissələri Qarabağa daxil olanda Moskvada daĢnak hökumətin in və Sovet Rusiyasının nümayəndələri arasında danıĢıqlar baĢlanmıĢdı. Maraq lıd ır ki, elə həmin vaxt Fransa Xarici ĠĢlər Nazirliyin in Gürcüstan hökumətinə göndərdiyi məktubda bildirilirdi ki, Gü rcüstan hökumətinin öz ö lkəsinin müstəqilliy ini qoruyub saxlamaq üçün göstərdiyi səyləri qraf Kerzon qiy mətləndirir və "silah və sursat çatdırılması barədə Ermənistan respublikası ilə dostluq saziĢinə gəlməsini b ild ikdə məmnun qalmıĢdır". Məktubda daha sonra deyilird i ki, "silah təchizatı haqqında Ermənistanın hakimiyyət orqanları ilə saziĢ əldə olun muĢdur" 151
. 1920-c i il iyulun 10-da AK(b )P MK bürosu XI Qızıl ordu siyasi Ģöbəsi nümayəndələrin in və B.V.Leqran ın iĢtirakı ilə Qarabağ partiya təĢkilatın ın rəhbərlərindən biri olan A.N.Karakozovun məruzəsini din lədi. Məru zəçi Qarabağ məsələsində ingilis imperialistlərin in ikili siyasət yeritdiklərin i söyləyərək dedi ki, Qarabağ kommun istləri "Qarabağın Azərbaycana birləĢdirilməsini zəruri" sayırlar, "erməni kəndləri Ermən istanın tərkibinə daxil olmaq istəmirlər, hazırda müsəlman və erməni h issələrin in birləĢ məsi baĢ verir" 152
. Elə həmin gün Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin sədri N.N.Nərimanov, RK(b)P Qafqaz bürosunun üzvü B.Mdiyani, AK(b)P MK üzv ləri A.Ġ.M ikoyan, V.NaneyĢvili, XI Ordu HĠġ ü zvləri Vesnik, Levandovski, Mixaylov RK(b)P MK-ya mü raciət göndərdilər: "Zəngəzur və Qarabağ məsələsi barəsində vahid rəyimizi biz MK-ya çatdırmağı özü mü zə borc bilirik. Bu məsələnin həlli Ermənistanla danıĢıqlarda aralıq məsələ kimi nəzərdə tutulur və Qafqazda inqilab ın mənafeyinə ziddir... ġərqdə Azərbaycandan möhkə m mərkəz və sinfi inqilab mənbəyi yaratmaq əvəzinə, onu Qızıl ordunun himayəsində olan və ermənilərə və gürcülərə paylaĢdıran məzlu ma çevirməmək naminə biz Qarabağ və Zəngəzur məsələsində Mərkəzi tərəddüd etməkdən çəkindiririk" 153
. 1920-c i il iyulun 15-də AK(b)P N.Nə rimanovun,Q.K.Orconikidzen in, Y.D.Stasovanın, M.D.Hüseynovun, D.X.Bünyadzadənin, A.Ġ.M ikoyanın, XI Ordu Hərbi Ġnqilab ġu rası nümayəndələrinin və B.V.Leqranın iĢtirakı ilə Ermənistanla sülh haqqında məsələni mü zakirə edərək qərara aldı ki, "Qara bağ və Zəngəzur Azərbaycana birləĢdirilməlid ir" 154 .
da Ermənistanın xarici iĢlər nazirinə göndərdiyi xüsusi teleqramda "Ermənistan 168
ilə A zərbaycan arasında mübahisəli yerlərin Rusiya hiss ələri tərəfindən tutulmasının" səbəblərini izah edərkən "dinc dostluq münasibətləri haqqında müqavilə" bağlamaq üçün B.V.Leqran ın Yerevana səfər edəcəyini xəbər vermiĢdi 155
. 1920-c i il avqustun 10-da Yerevanda RSFSR ilə daĢnak hökuməti arasında bağlanmıĢ müqaviləyə əsasən Sovet Rusiyası Ermənistanın istiqlaliyyətini və müstəqilliyini tanıdı. Müqavilədə Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvan "mübahisəli vilayətlər" elan olunur və göstərilird i ki, "sovet qoĢunlarının mübahisəli əraziləri tutması ilə Ermənistan Respublikasının və ya Azərbaycan SSR-in həmin ərazilərə hüquqları haqqında məsələ bəri baĢdan həll edilmir"
156 . Beləliklə, Qarabağ və Zəngəzur mü xtəlif partiya qüvvələri və siyasi qüvvələr arasında mübarizə meydanına çevrildi ki, bu da ilk növbədə bir-biri ilə iqtisadi tellə rlə bağlı o lan erməni və a zərbaycanlı əhalinin həyati mənafelə rinə zidd idi. Belə ki, dağlıq hissədə yaĢayan ermənilər yayda düzən Qarabağa enərək, taxıl biçinində iĢləyir, müəyyən əlavə qazanc əldə edirdilər, düzən ərazidə yaĢayan maldar azərbaycanlılar isə əzəldən doğma torpaqları Qarabağın dağlıq hissəsindəki və Zəngəzurdakı yaylaqlarsız keçinə bilmird ilər. Qarabağ və Zəngəzuru, ta qədimdən, heç bir təsərrüfat əlaqələri olmayan Ġrəvanla deyil, Bakı ilə rahat yollar birləĢdirirdi, Qarabağ və Zəngəzur kəndlilərinin böyük hissəsi Bakın ın neft mədənlərində özlərinə dolanıĢıq tapırdı. Azərbaycan ərazisinin daĢnak quldurlarından və Ġrəvan emissarlarından təmizlən məsi ilə Qarabağın ermənilər və azərbaycanlılar yaĢayan hissələrinin siyası və iqtisadi vahidliyə çevrilməsi prosesi baĢ verirdi. A zərbaycanın partiya və sovet orqanları Qarabağın dağlıq hissəsinin ermoni və zərbaycanlı əhalisi ilə bağlı məsəlonin düzgün həll olun masına mühüm əhəmiyyot verirdilər. Bu məsələ mü xtəlif partiya və döv-lət səviyyələrində