AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kolxozların təĢkilat-təsərrüfat cəhətdən möhkəmləndiril məsi.
- Azərbaycanın SSRĠ-nin ikinci pambıq bazasına çevrilməsi. Subtropik zonanın yaradılması.
- MADDĠ VƏ SOS ĠAL VƏZĠYYƏT ĠĢ Ģəraiti.
- Zəhmə tkeĢlərin sosial-məiĢət vəzi yyə ti.
- VIII FƏSĠL
|
§ 2. KƏND TƏSƏRRÜFATl
demək olar ki, "inzibati-hakimiyyətçilik" Ģəraitində Mərkəzin plan ına uyğun kollektivləĢdirilməsi baĢa çatdırıld ı, kənarda qalmıĢ fərdi kəndli təsərrüfatları da kolxo zlara cəlb olundu. Ko lxo zlar kənd təsərrüfatı mallarının istehsalçısı oldu. "Qolçomaq lar b ir sinif kimi ləğv olundu", fərdi kəndli təsərrüfatı sıxıĢdırıld ı, onun sərəncamında olan təsərrüfat imkanları isə əmtəə məhsulları istehsal etmək üçün çatıĢmırdı. Beləliklə, ko llektiv ləĢmən in yuxarıdan inzibati yolla həyata keçirilməsi ü mu miyyətlə respublikanın kənd təsərrüfatına sonra ciddi çətinliklər yaradan zərbə oldu. 1929-1933-cü illərdə ü mu mi mal-qaran ın sayı, o cümlədən qoyunların sayı azalmağa baĢladı. 1928-c i ildəki 1354 min iribuynuzlu mal- qaranın sayı 1933-cü ildə 1160 minədək, 1930-cu ildəki 509 min inək və camıĢın sayı 1933-cü ildə 405 minədək, qoyunların sayı isə 2598 mindən 1348 minədək azald ı
63 . Bunun baĢlıca səbəblərindən biri kolxo zların kollektiv heyvandarlıq sisteminə hazır olmaması və həmçinin zorakılığa qarĢı etiraz əlaməti olaraq kəndlilərin bir hissəsi tərəfindən heyvanların kəsilməsi idi. Ümdə səbəb isə yerli Ģəraiti, A zərbaycan kəndlisinin psixo logiya və təsərrüfat ənənəsini nəzərə almadan bu mühüm və hədsiz dərəcədə mürəkkəb sosial prosesə inzibatçılıq metodları ilə rəhbərlik edilməsi id i. Cəmiyyətdə bu çətin ictimai prosesin bütün problemlərin i ən qısa müddətdə, bir həmlə ilə həll etmək o lar əhvali-ruhiyyəsi yaradılmıĢdı; "hətta tam ko llektivləĢmən in" kimin daha tez həyata keçirəcəyi uğrunda "yarıĢ" gedirdi. Yu xarıdan real olmayan faiz tapĢırıqları verilird i. KollektivləĢ mə prinsipləri hər yerdə kobudcasına pozulur, qanunsuzluğa yol verilirdi. 266
KollektivləĢdirmədə baĢ verən əyintilər - kəndli təsərrüfatlarının zorla kolxo zlara da xil edilməsi, qolço maq lara qarĢı qanunsuz cəza tədbirləri, bir ço x hallarda isə ortababların, bəzən yo xsul təsərrüfatların belə "qolçomaq" kimi qələmə verilməsi 30-cu illər Azərbaycan kəndində iqtisadi, ictimai-siyasi vəziyyəti gərginləĢdird i, əhalinin narazılığını artırd ı. Qo lço maqların ko lxo z quruluĢuna, sovet hakimiyyətinə qarĢı mövqeyi və apardıqları mübarizə təbii id i. Lakin xüsusilə elliklə kollektivləĢdirmə illərində "sosializmdə sinfi mübarizənin kəskin ləĢməsi" Ģüarı altında respublikanın kəndlərində ağır cinayətlər törədilird i. Ġsmayıllı, Əli-Bayramlı, ġamaxı, Qonaqkənd, Ağdam, Nu xa-Zaqatala, Balakən və baĢqa rayonlarda baĢ verən faciəli hadisələr buna sübutdur. Yaln ız Ġsmay ıllı rayonunda 300 nəfər həbs edilmiĢ, 63 nəfər güllələn miĢdi 64 . 30-cu illərdə Qazaxıstana, Orta Asiyaya, Sibirə on minlərlə Azərbaycanlı ailəsi sürgün olunmuĢdu. Mərkə zin "ə mri-iradəsi" ilə bütün respublikala rda, o cü mlədən Azərbaycanda da kənd təsərrüfatının kolle ktiv ləĢməsi süni
olaraq ―sürətləndirild i". 1937-ci ildə Azərbaycanda 3654 ko lxo z 304 min 982 kəndli həyətini birləĢdirmiĢdi ki, bu da bütün kəndli həyətlərin in 84,5 faizin i təĢkil edirdi. 1938-c i il yanvarın 1-i üçün isə kolxo zların əkin sahələri ü mu mi ə kin sahələrinin 93,2 faizin i təĢkil edirdi 65 . Kolxozların təĢkilat-təsərrüfat cəhətdən möhkəmləndiril məsi. Xırda kolxo zları iriləĢdirmək tədbiri Azərbaycan K(b)P MĠK-nın 1933-cü il sentyabr plenumunun qərarı əsasında həyata keçirməyə baĢladı. Hələ 1933-cü ilin payız əkin i kampaniyası dövründə onunla bağlı geniĢ kütləv i izahat iĢləri aparılmıĢdı. Kolxo zların iriləĢdirilməsi nəticəsində 1934-cü ilin 1-c i yarısında res publikada kolxo zların sayı 3729-dan 3331-ə endi. Bu azalma xırda kolxozların ən çox olduğu Bərdə, Kürdəmir, Tərtər, Ağcabədi, Ağdam, QutqaĢen (indiki Qəbələ) rayonlarında aparılmıĢ iriləĢdirmə hesabına idi. 1933-cü ilin axırında Bərdə rayonunda 167 ko lxo z əvəzinə 41, Kürdə mir rayonunda 152 kolxo z əvəzinə 54 iriləĢdirilmiĢ ko lxo z təĢkil ed ilmiĢdi 66 .