dəfolərlə müzakirə edilmiĢdi. Həmin mü zakirə- lərdə tez-tez cürbəcür fikirlər və təkliflər səslənirdi. Fikirlər müba-rizəsinin kəskin ləĢməsini və məsələnin mü rəkkəbliyin i nəzərə alaraq, onun tezliklə həll olunması üçün bütün mümkün tədbirlori görməyə çalıĢırdılar. Zaqafqaziyada sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra üç sovet respublikasının ərazi məsələləri ilə yaxından məĢğul olmaq mü mkün oldu. 1921-ci ilin mayında RK(b)P MK Qafqaz bürosu Zaqafqaziya respublikaları arasında sərhədləri müəyyənləĢdirmək üçün S.M.Kirovun sədrliyi ilə bu respublikaların nümayəndələrindən ibarət ko missiya yaratmağ ı qərara ald ı. 1921-c i ilin iyununda, ərazi məsələlərinin yüksək səviyyədə müza kirəsi ərəfəsində daĢnaklar Ermən istan və Azərbaycanın bir sıra sərhədyanı rayonlarında, xüsusən Zəngəzurda, Qarabağın dağlıq hissəsində qiyam təĢkil edərək "Qərbi Ermənistan" qaçqınların ı da ona cəlb etdilər. Erməni qoĢunları
169
"YaĢasın Ermənistanın ayrılmaz h issəsi olan Sovet Zəngəzuru!" Ģüarı ilə guya sovet hakimiyyətini möhkəmləndirmək uğrunda mübarizə adı altında Zəngəzurun içərilərinə soxularaq ço xlu kəndi ələ keçird ilər. Bundan əvvəl, hələ 1921-c i ilin fevra lında daĢnaklar Zəngə zur, Na xç ıvan, Böyük Vedi rayonlarında zəh mətkeĢlər arasında qırğın törətmiĢ, Qazax rayonunun dərələrində gün ahsız azərbaycanlı, ermən i və gürcü sakinlərinin qanı tökülmüĢdü. DaĢnaklar Zəngəzuru Njde, Ruben paĢa kimi avantürist cəlladların və digər quldur xmbapetlərin yuvasına çevirmiĢdilər. Bu təcavüzkar əməllər nəticəsində Qarabağın dağlıq hissəsində çox ağır vəziyyət yaranmıĢdı. Belə ki, N.N.Nərimanovun AK(b)P MK p lenumunda (1921-ci il, 5 fevral) dediyi kimi, 1200 ermən i ko mmunisti, onlara verilmiĢ tüfəng və patronları da götürüb, daĢnakların tərəfınə keçmiĢ, demək olar, bütün inqilab komitələri ləğv edilmiĢdi 157 . 1921-ci il ma rtın 7-də Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi plenumunda N. N.Nərimanov məh z o vaxt Qarabağ məsələsini Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsində aĢağıdakı qaydada həll etməy i təklif etdi: "Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi bu cəbhəni ləğv etməy i zəruri sayır və Hərbi Ko missarlığa əmr verilir ki, bu istiqamətdə tədbirlər görsün" 158 .
MK Qafqaz bürosunun plenumu daĢnakların Zəngəzurdakı qrup laĢmasının tezliklə ləğv olun ması haqqında qərar qəbul etdi və "taktiki mü lahizələri" əsas tutaraq, erməni hökumətinə bir vəzifə olaraq tapĢırdı ki, öz bəyannaməsində Dağlıq Qarabağın Ermənistana guya məxsus olduğunu göstərsin. 1921-ci il iyunun 19-da Ermən istan SSR höku məti XKS sədri A. Myasnikovun və XKS- nin bütün üzvlərinin imzaladıq ları bəyannamə ilə mətbuatda çıxıĢ edərək, Dağ lıq Qarabağı "Ermənistanın ayrılmaz hissəsi" elan etdilər" 159
. Ġyunun 30-da Ġrəvanda "Qərbi Ermən istandan" olan ermənilərin geniĢ mitinq ində "YaĢasın sovet Zəngəzuru və Qarabağı! YaĢasın bütün zəh mətkeĢ ermənilərin sosialist respublikası!" Ģüarı ilə qətnamə qəbul olundu 160 .
ilk iclasda Ermənistanın nümayəndəsi Bekzadyan "Zaqafqaziyanın in zibati bölgüsünün ədalətsiz olduğunu" vurğulayaraq, "ümumi həmrəylik, birdəfəlik ən səmimi, dostcasına qarĢılıq lı münasibətlər yaratmaq naminə, müəyyən ərazi güzəĢtləri etməyi, ö zü də erməni əhalisinin yığcam yaĢadığı rayonlarda güzəĢtlər etməyi təklif etdi. O, eyni zamanda bildirdi ki, Stalin Moskvada onunla və Myasnikovla söhbət zamanı "bu fikrə tamamilə Ģərik çıxmıĢdır". Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri hər hansı ərazi güzəĢtlərinin yolverilməz olması barədə əks təkliflə çıxıĢ etdilər. S.M.Kirov onları dəstəklədi. Ġclas qızğ ın keçirdi, məsələləri nizama salmaq üçün sonrakı iclaslarda Q.K.Orconikid ze və baĢqa partiya xadimləri çıxıĢ etdilər. Bununla belə 170
mübahisə həll olun madı və RK(b)P MK. Qafqaz bürosunun mü zakirəsinə verild i. Bu arada Ermənistan SSR höku məti A.Mravyanı "Dağlıq Qa rabağda" özünün fövqəladə müvəkkili təyin etdi və iyunun 25 -də o, Yevlax stansiyası vasitəsilə Qarabağa gəlmək üçün Tiflisdən yola düĢdü. Ancaq N.Nərimanov (Ə.H.Qarayev vasitəsilə) Mravyandan tələb etdi ki, məsələni aydınlaĢdırmaq üçün Bakıya gəlsin. Mravyan Bakıya gəlməyə razı olmad ı və elə həmin gün Orconikid zeyə qasidlə məktub göndərərək, "Dağlıq Qarabağ" məsələsinin həllini sürətləndirməy i xah iĢ etdi. Ġyunun 26-da Q.K.Orconikid ze və S.M.Kirov Tiflisdən N.N.Nərimanova təcili teleqram göndərərək, Qarabağ haqqında məsələnin həlli üçün dərhal AK(b )P Siyasi Bürosunu və Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları Sovetini toplamağı xahiĢ etdilər. Eyni zamanda onlar özlərinin rəyini də bildird ilər - məsələn i həll edərkən belə bir prinsipi rəhbər tutun: "Heç bir erməni kəndi Azərbaycana birləĢdirilməməlid ir, heç bir müsəlman kəndini də eyni Ģəkildə, Ermənistana birləĢdirmək olmaz" 161
. 1921-c i il iyunun 27-də N.N.Nə rimanov Q.K.Orconikid zeyə və A.F.Myasnikova bu məzmunda teleqram göndərdi: "Qarabağ cəbhəsinin mövcudluğu ilə bağlı o lan cürbəcür siyasi mü lahizələrə görə və "Dağlıq Qarabağ" haqqında məsələ yalnız Ermənistan Hərbi Ġnqilab ġu rası tərəfindən həll edildiy inə, bu məsələyə hələ Xalq Ko missarları Sovetində baxılmadığ ı üçün və indi də baxılmadığına görə Azərbaycan Xalq Ko missarları Soveti yekdilliklə belə hesab edir ki, yol. Mravyanın "Dağlıq Qarabağda" Ermən istanın fövqəladə müvəkkili kimi peyda olması ço x böyük siyasi və taktiki səhvdir. Bunu nəzərə alaraq, A zərbaycan Xalq Ko missarları Soveti yol. M ravyanın tczliklə geri çağırılmasın ı xahiĢ edir" 162
. Ġyunun 27-də Mravyan Qarabağdan geri çağırıld ı. Elə həmin gün AK(b)P MK-nın Siyasi və TəĢkilat bürosu Tiflisdəki ko missiyanın iĢi ilə əlaqədar Azərbaycanın Ermənistanla sərhədləri haqqında məsələni mü zakirə edərək, "Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan Ģəksiz iqtisadi asılılığ ına görə" Dağlıq Qarabağ məsələsi haqqında Bekzadyanın təklifin i qeyri -məqbul saydı. Ona görə "erməni və türk əhalisinin yaĢadıqları yerləri in zibati və iqtisadi məqsədəuyğunluq baxımından müvafiq surətdə Ermən istana və Azərbaycana birləĢdirmək" təklifı də h iyləgər erməni manevri kimi rədd olundu. Qarabağın dağlıq hissəsindəki vaxtilə ermənilər məskunlaĢdırılmıĢ kəndlərin verilməsi əslində Qarabağ ərazisinin böyük bir hissəsinin Ermən istana birləĢdirilməsi demə k olard ı. Görünür, bunu nəzərə alaraq AK(b)P M K "məsələnin yeganə həlli erməni və azərbaycanlı kütlələrin sovet quruculuğu iĢinə geniĢ surətdə cəlb edilməsi ola bilər" cavabını vermiĢ və N.N.Nərimanova bu fıkri Tiflisə çatdırmağı tapĢırmıĢdı 163
. 171
N.N.Nərimanov Tiflisdə birbaĢa xətdə M.D.Hüseynova bildirdi kı, "məsələ yalnız bu səpkidə həll edilməlidir, əks halda Xalq Ko missarları Soveti məsuliyyəti öz üzərinə götürmür" 164 .
Qarabağ haqqında N. N.Nərimanovla birbaĢa apardığı danıĢıqlar barədə M.D.Hüseynovun məlu matın ı din ləyərək, respublikaların sərhədlərinin müəyyənləĢdirilməsi" məsələsinə dair RK(b)P MK Qafqaz bürosunun təcili plenumunu çağırmağı qərara alır, N.N.Nərimanov və M.F.Myasnikovun də rhal Tiflisə yola düĢmələrini onlara təklif edir 165
. 1921-c i il iyulun 4-də RK(b )P MK Qa fqaz bürosu plenumunun iclasında büronun səkkiz üzvünün (Orconikid ze, Maxarad ze, Nərimanov, Myasnikov, Nazaretyan, Kirov, OraxelaĢvili, Fiqatner) və RK(b )P MK ü zvü Stalin in, ko mso molun Qafqa z bürosunun katibi Breyt manın və Gürcüstan KP MK-nın üç ü zvünün iĢtirakı ilə Qa rabağ məsələsi müza kirə olunarkən iki fikir aĢkar oldu. Bunların hər ikisi səsə qoyuldu (yalnız Qafqaz bürosunun üzvləri səs verird ilər). Qarabağ haqqında məsələyə dair səsvermədə səkkiz üzvdən yeddisi iĢtirak edirdi (OraxelaĢvili yox idi). Qarabağın Azərbaycanın tərkib ində saxlan masın ın lehinə Nərimanov, Maxaradze, Nazaretyan, əleyhinə Orconikid ze, Myasnikov, Kirov, Fiqatner səs verdilər; ermən i və müsəlman əhalisinin iĢtirakı ilə bütün Qarabağda rəy sorğusu keçirilməsin in lehinə Nərimanov, Maxarad ze, Qarabağın dağlıq hissəsinin Ermən istanın tərkibinə daxil edilməsinin lehinə Orconikid ze, Myasnikov, Fiqatner, Kirov, Qarabağın təkcə dağlıq hissəsində, yəni ermənilər arasında rəy sorğusu keçirilməsin in leh inə Orconikid ze, Myasnikov, Fiqatner, Kirov, Nazaretyan səs verdilər. Beləliklə, p lenum qərara aldı: "Dağlıq Qarabağ Ermən istan SSR-in tərkibinə daxil edilsin, rəy sorğusu yalnız Dağlıq Qarabağda keçirilsin". Belə olan halda N.N.Nərimanov bəyanatla çıxıĢ etdi: "Qarabağ məsələsi Azərbaycan üçün mühüm məsələ o lduğuna görə, onun qəti həllinin RKP MK-ya çıxarılmasını zəruri sayıram" 166 .