kadrlarla təmin edilməsi üçün bir sıra iĢlər görülmüĢdü. Dörd il ərzində (1932 - 1935-c i illərdə) Azə rbaycanda 29 min traktorçu, sürücü, me xan ik, ko mbaynçı və kolxo z-sovxo z istehsalı te xn ikasından baĢı çıxan qabaqcıl ustalar hazırlan mıĢdı. 1935-c i ildə Azərbaycanda aqronomla rın sayı 645 -ə, baytar həkimlərin sayı 275- ə,yerölçənlərin sayı 294-ə çatmıĢdı. Ġnqilabdan əvvəlki Azərbaycanda ümu miyyətlə zootexnik peĢəsi olmad ığı halda, 1935-ci ildə respublikanın kənd təsərrüfatında 104 zootexnik çalıĢırdı 67 . Bu sahədə baĢlıca rolu Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Ġnstitutu (AKTĠ) və orta ixtisas kadrları hazırlayan texn iku mlar oynamıĢdı. 193l-1934-cü illərdə 267
yalnız AKTĠ respublikanın kənd təsərrüfatına 530 nəfər aqronom, kənd təsərrüfat mexanizatoru, bitkiçi, baytar və baĢqa ixtisaslardan olan mütəxəssis vermiĢdi. Həmin müddətdə isə texniku mlar 1213 nəfər mütə xəssis buraxmıĢdı. Həmçinin MTS-lərin texn iki heyəti baĢqa ixtisas məktəblərində hazırlanan kadrla r hesabına da möhkəmləndirilirdi. Ġl yarıma yaxın müddətdə bu məktəblərdə min nəfərdən artıq traktorçu, briqadir və texn ik hazırlan mıĢdı. MTS və sovxo zlarda traktor parkın ın güclənməsi va mürəkkəb kənd təsərrüfatı maĢınlarının artması ilə əlaqədar olaraq 1933-cü ildə Göyçay və Alpoutda traktorçular, PriĢibdə isə ko mbaynçılar məktəb i təĢkil edilmiĢdi. Bir il ərzində bu mə ktəblərdə 490 traktorçu, 219 briqadir, 34 mexan ik, 34 tornaçı briqadir və 34 ko mbaynçı hazırlan mıĢdı 68 .
təkrar istehsal gücü olan sosialist təsərrüfat forması olduğunu təsdiq edən amillərdən biri id i. Kolxo zlarda artmaqda olan ictimai fondlar kəndin quruculuq iĢlərində maddi qüvvəyə çevrilirdi. Bu fondlar hesabına ictimai təsərrüfat tikililəri - klub lar, kitab xanalar tikilir, körpülər salın ırdı. 1935-c i il yanvarın 1-i üçün Azərbaycan SSR-də kolxo zlar kəndli təsərrüfatların ının 59,3 və bütün kəndli əkin sahələrinin - 63,1 faizini birləĢdird i. Bu cəhətdən pambıq rayonları daha irəlidə id i. 1935-ci ilin əvvəli üçün bu rayonlarda 1991 kolxo z var id i ki, onlar da bütün kəndli təsərrüfatların ın 71,9 faizini əhatə edirdi 69 . Zərbəçi kolxo zçuların II Ümu mĠttifaq qurultayında qəbul edilən kənd təsərrüfatı artelinin nü munəvi nizamnaməsi ko lxo zların in kiĢafı üçün əhəmiyyətli rol oynadı. Bu sənəd zəhmətkeĢ fərdi kəndli təsərrüfatları hesabına kolxo zların geniĢlən məsinə səbəb oldu. Əgər 1933-1934-cü illərdə ko lxo zlara 41.764 yeni təsərrüfat daxil olmuĢdusa, 1935-c i ilin üç rübü ərzində onların sayı 47490-a çat mıĢdı. Bu art ım sonrakı illərdə də dava m et miĢdi. 1935-c i ildə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq milyonçu kolxozla r meydana çıxd ı. Həmin ildə respublikada doqquz belə kolxo z var idi. Ölkədə inkiĢaf edən sosialist sənayenin, fəhlə sinfinin kənd təsərrüfatına maddi-te xniki yardımın ın kolxo z istehsalının yüksəliĢində ço x böyük rolu olmuĢdu. Respublikada taxıl bitkiləri əkini sahələri mərkəzin maraqlı olduğu texn iki bitkilər sahəsinin geniĢləndirilməsi hesabına 1937-cı ildə 1913-cü ildəkinə nisbətən 27,2 min hektar azalmıĢdı. Pamb ığın ümu mi məhsulu 1937-ci ildə 1913-cü ilə nisbətən 3,25, tütün məhsulu isə 3,9 dəfə artmıĢdı. Çay plantasiyalarının sahəsi 1937-cı ildə 1934-cü ildəki 118 hektardan 2537 hektara çatmıĢdı 70 . 268
Kolxo zlarda heyvandarlıq sahəsində də uğurlar var id i. Kolxo z atlarının sayı 1932-ci ildəki 41,3 mindən 1938-ci il yanvarın 1-nə kimi 80,7, iribuynuzlu ma l-qara 179,4 mindən 374,6, qoyun və keçilər 172,7 mindən 519,2, donuzlar 10,4 mindən 31,8 minə çatmıĢdı 71 . Kənd təsərrüfatı, habelə heyvandarlıq sahəsində qazanılan nailiyyətlər əmək məhsuldarlığ ının artması və tarlalarda yüksək məhsul götürülməsi ilə yanaĢı, ictimai sərvət də artır, kolxo zçu ların maddi-rifah halı da yaxĢılaĢırd ı. Kolxo zların pul gəliri 1937-ci ildə 1932-ci ildəki 67,7 milyona qarĢı 456,6 milyon olmuĢdu. Orta hesabla hər bir kolxo zun gəliri 1937 -ci ildə 1932-ci ildəkinə nisbətən altı dəfəyə yaxın, hər bir ko lxo zçu həyətinə düĢən pul isə 3,36 dəfədən çox, hər b ir əmək gününə düĢən pul 3,7, hər b ir təsərrüfata düĢən əmək günlərinin sayı isə 2,2 dəfə artmıĢdı 72 .
kəndli həyətini b irləĢdirirdi ki, bu da bütün kəndli həyətlərin in 84,5 faiz, ü mu mi əkin sahələrinin 93 faizini təĢkil ed ird i. Böyük Vətən müharibəsi ərəfəsində Azərbaycan Respublikasının kəndli həyatında mühüm ictimai-iqtisadi, sosial-mədəni dəyiĢikliklər baĢ vermiĢdi, nisbətən mexanikləĢdirilmiĢ çoxsahəli kənd təsərrüfatı yaradılmıĢdı, həmçin in iri dövlət kənd təsərrüfatı müəssisələri (sovxo zlar) fəaliyyət göstərirdi. 1940-cı ildə Azərbaycanda 3429 kolxo z və 50 sovxo z fəaliyyət göstərirdi ki, onların sərəncamında 6,1 min traktor, 0,7 min taxılbiçən ko mbayn, 2,4 min yük avtomobilləri və digər texn ika mövcud idi. Respublikanın kənd təsərrüfatında iki mindən çox ali və orta təhsilli aq ronom, zootexnik, baytar həkim və meĢə mütəxəssisləri iĢləy irdi.
Azərbaycan SSR kənd təsərrüfatı qarĢısında qoyduğu ən ümdə vəzifə onu ölkənin ikinci pambıq bazasına çevirmək idi. Respublikan ın partiya, sovet, təsərrüfat orqanlarının bütün fəaliyyəti birinci növbədə bu vəzifən in "Ģərəflə" yerinə yetirilməsinə yönəldilmiĢdi. Kənd təsərrüfatının baĢqa sahələrinə zərər gətirsə də, kəndli əməy inin ağır-fıziki istismarı (pambıq əməy ini klassiklər kölə əməy i" hesab edirdilər), necə olursa olsun "pambıq planını artıqlaması ilə doldurmaq" Ģüarı altında pamb ıq tədarükü ildən-ilə artırılırd ı. Pambıq əkini sahəsi 1928-ci ildə 1921-ci ildəki 5,2 min hektar dan 111,1 min hektara çatdırılmıĢdı, hər hektar üzrə məhsuldarlıq 1927-ci ildə 1921- ci ildəki 4,2 sentnerdon 6,15 sentnerə, ümu m məhsul istehsalı isə 12 min t ondan 64,7 min tona çatdırılmıĢdı. Ümu mi məhsul istehsalında sosialist bölməsinin payına 1929-cu ildə 3,9 min ton, 1931-ci ildə 84 min ton və 1932-ci ildə 94,1 min ton xa m pa mbıq düĢmüĢdü. 269
Pambıqçılığın inkiĢafında, Azərbaycan SSR-in ö lkən in Ġkinci pambıq bazası kimi bərqərar o lmasında ikinci beĢillik mühüm ro l oynadı. Bu illərdə respublikada pambıq uğrunda mübarizədə mü xtəlif tədbirlər - yüksək aqrotexnikanın tətbiqi, yüksək pambıq məhsulu ustalarının respublika və rayon toplanıĢları, müĢavirələri, pambığ ın orta satıĢ qiymətin in artması, əlavə mü kafat sisteminin tətbiqi kimi vasitələ r həyata keçirilirdi. Bu a millə r Azə rbaycanda kolxo zçu kəndlilər içərisində "əmək coĢqunluğu" əhvali-ruh iyyəsi yaradırdı, əsil yenilikçilər və pambıq ustaları meydana çıxırd ı. O vaxt Bəsti Bağ ırovanın, Qüdrət Səmədovun iĢ üsulları kolxo zçular arasında yüksək məhsuldarlıq əldə etmək nü munəsi kimi təbliğ edilirdi. 1933-1937-c i illə rdə ko lxo z və sovxo zlarda pa mbıq tədarükü əsas yer tuturdu. 