etdi: "Qarabağ haqqında məsələ ciddi fikir ayrılığ ı doğurduğuna görə, RK(b )P MK Qafqaz bürosu onun qəti həllin i RK(b)P M K-ya çıxarmağı zəruri hesab edir" 167
. Təbii o laraq sual doğur: plenumda yaran mıĢ mürəkkəb vəziyyətdə RK(b)P MK üzvü Stalinin mövqeyi necə idi? Qarabağ məsələsi plenumda mü zakirə olunarkən Stalin nə çıxıĢ etmiĢ və nə də səsvermədə iĢtirak etmiĢdi. Onun bir sıra çıxıĢ larından da məlu mdur ki, Zaqafqaziya sovet respublikaları arasında sərhədlərin müəyyən edilməsi məsələsində Stalin ikibaĢlı mövqe tutur, konkret tarixi Ģəraitdən və regionda geosiyasi vəziyyətin dəyiĢməsindən asılı olaraq, onların b irindən digərinə keçirdi. Lakin məlu m olduğu kimi nəticədə 172
Stalin erməni əhalisinin yığcam yaĢadığı bir sıra ərazilərin Ermən istan SSR-ə birləĢdirilməsinə tərəfdar çıxd ı. Konkret olaraq o, "Dağlıq Qarabağın" Sovet Ermənistanına verilməsinə müsbət yanaĢdı. Ona görə də ermənilərin guya Stalin in "Dağlıq Qarabağı A zərbaycana bağıĢlaması" haqqında "bəyanatları" əsassızdır. Dağlıq Qarabağ məsələsində Qafqaz bürosunun qərarının dəyiĢməsində, Ģübhəsiz, N.N.Nərimanovun möhkəm prinsipial mövqeyi həlledici rol oynamıĢdı. Görünür, məhz N.N.Nərimanovun qətiyyəti sayəsində Qafqaz bürosu məsələnin mahiyyətinə ciddi nüruz edərək və onun həllin in yüksək məsuliyyət tələb etdiyini nəzərə alaraq, Orconikidzen in və Nazaretyanın təklifi ilə ertəsi gün öz qərarına yenidən baxdı. 1921-ci il iyulun 5-də RK(b)P M K Qafqaz bürosu RK(b)P MK ü zvü Stalinin və Azərbaycan SSR-in Xalq Xarici ĠĢlər ko missarı M.D.Hüseynovun iĢtirakı ilə tam tərkibdə toplaĢaraq, üç nəfər bitərəf qalmaqla qərara ald ı: "Müsəlmanlarla ermənilər arasında milli sülhün zəruriliyini, Yu xarı və AĢağı Qarabağın iqtisadi əlaqələrini, onun Azərbaycanla daimi əlaqəsini əsas tutaraq, Dağlıq Qarabağ Azərbaycan SSR-in hüdudlarında saxlansın, onun tərkibinə daxil olan ġuĢa Ģəhəri inzibati mərkə zi olmaqla geniĢ vilayət mu xtariyyəti verilsin" 168 . AK(b)P MK-ya tapĢırıldı ki, "mu xta r vilayətin sərhədlərini müəyyənləĢdirsin və təsdiq olunmaq üçün RK(b)P M K Qafqaz bürosuna təqdim etsin" 169 .
N.N.Nərimanovun Tiflisə səfəri haqqında məru zəsini d inlədi. O, A zərbaycan MĠK-ə təklif etdi ki, əhaliyə geniĢ məlu mat versinlər: "Dağlıq Qarabağ Sovet Konstitusiyası çərçivəsində baĢda icraiyyə ko mitəsi olmaqla, daxili özünüidarə hüququ verilməklə Sovet Azərbaycanının ayrılmaz h issəsi olaraq qalır" 170 .
Ə.H.Qarayevin məlu matmı din ləyərək, Qarabağın Konstitusiyasını hazırlamaq üçün komissiya yaratmağı qərara aldı 171 .
kütləsi ö zünü illər boyu bütün Azərbaycanda yaranmıĢ in zibati, iqtisadi və siyasi əlaqələrdən kənarda təsəvvür edə bilmird i. ġuĢa qəzası Ġkinci nahiyəsinin 1921-ci il avqustun 1-də keçirən fövqəladə qurultayında L.Ġ.M irzoyan Qarabağ məsələsinə dai məru zə edərək demiĢdi ki, iqtisadi, mənəvi, siyasi və milli baxımdan Qarabağ Azərbaycanın mərkəzi ilə sıx bağlıd ır. "Bu amillərin özü məsələni irəlicədən həll edir ki, biz Qarabağı hansı siyasi quruma aid etməliyik" 172
. Daha sonra L.Ġ.Mirzoyan Azərbaycan SSR tərkib ində Dağlıq Qarabağ Mu xtar Vilayəti yarad ılması haqqında RK(b)P MK Qafqaz bürosu qərarının düzgün və məqsədəuyğun olduğunu bildirmiĢdi 173 .
173
Lakin Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətin in yaradılması haqqında qərar Azərbaycanın hcç də hər yerində və ictimaiyyətin nümayəndələrinin hamısı tərəfındən razılıqla b irmənalı qarĢılan mad ı. 1921-ci il avqustun 8-də AK(b)P MK-nın Siyasi və TəĢkilat bürosu Qarabağda vəziyyət haqqında L.Ġ.Mirzoyan və Ə.H.Qarayevin məruzələrini din ləyərək, ġuĢa qəza partiya ko mitəsinin yeni tərkib ini, habelə Ə. H. Qarayevi Qarabağ üzrə fövqəladə müvəkkil təsdiq etdi 174
. Sentyabrın 26-da isə səs çoxluğu ilə qərara aldı: "Qafqaz bürosundan xahiĢ edilsin ki, Dağlıq Qa rabağa mu xtariyyət verilməsi haqqında qərarına yenidən baxsın : həmin vaxtadək mu xtariyyət elan edilməsin". Ona görə Qarabağ məsələsinə dair yeni materialları cəlb etməklə məsələni bundan sonra da öyrənmək üçün Ə.H.Qarayev, S.M.Əfəndiyev və D.X.Bünyadzadədən ibarət xüsusi ko missiya yaratmaq qərara alındı. Ko missiyaya dərhal Qarabağa yola düĢmək və orada olduğu müddətdə partiya vo sovet iĢinə rəhbərlik etmək tapĢırıldı 175
. Qarabağın hər qəzası üçün bir milyard manat pul, paltar, avadanlıq və dava-dərman ayrıldı 176
. Bir sıra iĢçilər Qarabağa ezam olundu 177
, dörd qəzada baĢ vermiĢ aclıqla əlaqədar (aclıq çəkənlərin sayı 100 min nəfər idi) höku mət oraya 6 min pud taxıl, düyü, çay və digər məhsullar, 23 min arĢın parça yolladı
178 . O vaxt bütün Azərbaycanda yarım milyonadək adam aclıq çəkird i 179 .