1933-1937-c i illərdə nəzə rdə tutulmuĢ 794 min ton əvəzinə Azərbaycan pambıqçıların ın gərgin əməyi sayəsində 838 min ton pambıq istehsal edilərək dövlətə təhvil verilmiĢdi. Beləliklə, ikinci beĢillikdə Azərbaycan SSR-də SSRĠ- nin ikinc i pa mbıq ba zasının yaradılması vəzifəsi əsasən yerinə yetirild i. Bu illərdə A zərbaycanın münbit torpaqlarında subtropik zona yaradılmıĢdı. Hələ əsrin ilk illərində "TalıĢ malyariyası" adlı kitabda Lənkəran- Astara zonası bu cür təsvir edilmiĢdi: "Daimi və müvəqqəti bataqlar malyariyanın on ağır növlərinin yayılmasına səbəb olur. Ovalığ ın böyük sahəsi istifadə olun mur, 36,804 hektar sahə bataqlıqlara çevrilmiĢdir". Azərbaycanın bu cənub regionunda 30-cu illərdə köklü dəyiĢikliklər baĢ verdi, bataqlıq və malyariya bölgəsini subtropik bazaya çev irmək vəzifəsi qarĢıya qoyuldu - evkaliptlər salındı, onların ardınca kütləv i surətdə sitrus bitkiləri əkildi. Respublikada çay və sitrus bitkilərin in istehsalı geniĢlən məyə baĢladı, bu iĢdə Azərbaycan KP M K və XKS-nin "Azərbaycanda sitrus bitkilərinin inkiĢaf etdirilməsi tədbirləri barədə" 15 avqust 1938-ci il və "Azərbaycan evkalipt bitkilərinin inkiĢaf etdirilməsi barədə" 16 avqust 1938-c i il tarixli qərarların ın mühüm əhəmiyyəti oldu. Gö rülən tədbirlər nəticəsində Lən kəran, Masallı, Zaqatala, Balakən və Qax rayonlarının ko lxo z və sovxozlarında çay, sitrus, evkalipt təsərrüfatla rı güclən məyə baĢladı, 1939-cu ildə Azə rbaycanda çay istehsalı ilə məĢğul olan dörd sovxoz və 110 ko lxo z dövlətə 123 ton yaĢıl çay yarpağı təhvil vermiĢdi 74 . Çay plantasiyalarının sahəsi və məhsuldarlığ ı 1940-cı ildə 1937-ci ilə nisbətən iki dəfə artmıĢdı 75 .
270
§ 3. MADDĠ VƏ SOS ĠAL VƏZĠYYƏT
Azərbaycan zəhmətkeĢlərin in maddi-rifah halına müsbət təsir etdi. Fəhlələ rin maddi və mədəni yaĢayıĢ Ģəraitinin yaxĢılaĢdırılması üçün tədbirlər görülürdü. SağlamlaĢdırma problemlərinə, əmək rejimin in təkmilləĢ məsinə, texn iki təhlükəsizlik və istehsalat sanitariyas ının möhkəmləndirilməsinə diqqət yetirilirdi. Ancaq iĢ Ģəraitinin problemləri maddi cəhətdən kifayət qədər təmin edilməd iyi üçün ləng həll ed ilird i. Hələ birinci beĢillik dövründə baĢlanan qısa - 7 saatlıq iĢ gününə və fasiləsiz istehsalat həftəsinə keçilməsi prosesi ikinci beĢillikdə davam etdirilərək baĢa çatdırıld ı. Müəssisələrin çoxu altıgünlük iĢ həftəsinə keçdi, fasiləsiz iĢləyən müəssisələrə isə beĢgünlük iĢ həftəsi tətbiq olundu. Bunun nəticəsində fəhlə və qulluqçuların asudə vaxtları xeyli ço xald ı, onların ö z ixtisasını artırmaları və ya yeni peĢəyə yiyələnmələri üçün imkanlar yarandı. Lakin bir ço x müəssisə rəhbərləri fəhlələri əlavə vaxtda iĢlətməyə, bu və ya digər tədbirlərə cəlb etməyə meyil göstərirdilər. A zərbaycan Həmkarlar Ġttifaqın ın 1934-cü ilin birinci rübündə apardığı seçmə yoxlamalar nəticəsində Azərneft müəssisələrində, o cü mlədən Orconikid ze (Suraxan ı) rayonunda dörd min fəhlənin əlavə iĢ gününə cəlb olunması, Paris Ko mmunası adına gəmi tə miri zavodu fəhlələrinin aprel ayının bütün istirahət günlərində kütləvi surətdə iĢ vaxtından əlavə iĢə cəlb edilmələri aĢkarlandı 76 . Ġstehsalatda iĢ Ģəraitinin yaxĢılaĢdırılması və fəh lələrin hüquqlarının qorunmasında fabrik-zavod yerli ko mitələ rin in ə mə k mühafizə ko missiyaları mühü m rol oynadı. ÜĠHĠ Mġ-n in sentyabr (1937-ci il) plenu munda bu ko missiyalar üçün qəbul etdiyi "Əsasnamə" onlara geniĢ səlahiyyətlər verdi 77 . Belə ki, ko missiyalar müəssisədə texniki təhlükəsizlik və əməy in mühafizəsi tədbirlərində iĢtirak edir, bu məqsədə ayrılan vəsaitin xərclən məsini yo xlayır, müəssisələrdə əmək qanunlarına əməl olun masına nəzarət edir, fəhlələrin xüsusi iĢ paltarları, qoruyucu vasitələrlə təmin olunmasına və iĢ yerində sanitariya-gig iyena tələblərinə əməl edilməsinə nail olur, istehsalat xəsarəti və peĢə xəstəliklərinin səbəblərin i öyrənir və onların qarĢısını almaq üçün tədbirlər görür, fəhlələrə texn iki təhlükəsizlik qaydaların ın öyrənilməsinə və təlimatlandırılmasına nəzarət edirdi.
271
Azərbaycan sənaye müəssisələrində texniki təhlükəsizlik Ģəraitinin yaradılmasında Qafqaz Neft-Mədən ĠĢçiləri Həmkarlar Ġttifaq ının fəaliyyəti daha səmərəli olmuĢdu. 1937-ci ilin martında neft mədənlərində aparılan kütləvi yoxla ma və görülən tədbirlə r nəticəsində 1937-c i ilin birinci rübündə Bakı neft sənayesi müəssisələrində 1936-cı ilin birinci rübünə nisbətən istehsalat xəsarəti 8,3 fa iz, ikinc i rübündə isə 13,7 faiz, mə iĢət xəsarəti isə müvafiq o laraq 46,3 və 41,6 fa iz a zalmıĢdı 78 .
təhlükəsizlik texn ikasına nail olmağ ın ən vacib Ģərti yeni texnikaya yiyələn mək idi. Odur ki, Bakı neftçiləri bu dövrdə yeni texnologiyaya yiyələn mək üçün ciddi səy göstərirdilər. 1935-ci il ərzində respublikada neft sənayesində, qazıma və istismar sahəsində çalıĢan fəhlələrin 17,3 faizi dövlət texnika imtahanlarda "əla", 31,6 faizi "yaxĢı" 43,9 faizi "kafi", yaln ız 7,2 faizi "qeyri-kafi" qiy mət almıĢdı
79 . 1936-1937-c i illə rdə Azə rbaycan neft sənayesi fəhlə lərinin ə ksəriyyəti müəssisələrdə təĢkil olunan texniki təhsil dərnəklərində kurs keçib dövlət texnika imtahanları verərək, mədəni-texn iki səviyyələrini artırmaq imkanı əldə etmiĢdilər. Bu isə son nəticədə yeni texnikaya yiyələn məklə əmək məhsuldarlığın ı artırmağa zəmin yaratdı. Zəhmə tkeĢlərin sosial-məiĢət vəzi yyə ti. Ġkinci beĢillikdə Azə rbaycan zəh mətkeĢlərinin sosial-məiĢət səviyyəsi öz əksin i onların ictimai istehsaldakı rol və mövqelərindən, məĢğuliyyət dairəsinin geniĢləndirilməsindən, milli gəlirlərdən onlara çatan payın artırılmasından asılı o laraq, əmək haqqının, mədəni-maarif, tibbi xid mətlərin artırılmas ında, ictimai təminat və mənzil Ģəraitinin yaxĢılaĢmasında tapırd ı. BeĢillikdə zəh mətkeĢlərin maddi rifahın ı səciyyələndirən mühü m göstəricilərdən biri məĢğuliyyət dairəsinin geniĢlənməsi id i. Bu, xalq təsərrüfatının bütün sahələrində yeni iĢ yerlərinin açılması sayəsində həyata keçirilmiĢ, fəh lə və qulluqçuların sayı 1937-ci ildə 1933-cü ildəki 352,1 mindən 407,7 minədək art mıĢ 80 , yəni əlli mindən çox adam dövlət idarə və müəssisələrində iĢlə təmin olunmuĢdu. Bununla əlaqədar qeyd etmək vacibdir ki, o dövrdə Azərbaycanda xalq təsərrüfatı fəhlə və qulluqçularının bu say artımı əsasən qeyri-azərbaycanlıların və gəlmələrin hesabına idi. Odur ki, ənənəvi olaraq fəhlə və qulluqçuların tərkibində azərbaycanlıların nisbi sayı 1926-cı ildəki 36,7 faizdən 1933-cü ildə 34,8 faizə, 1939-cu ildə isə 27,9 faizə en miĢdi 81 . Əhalinin mütləq əksəriyyətini təĢkil edən azərbaycanlıların məĢğuliyyət dairəsinin hakim Mərkəzin siyasəti nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə darald ılıb aĢağı salınması bütün xalqın sosial-məiĢət vəziyyətinə öz mənfi təsirini göstərməyə bilməzdi. 272