haqqında mü xtəlif məsələlərin dəfələrlə müzakirəsindən sonra, 1922-ci il oktyabrın 30-da A K(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti Qarabağın mu xtariyyəti haqqında məsələnin iĢlənib hazırlan ması üzrə ko missiyanın S.A.Ağamalıoğlunun sədrliy i ilə tərkib ini təsdiq etdi 180
. Dağlıq Qarabağın mu xtariyyəti haqqında məsələ 1922-ci ilin noyabrında AK(b)P MK-n ın və Bakı Ko mitəsinin plenumunda məsul iĢçilərin iĢtirakı ilə mü zakirə o lundu. Plenu m AK(b)P Rəyasət Heyətinə tapĢırdı ki, Dağlıq Qarabağın mü zakirəsi haqqında məsələnin iĢlənib hazırlan masına dair ko missiyanın müvəqqəti tərkibini təsdiq etsin 181 .
Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsində mü zakirə edildi. ZÖK sədrdən, yeddi üzvdən və ġuĢa, Cəbrayıl və CavanĢir qəzaları icraiyyə komitələrinin hərəsindən bir nümayəndədən ibarət tərkibdə Dağlıq Qarabağın iĢləri üzrə Mərkəzi ko missiyanı təsdiq etməyi qərara ald ı. Ko missiyaya ali orqanlar və AK(b)P M K ilə müstəqil əlaqə saxlamaq hüququ verilird i 182
. Bu qərara uyğun olaraq, 1922-ci il dekabrın 15-də AK(b)P M K-nın Rəyasət Heyəti S.M.Kirov baĢda olmaqla Azərbaycan SSR XKS yanında Dağlıq Qarabağın iĢləri üzrə Mərkəzi ko missiyanın və A.N.Karakozovun sədrliyi ilə Dağlıq Qarabağın iĢləri ü zrə ko mitənin tərkib ini təsdiq etdi 183
. Komissiyaya ġuĢa, Cəbrayıl və CavanĢir 174
qəzaları icraiyyə ko mitələrinin sədrləri də daxil idilər. Dekabrın 17-də Rəyasət Heyətinin qərarı ilə M.M.Məmməd xanov da komissiyanın tərkibinə əlavə olundu. Komitə üç qəzada torpaq mübahisələrinin həlli ilə məĢğul olur, xalq təhsili və səhiyyənin təĢkilinə rəhbərlik ed irdi. Elə həmin gün AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti və Xalq Ko missarları Soveti Dağlıq Qarabağ haqqında Azərbaycan MĠK və XKS ilə qərar lay ihəsini təsdiq etdilər 184
. Dağlıq və düzən Qarabağın otlaq, torpaq, meĢə-çəmən və meĢələrindən istifadə, yerli sənaye və ticarət, nəqliyyat və yol tikintisi, kooperasiya və su təsərrüfatı, maldarlıq və kənd təsərrüfatı məsələləri bir-birilə sıx çulğaĢmıĢdı. Bununla yanaĢı, coğrafı baxımdan mü xtəlif olan rayonlar etnoqrafık cəhətdən də fərqlənirdilər. Dü zən hissədə əsasən azərbaycanlılar yaĢayırdısa, dağlıq hissədə ermənilər üstünlük təĢkil edirdi. Bütün bunlar məsələnin hərtərəfli düĢünülmüĢ həllini tələb edirdi. Qarabağ problemin in iqtisadi, sosial-siyasi və mədəni cəhətlərinin mürəkkəbliyin i nəzərə alaraq, partiya və dövlət orqanları "Bunların həlli üçün böyük hazırlıq iĢi görməli olurdular. Ona görə də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılması məsələsinin qəti həllinin 1923-cü ilin yayınadək uzan ması təsadüfi deyildi. Bu müddət ərzində partiya və sovet orqanları məsələni dəfələrlə mü zakirə edirdilər və hər dəfə də mü xtəlif baxıĢlar aĢkar olur, cürbəcür təkliflər irəli sürülürdü. Məsələn, 1923-cü ilin may ında Qarabağ ko mitəsinin üzv ləri Qarabağ məsələsinin həllinə dair aĢağıdakı təkliflərdən ibarət lay ihə irəli sürdülər: dörd qəza ləğv edilib iki inzibati vahid (möhkəmləndirilmiĢ qəzalar) - ġuĢa mərkəz o lmaqla Kürdüstanla birlikdə Dağlıq Qarabağ və Ağdam mərkəz olmaqla Düzən Qarabağ qəzaları yarad ılsın; ü mu mi məsələlərin həlli və bütün Qarabağa ümu mi rəhbərlik etmək üçün quberniya icraiyyə komitələri hüququnda vilayət partiya və sovet orqanları təĢkil edilsin 185
. 1923-cü il iyunun 1-də AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti Qarabağın mu xtariyyəti barədə dekret verməy i qərara ald ı 186
. 1923-cü il iyunun 20-də Rəyasət Heyəti komissiyasının təqdim etdiyi layihəni nəzərdən keçirib "istər dağlıq, istərsə də düzən Qarabağı bir inzibati vahid saymağ ı zəruri b ild i" və Ə.H.Qarayevin sədrliyi ilə ko missiyaya tapĢırdı ki, bu məsələni ətraflı iĢləyib hazırlasın və AK(b)P MK Rəyasət Heyətinin təsdiqinə versin. Lakin AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyətində baĢqa rəy də söylənildi: Qa rabağ məsələsinin qəti həlli üçün Dağ lıq Qarabağın Mu xtar vilayətə çevrilməsi haqqında Azərbaycan Xalq Ko missarları Sovetinin dekreti lazımdır 187 . 1923-cü il iyunun 27-də Qarabağ komitəsinin məru zəsini müzakirə edən RK(b)P-nin Zaqafqaziya Ölkə Ko mitəsinin p lenumu həmin rəy i təsdiq etdi 188 .