ZəhmətkeĢlərin sosial vəziyyətinin yaxĢılaĢdırılmasına yönəldilmiĢ mühü m tədbirlərdən biri milli gəlirdən bu sahəyə ayrılan hissənin artması ilə müəyyənləĢir. Bu baxımdan Azərbaycan SSR dövlət büdcəsindən əhalinin sosial ehtiyaclarına ayrılan məb ləğin həcminin artması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əgər 1933-cü ildə Azərbaycan SSR dövlət büdcəsindən məsarif olan 79,3 milyon ümu mi xərcin 39,9 milyon manatı (30,3 faiz) ictimai-mədəni tədbirlə rə, o cümlədən maarifə 33,1 milyon manat (24,8 faiz), səhiyyəyə 5,3 milyon (4,0 faiz), ko mmunal təsərrüfata 361 min manat (0,3 faiz), ictimai təminata 1,4 milyon manat sərf olun muĢdusa, 1937-ci ildə dövlət büdcəsindən məsarif olan 757,8 milyon manat umu mi xərcin 486,5 milyonu, (64,2 faiz) ictimai-mədəni tədbirlərə, o cümlədən maarifə 320,4 milyon manat (42,3 faiz), səhiyyəyə 142,8 milyon (18,8 faiz), ko mmuna l və mən zil təsərrüfatına 68,8 milyon manat (9,1 faiz), ictimai təminata 21,6 milyon manata s ərf olunmuĢdu 82 . Deməli, ikinci beĢilliyin axırında əvvəlinə nisbətən sosial-məiĢət tədbirlərinə sərf olan məsarif 19,3 dəfə artmıĢdı. Ġkinci beĢillikdə fəh lə və qulluqçuların maddi rifahını səciyyələndirən mühü m iqtisadi göstəricilərdən biri də əmək haqqının səviyyəsi idi. Hələ birinci beĢillik dövründən əmək haqqının artmasına ba xmayaraq, onun tənzimlən məsində xeyli çətinliklər mövcud idi. BeĢilliyin əvvəllərində əmək haqların ın vaxtlı-vaxt ında ödənilməsində ciddi çatıĢ mazlıq lar var idi, belə ki, 1933-cü ilin birinci yarısında 2 milyon manatdan çox borc yaranmıĢdı. Azərbaycan XKS 1934-cü il o ktyabrın 29-da respublikada "Oktyabr təntənələrinədək ə mək haqqı üzrə borcun ləğv edilməsi" haqqında qərar qəbul etmiĢdi 83 . Ümu miyyətlə, ikinci beĢilliy in əvvəllərində bütün ölkədə əmək haqqının tənzimlən məsinə böyük ehtiyac var idi. Xalq təsərrüfatın ın bir ço x sahələrində - dövlət, kooperativ və ictimai təĢkilatlarda çalıĢan fəhlə və qulluqçuların xeyli hissəsinin əmək haqqı olduqca aĢağı idi və dolanıĢıq tələbatı minimu mu ödəmirdi. Odur ki, SSRĠ XKS və ÜĠK(b)P MK 1934-cü il mayın 27- də azmaaĢlı iĢçilərin əmək haqqının yüksəldilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Burada 125 manata qədər olan maaĢların artırılmasın ın vacibliy i qeyd olunmuĢdu 84 .
respublikada 217,6 min nəfərin əmək haqqının artırılması üçün hər ay iki milyon manatdan artıq vəsait ayırmıĢdı. Orta hesabla hər bir iĢçinin əmə k haqqı 9 manat 43 qəpik, o cümlədən maarif və səhiyyədə 9-12 manat artmıĢ, orta və aĢağı səhiyyə iĢçilərinə verilən əlavə isə 8-14 manat olmuĢdu. Əlbəttə, bu əlavələr fəhlə və qulluqçulardan aĢağı əmə k haqqı alanlara verilirdi. Məsələn, respublika ağır sənaye iĢçilərinin 9,3 faizinə, yüngül sənaye iĢçilərinin 13,1 faizinə və s. 273
Respublikada yeni sənaye ocaqlarının yaradılması, yeni texn ikanın istehsalata tətbiqi, əmək məhsuldarlığın ın yüksəlməsi fəh lə və qulluqçuların əmək haqqının artmasına səbəb oldu. Bu, əmək məhsuldarlığın ın yüksəlməsini stimullaĢdırmıĢ, habelə iĢçi qüvvəsı axıcılığın ı ortadan qaldırmağa kö mək etmiĢdi. Ġkinci beĢillik illərində respublika fəhlə və qulluqçularının orta illik əmək haqqı 1937-ci ildə 1933-cü ildəki 1777 manatdan 3453 manatadək və ya 94,3 faiz, o cü mlədən sənayedə - 94,8 faiz, tikintidə - 88,4 faiz, nəqliyyatda - 121,5 faiz, kənd təsərrüfatında (sovxozlar, MTS, meĢə təsərrüfatı, kənd təsərrüfatına xid mət edən müəssisələr) - 90,7 faiz artmıĢdı 86 . Kəndli təsərrüfatının ko llektivləĢdirilməsinin baĢa çatdırılması ilə onların pul gəlirləri də artmıĢdı. Ko lxo zların pul gəlirləri 1937-ci ildə 1932-ci ildəki 67,7 mln manatdan, 456,6 mln manata, o cü mlədən orta hesabla hər bir kolxo zun gəliri 21,3 min manatdan 124,1 manata, hər ko lxo z heyətinə düĢən pul gəlirləri isə 436,3 manatdan 1469 manatadək artmıĢdı 87 . Lakin kolxo zçuların gəlirin in səviyyəsi sənaye fəhlələrin in əmək haqqından xeyli aĢağı idi. Məsələn, 1933-cü ildə hər bir əmək gününə pulla 0,82 qəpik, taxılla 4,7 kq məhsul çatırdı. 1937-ci ildə isə Azərbaycan kəndində bütün təsərrüfatın 87,3 faizi və əkin sahələrin in 91,8 faizi ko llektiv ləĢdirild iyi zaman bir əmək gününə 3 manat 03 qəpik və ya taxılla 3,1 kq məhsul düĢürdü 88 . Buna baxmayaraq, kolxozçu kəndlilər ö z zəh mətləri əvəzinə ço x az fayda alırdılar. Fəhlə və kəndlilərin maddi-mədəni vəziyyətləri arasında hələ də xeyli fə rq var idi. Ġkinci beĢillik ərzində respublikada dövlət, kooperativ müəssisə və təĢkilatlar tərəfindən 656 min kv. metr və yaxud birinci beĢillikdən 266 min kv. metr ço x mənzil sahəsi tikilib istifadəyə verilmiĢ, fəhlə və qulluqçular, kolxo zçu lar ö z vəsaiti və dövlət krediti hesabına 1,2 min kv. metr mən zil sahəsi tikmiĢdi
89 . Mənzil proble mi Ba kıda daha kəskin hiss olunurdu və burada vəziyyəti çətin ləĢdirən amillərdən ən əsası da o idi ki, ikinci beĢillikdə Bakıda 72,7 min nəfər gəlmə məskunlaĢdırılmıĢdı 90 . Bu, birinci beĢillikdəkindən dəfələrlə az o lsa da, mənzil probleminin həllinə ço x ciddi maneə törədird i. Bakıda mən zil tikintisi əsasən Azərneft, Bakı Sovetinin "Bakı tikinti tresti" tərəfindən aparılırdı. Ġkinci beĢillikdə Bakıda 340,9 min kv. metr sahəsi olan 919 yaĢayıĢ binası tikilib istifadəyə verilmiĢdi. Bundan əlavə 66 məktəb, uĢaq bağçası, 42 körpələr ev i binası da tikilmiĢdi. Lakin bütün bunlar nəzərdə tutulduğundan az id i. Belə ki, Bakı tikinti tresti 1937-ci ilə planlaĢdırılmıĢ ümu mi iĢi ancaq 89,2 faiz, o cü mlədən mən zil tikintisini 92,9, xəstəxana tikintisini 75,8, uĢaq bağçası tikintisini 57,6 faiz yerinə yetirmiĢdi 91 . Bununla belə ikinci beĢillikdə Bakı Ģəhərinin ö zündə aparılan tikintilər, xüsusilə onun 274
ətrafında yaradılan yeni fəhlə qəsəbələri öz əzəmətilə müasirlərin i heyran qoyurdu. Bu qəbildən köhnə Suraxan ı kəndin in yanında salınan Yeni Suraxanı qəsəbəsi xüsusən fərqlənirdi. 1934-cü il noyabrın əvvəllərində Bakıda olan SSRĠ xalq ko missarı Q. K. Orconikidze Suraxanı neft-mədən rayonunun çox böyük inkiĢafı haqqında demiĢdi: "1907-ci ildə mən burada Əsədullayevin yanında iĢləyərkən bu yerdə Benkendorfa məxsus cəmi b ir neçə buruq və bir o qədər də yararsız daxma var idi. Arnrna indi Suraxanı abad bir qəsəbəyə çevrilib. Əgər mən buraya təklikdə düĢsəydim, onda bu yerləri tanımayacaqdım" 92 . Ġkinci beĢillikdə əhalinin sosial məiĢət vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaqda hələ birinci beĢillikdə çörək və bəzi məhsulların təchizatı iĢində qoyulmuĢ norma və kartoçka sistemin in ləğvi mühü m əhəmiyyət kəsb etmiĢdi. Buna 1934-cü ildə SSRĠ-də taxıl tədarükündə əldə olun muĢ müvəffəq iyyətlər imkan yaratdı. ÜĠK(b)P MK noyabr (1934-cü il) plenu mu çörək və bir sıra digər ərzaq məhsulları ü zərində kartoçka sisteminin 1935-ci il yanvarın 1-dən ləğv edilməsi, onların dövlət və kooperativ mağazalarında geniĢ satıĢına keçilməsi haqqında qətnamə qəbul etdi 93 .