S.M.Kirovun sədrliyi və üzv lərin - Ə.H.Qarayevin, L.Ġ M irzoyanın, 175
Q.M.Musabəyovun, R.Ə.A xundovun iĢtirakı ilə Qarabağ haqqında məsələni mü zakirə edərək qərara aldı: "Azərbaycan MĠK-ə (Rəyasət Heyətinin adından) Dağlıq Qarabağın mu xtariyyəti barədə dekret verib mərkəzi Xankəndi olmaqla Ġcraiyyə Ko mitəsinin baĢçılıq etdiyi Qarabağ mu xtar vilayəti yaradılsın". Ġcraiyyə Ko mitəsi təĢkil edilənə qədər Qarabağı idarə etmək üçün beĢ nəfərdən ibarət Ġnqilab Ko mitəsi və yenə beĢ nəfərdən ibarət vilayət partiya komitəsi yaratmaq təklif o lunurdu. Ġnqilab ko mitəsı iki ay ərzində sovetlər qurultayı çağırmalı id i. Ə.H.Qarayev (sədr), A.N.Karakozov, Ç.Ġ.Ġld ırım, D.X.Bünyadzadə və Sviridovdan ibarət xüsusi komissiyaya tapĢırıld ı ki, Dağ lıq Qarabağ mu xtariyyətin in sərhədlərini, Kürdüstanın vəziyyətini və Hü zən Qarabağın inzibati hüdudlarını müəyyənləĢdirib öz rəy ini öz ( D )P MK-n ın Rəyasət Heyətinə təqdim etsin 190
. 1923-cü il iyulun 4-də A zərbaycan MĠK-in Rəyasət Heyəti də eyni məzmunda qərar qəbul etdi 191 .
ko mitələri katiblərinin və icraiyyə komitələri sədrlərin in iĢtirakı ilə ko missiyanın iclasında Qarabağın düzən h issəsində hakimiyyət orqanların ın quruluĢu haqqında və Kürdüstan barədə Ə.H.Qarayevin məruzəsi dinlən ildi. Ko missiya Dağlıq Qarabağın ayrılmasından sonra Qarabağın düzən hissəsində qalan qəzalardan mərkəzi Ağdamda olmaq la vilayət idarəsi yaratmağ ı qərara ald ı 192
. 1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan SSR MĠK "Dağ lıq Qarabağ Mu xtar Vilayətinin təĢkili haqqında" dekret verdi. Dekretdə deyilirdi: "Hansı formada təzahür edir etsin, milli zü lmün və milli bərabərsizliyin aradan qaldırılması, milli düĢmənçiliyin və nifrətin zəh mətkeĢlərin beynəlmiləl həmrəy liy i ilə vahid Ġttifaq dövlətində xalqların qardaĢcasına əməkdaĢlığı ilə əvəz ed ilməsi fəhlə -kəndli inqilab ının və sovet hakimiyyətinin əsas vəzifələrindən birid ir" 193
. Bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün Azərbaycan Sovetlərinin Mərkəzi Ġcraiyyə Ko mitəsi qərara aldı: 1.
Dağlıq Qarabağın ermən ilər yaĢayan hissəsində Xankəndi mərkəz olmaqla, Azərbaycan SSR-in tərkib hissəsi kimi, mu xtar v ilayət təĢkil edilsin. 2.
yerli sovetlərdir. Vilayət Ġcraiyyə Ko mitəsi təĢkil edilənədək, dekretə əsasən, müvəqqəti Ġnqilab Ko mitəsi yaradılmalıdır. Mu xtar vilayətin əsasnaməsini hazırlamaq və inzibati vahidləri ona faktiki surətdə vermək, habelə onun sərhədlərini müəyyənləĢdirmək üçün Dağlıq Qarabağın, Düzən Qarabağın, Kü rdüstanın və Azərbaycan SSR-in mərkəzi höku mətin in nümayəndələrindən ibarət qarıĢıq ko missiya təĢkil edildi.
176
Beləliklə, 1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan MĠK-in dekreti və Azərbaycan SSR-in tərkib ində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQM V) yaradıldığ ı e lan edildi. Respublika əhalisin in bu dekretə münasibətinin b irmənalı olmad ığın ı nəzərə alaraq, sovet orqanları ictimai təĢkilatların, mətbuatın köməy i ilə onun mah iyyətinin izah olun masına və həyata keçirilməsinə dair böyük təbliğat iĢi aparmalı oldu. 1923-cü il iyulun 14-də AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti Dağlıq Qarabağ mu xtariyyəti Konstitusiyasının (Əsasnaməsinin) hazırlan masına dair ko missiyanın fəaliyyətini mü zakirə etdi. Ko missiya yeni üzvlər hesabına geniĢləndirildi və Ə. H. Qarayevin əvəzinə ko missiyanın sədrliyi D.X.Bünyadzadəyə həvalə olundu 194 .