əvəzinə vahid dövlət qiyməti müəyyən edildi. Yeni qiy mətlərin əvvəlkinə nisbətən baha olduğunu nəzərə alan SSRĠ XKS 1934-cü il 7 dekabr tarixli qərarı ilə 1935-ci ildə fəhlə və qulluqçuların əmək haqqının, tələbələrin təqaüdlərinin, pensiyaların artırılmasını və bu məqsədlə 4 milyard 200 milyon manat ayrıldığ ını elan etdi 94 . Ərzaq məhsulları üzərində və eləcə də 1936-cı ilin yanvarından sənaye mallarına tətbiq olunmuĢ kartoçka sistemin in də ləğvi dövlət ticarəti ilə yanaĢı, kooperativ və kəndli-kolxo z tica rətinin inkiĢafına, ict ima i iaĢə müəssisələrinin geniĢlənməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərdi. 1937-ci ildə Azərbaycanda ictimai iaĢə müəssisələrinin sayı 1390-a çatmıĢ, onun ticarət dövriyyəsi isə 168,7 milyon manat olmuĢdu 95 .
Azərbaycanda əmtəə dövriyyəsi 1937-ci ildə 1932-ci ildəki 741,8 milyon manatdan 2,2 milyard manata çatdı və əhalinin bir nəfərinə düĢən əmtəə satıĢı üç dəfəyə qədər artmıĢ oldu 96 . Ġkinci beĢillikdə Ba kı Ģəhərinin abadlaĢdırılması onun sakinlərinin sosial-məiĢət vəziyyətinin yaxĢılaĢdırılmasında mühüm amilə çevrild i. Bu dövrdə ko mmunal təsərrüfatına və onun yenidən qurulmasına 196,5 milyon manat sərf edilmiĢdi ki, bu da birinci beĢillikdəkindən 3,3 dəfə artıq id i. 1932-c i ildə əhalinin hər bir nəfərinə 77,3 manat məsrəf olunurdu və bu rəqəm 1937-c i ildə 156,4 manata çatdı 97 . YaĢayıĢ evlərinin qazlaĢdırılmasına (1937-c i ildə qaz kə mə rinin uzunluğu 53,7 km-ə bərabər idi), həm mən zillərin, həm küçələrin 275
elektrikləĢdirilməsinə, su kəmərləri və kanalizasiya tikintisinə, tramvay xətləri və elektrik dəmir
yolları Ģəbəkələrinin geniĢləndirilməsinə, küçələrin asfaltlaĢdırılmasına və yaĢıllaĢdırılmasına, mədəniyyət və istirahət parkları salın masına daim d iqqət yetirilirdi. Azərbaycan əhalisinə hər cür pulsuz tibbi yardım xid məti xeyli yaxĢılaĢdı, sanatoriya və istirahət evləri üçün verilən putyovkaların sayı artdı. Sanatoriya, istirahət evləri, birgünlük istirahət, evləri və mədəniyyət mərkəzləri Ģəbəkəsi də geniĢləndi. 1934-1937-ci illərdə Mərdəkanda və Bakın ın Stalin rayonunda (indiki Səbail) belə evlə r açılmıĢdı. 1937-ci ildə respublikada 2,6 min çarpayılıq 23 sanatoriya, 3,2 min çarpayılıq 22 istirahət evi fəaliyyət göstərirdi 98 .
yollanıĢlar alırdılar. Bakın ın mədən rayonlarında əhaliyə ictimai iaĢə xid mətləri göstərmək üçün fabrik-mətbəxlər tikilmiĢdi. Əhalinin həyatında ictimai iaĢənin inkiĢafının mühü m əhəmiyyəti var idi. Bilavasitə neft mədənlərində əsasən mədə-bağırsaq xəstəliklərindən korluq çəkən fəh lələ rin istifadə etdiyi pəhriz aĢxanaları iĢləyirdi. On lara əsasən dövlət tərəfindən vəsait ayrılırdı. Həkimlərin sayı artmıĢ, xəstəxana və səhiyyə məntəqələrinin xüsusən təzə avadanlıqla təchiz o lunması ya xĢılaĢmıĢ, əhali arasında profilakt ika iĢləri geniĢlənmiĢdi. Əgər 1932-ci ildə A zərbaycan SSR-də orta hesabla on min nəfər əhaliyə 6,2 həkim və 22,1 xəs təxana çarpayısı düĢürdüsə, 1937-ci ildə on min nəfər əhaliyə on həkim və 57,8 xəstəxana çarpayısı düĢürdü. Əhaliyə xəstəxanadan kənar sahə sistemi üzrə də yardım göstərilirdi. 1935-ci ildə neft mədənlərində 48 səhiyyə məntəqəsi, 311 həkim kabineti var idi. Gəncə yağ zavodu, ipək, mahud və toxu ma-əyirmə fabriklərində Nu xa və Xan kəndində baramaaçan zavodlarında da belə səhiyyə ocaqları var id i 99 .
sənayesində çalıĢan fəhlə və qulluqçuların iĢ Ģəraitin in yaxĢılaĢdırılması, əhalinin məĢğuliyyət səviyyəsinin yüksəlməsi mən zil tikintisi, pulsuz tibbi xid mətə ayırmaların artırılması A zərbaycanda əhalinin maddi rifahın ın müəyyən qədər yüksəldilməsinə səbəb olmuĢdu. Maddi və sos ial-məiĢət sahəsində "sovet zəh mətkeĢlərinin" əldə etdikləri müvəffəq iyyətlər kapitalizm aləmində baĢlanmıĢ ümu mdünya böhranı kataklizmləri fonunda onlarda inam və qürur h issləri oyadır, "parlaq gələcəyə" inamı gücləndirərək çətin liklərə, müĢküllərə dözməyə kö mək edird i.
|