ko missiyanın məru zəsi ilə çıxıĢ etdi. Onun məru zəsi üzrə Skobelov icmasına daxil olan boĢ qalmıĢ kəndlilə rinin torpaqların ı və ġuĢa Ģəhərin i Dağlıq Qa rabağ Muxtar Vilayətin in tərkib inə qatmaq; Qarabağın düzən hissəsindən iki qəza təĢkil etmək; beĢ nəfərdən ibarət Dağlıq Qarabağ Mu xtar Vilayəti Ġnqilab Ko mitəsi və doqquz nəfərdən ibarət Vilayət Partiya Ko mitəsi yaratmaq qərara alındı
195 . Ġyulun 21-də A zərbaycan MĠK və A zərbaycan SSR XKS bu müddəaları təsdiq etdilər 196
. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında Əsasnamənin son variantını hazırlamaq ko missiyaya tapĢırıldı 197
. Qarabağ qəzaları icraiyyə ko mitələri sədrlərinin iĢtirakı ilə onun mətni qəbul olundu. Əsasnamə quberniya icraiyyə ko mitələri haqqında əsasnamə zəminində hazırlan mıĢdı. Qəbul olun muĢ əsasnaməyə görə, bütün kargüzarlıq, məh kəmə icraat iĢləri və məktəblərdə tədris ana dilində aparılmalı id i. Ko missiya Dağlıq və düzən Qarabağ aras ında sərhədləri, Dağlıq Qarabağ ərazisinə daxil o lan kəndləri, düzən Qarabağın idarə formasını və in zibati bölgüsünü müəyyənləĢdirdi 198
. 1923-cü il iyulun 23-də AK(b)P M K-n ın Rəyasət Heyəti Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında Əsasnaməyə baxıb ona dəyiĢ ikliklər etdi. Vilayət Ġnqilab ko mitəsinin yaradılması ilə əlaqədar Dağlıq Qarabağın iĢləri ü zrə ko mitəni ləğv etmək qərara alındı. Rəyasət Heyəti Dağlıq Qarabağ Mu xtar Vilayətinin iĢçiləri haqqında AK(b)P M K katib liy inin 21 iyul tarixli qərarın ı da təsdiq etdi. Azərbaycan SSR MĠK və XKS-n in 1923-cü il 24 iyul tarixli qərarına əsasən Birinci Vilayət Sovetlər qurultayı çağırılana qədər Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini idarə etmək üçün A.N.Karako zov (sədr), B.N.Bünyadov, K.Kafiyev, S.V.Manukyan və M.Çalyandan ibarət müvəqqəti inqilab ko mitəsi təĢkil o lundu 200 .
177
1923-cü il iyulun 30-da AK(b)P M K-n ın Rəyasət Heyəti Dağlıq Qarabağın mu xtariyyətinin konkret məsələlərini mü zakirə edərək, Kürdüstan, Cəbrayıl və Ağdam qəzalarının sərhədlərini təsdiqləyərək qərara ald ı ki, Azərbaycan MĠK və XKS mu xtar vilayətin yaranması və yeni qəzaların təĢkili ilə bağlı bütün tədbirləri dərhal həyata keçirsin 201 . Rəyasət Heyəti ilk növbədə Dağlıq Qarabağa, Cəbrayıl, Ağdam və Kürdüstan qəzalarına kreditlər ayrılmasının zəruri olduğunu göstərdi. Elə həmin qərara əsasən Pircahan kəndi Kürdüstan qəzasının mərkəzi təsdiq olundu. 1923-cü il iyu lun 7-də Ə.H.Qarayevin ko missiyası mu xtar Kürdüstan yaratmağı və Dağlıq Qarabağın sərhədləri təyin olunarkən onun mərkəzin i və sərhədlərini müəyyənləĢdirməyi də təklif etdi 202 . Lakin 1923-cü il iyulun 16-da AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti D.X.Bünyadzadənin sədr olduğu komissiyanın Qarabağ məsələsinə dair məruzəsin i mü zakirə edərək, "kürdlərin yaĢadıqları ərazidən "Kürdüstan qəzası" yaratmağı qərara aldı" 203
. Ġyulun 21-də Azərbaycan MĠK və A zərbaycan SSR XKS ko missiyanın bu təklifın i təsdiq etdi 204 .
mu xtariyyət verilməsini, onları ərazilərin tarixi mənsubluğu prinsipi üzrə ayırmağı qeyri-mü mkün edirdi. Çünki bu etnik qrupların hər biri sayca az idi və digər xalqların içərisində güclü Ģəkildə qayrıayıb -qarıĢ mıĢdı. Hətta Dağlıq Qarabağ iĢləri üzrə Ko missiyanın və Ko mitənin təĢkili haqqında Azərbaycan MĠK və XKS-nin dekreti 1922-ci il dekabrın 19-da mətbuatda dərc olunanda ictimaiyyətdə mü xtəlif rəy doğurmuĢdu. Ço xları Qarabağın tarixinə müraciət edərək, Qarabağın iki inzibati o rqana - "Dağlıq" və "Düzən" Qarabağa bölünməsin in süni olduğunu isbat edirdilər. Məlu m olduğu kimi, Qarabağ xan lığ ının ərazisi Rusiyanın istilasından sonra inzibati ərazi vahidləri olan qəzalara bölün müĢdü. Zaqafqaziyada üç müstəqil respublika yarandıqdan sonra Qarabağ, Azərbaycan Demokratik Respublikasının bütöv tərkib hissəsi kimi, ġuĢa, Qaryagin, CavanĢir, bir müddət həm də Qubadlı qəzalarını əhatə edird i və burada Qarabağ general-qubernatorluğu təĢkil o lunmuĢdu. Məhz o zaman Ermənistan Azərbaycanın ərazilərinə münasibətdə ilhaqçılıq siyasətini gücləndirdikcə daĢnak emissarları in zibati vahid kimi "Dağlıq Qarabağ" adını uydurmuĢdular və bu ərazinin hər vəchlə Ermən istana birləĢdirilməsinə çalıĢırdılar. Qarabağın süni Ģəkildə bu cür parçalanması Azərbaycanın Ermənistanla həmsərhəd olan qərb rayonlarının, azərbaycanlı, qis mən kürd əhalisinin yaĢadığı Zəngəzur, Qubadlı qəzalarının və digər ərazilərin vəziyyətini son dərəcə mürəkkəbləĢdirirdi. Bu rada ağır vəziyyət yaranmıĢdı - bir h issədə (Minkənd rayonu) sovet hakimiyyəti, d igərində isə (Hacısamlı rayonu) iri mü lkədar Sultan bəyin hakimiyyəti mövcud idi. On ların arasında saziĢ yaratmaq
178
siyasəti heç bir nəticə vermədi. 1920-ci il sentyabrın 18-də AK(b)P M K-n ın Siyasi və TəĢkilat bürosu Qarabağ-Kürdüstan məsələsini mü zakirə etdi və Sultan bəyi öz dəstəsi ilə birlikdə təcrid etməyi, müsəlman rayonunda partiya iĢini qaydaya salmaq üçün məsul iĢçi M.B.Qasımovu oraya göndərməyi qəra ra aldı
205 . Zəngəzur qəzasının əhalisi müsəlmanlardan (azərbaycanlılar, kürdlər) və gəlmə ermənilərdən ibarət idi. DaĢnak quldur dəstələrinin təcavüzü nəticəsində müsəlman kəndləri dağıdılmıĢ, yandırılmıĢ , müsəlman əhalisinin qalan hissəsisə Zəngəzurun müsəlman lar yaĢayan hissəsində, əsasən Qubadlı qəzasında sığınacaq tapmıĢdı. Nəticədə Zəngəzur qəzası əslində iki h issəyə - daĢnakların ağalıq etdiyi "erməni" hissəsinə və sovet hakimiyyətinin təsirinin hələ zəif olduğu müsəlman hissəsinə parçalanmıĢdı. DaĢnaklar daim müsəlman kəndlərinə basqın edib onları viran qoyurdular. Qubadlın ın nümayəndəsi Ç.Ġld ırım A zərbaycanın Birinci Sovetlər qurultayındakı çıxıĢında Qubadlı qəzasının mənzərəsin i belə səciyyələndirmiĢdi: "Bu, canlı əhalisi olan qəbiristanlıqdır, insanlar büsbütün çılpaq, ayaqyalın, ac-yalavac, gündən qapqara yanınıĢ vəziyyətdə gəzirlər, onların, xüsusən qadınların görünüĢü deyilməz dərəcədə dəhĢətlidir. Hamı b ir tikə çörək və çılpaq bədənlərini örtmək üçün parça tapmaq həsrətindədir" 206
. 1921-c i il mayın 30-da Azərbaycan MĠK-in Rəyasət lleyəti Zəngəzur qəzasındakı vəziyyət və Qubadlı qəzasından olan müvəkkilin ərizəsin i mü zakirə edərək, ġuĢa icraiyyə ko mitəsinə Qubadlının vəziyyətini öyrən məyi, respublikanın xa lq ko missarlıqla rına Zəngəzur (Qubadlı) qəzasın ı quldur dəstələrindən təmizləmək üçün ġuĢada xüsusi inzibati-təsərrüfat aparatı təĢkil etməyi tapĢırdı 207
. Kürd məsələsi yüksək partiya və sovet orqanlarında dəfələrlə mü zakirə möv zusu oldu. Azərbaycan hökuməti müsibətlər çəkmiĢ kürd əhalisinə imkan daxilində hərtərəfli yard ım göstərir, onları daim yaĢadıqları rayonların sərhədlərini dü zgün həll etməyə çalıĢırdı. Lakin bu rayonların mərkəzdən və inkiĢaf etmiĢ digər rayonlardan uzaqlığı, habelə kürdlə rin yaĢadıqları kəndlərin Qarabağın ayrı-ayrı qəzalarına səpələnməsi onların maddi və mədəni həyatı daha da çətinləĢdirirdi. DQM V Əsasnaməsinin iĢlənib hazırlanması, dağlıq və düzən Qarabağ arasında, habelə Dağlıq Qarabağ ilə Kürdüstan arasında inzibati ərazi sərhədi, düzən Qarabağın və Kürdüstanın inzibati idarə formaların ın müəyyənləĢdirilməsi üzrə ko missiya 1923-cü ilin iyulunda bu məsələyə dair iki təklif mü zakirə etdi: "1. Kürdüstanı bilavasitə Mərkəzə tabe o lan qəza hüququnda CavanĢir, ġuĢa və Qubadlı rayonlarından ibarət xüsusi inzibati vahidə ayırmaq. 2. Kürdüstan düzən Qarabağa tabe olan rayon Ģəklində qalsın" 208
. Müzakirə zamanı bunlardan heç biri qəbul edilməd i, məsələ açıq qald ı. 179
Qarabağın Dağlıq hissəsində mu xtar v ilayət yaradılması ilə əlaqədar 1923-cü il avqustun 6-da Azərbaycan MĠK qərara ald ı: Qarabağın qalan hissəsində Ağdam, Cəbray ıl və Kü rdüstan qəzaları yaradılsın. Eyn i zamanda hər bir qəzanın mərkəzi və ərazi tərkibi müəyyənləĢdirildi 209
. 1923-cü il oktyabrın 8-də AK(b)P MK-n ın Rəyasət Heyəti Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin təĢkili haqqında AK(b)P MK qərarın ın həyata keçirilməsi vəziyyətini mü zakirə etdi. "Muxtar vilayətin" yaradılmasına, "mərkəzin ġuĢadan köçürülməsinə müsəlman əhalisinin bir hissəsinin mənfı münasibət bəslədiyini nəzərə alaraq, Rəyasət Heyəti Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin təĢkilin i xüsusilə türk əhalisinin gözündə qaldırmaq üçün iĢi gücləndirməyi" qərara ald ı və Ə.H.Qarayevə tapĢırdı ki, Dağlıq Qarabağın mu xtariyyətin in mah iyyətini baĢa salmaq üçün geniĢ təbliğat Kampaniyasına baĢlanmasını təmin etsin 210 . Kürdüstan qəzasında və düzən Qarabağ qəzalarında sovet quruculuğuna kömək göstərilməsinə dair konkret tədbirlər nəzərdə tutuldu. Rəyasət heyəti Kürdüstan qəzasında vahid kənd təsərrüfatı vergisinin ləğvi haqqında, onun əhalisinin taxıl, ağac materialları ilə təmin olun ması, "bu xid mətinin təĢkili və sovet idarələri, məktəblər üçün Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|